İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ



Yüklə 3,06 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/40
tarix28.04.2017
ölçüsü3,06 Mb.
#16009
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40

ƏDƏBİYYAT 

 

1.



 

Дырка  Стефан.  Управление  развитием  человеческих  ресурсов 

организации 

в 

условиях 



трансформируемой 

экономики.Автореф. 

дисс. на соиск. ученой степенидокт.эконом. наук. М.: 2009 

2.

 



Ващенко  А.А.  Человеческие  ресурсы  России:  современные  аспекты 

развития  воспроизводственного  процесса.  Автореф.дисс.  на  соиск.  ученой 

степенидокт.эконом. наук. М.: 2009 

3.

 



Печчеи Аурелио. Человеческие качества. пер.с.англ. О.В.Захаровой. М.: 

Прогресс, 1980. 300 с. 

4.

 

Dövlət Statistika komitəsi // http://www.stat.gov.az 



5.

 

Петрова  Е.А.  Современный  подход  к  оценке  человеческих  ресурсов 



региона // Известия ИГЭА, 2009, № 6 (68), с.106-109 

 

 



 

 


Sosial proseslərdə insan resursları: müasir baxış 

401


РЕЗЮМЕ 

 

В  данной  статье  излагается  проблема  места  человеческих  ресурсов  в 



социальных  процессах.  На  основе  анализа  имеющейся  научной  литературы  и 

конкретных  социальных  фактов  были  сделаны  выводы  о  том,  что  оценка 

человеческого  фактора  в  социальных  процессах  должна  носить  комплексный 

характер  и  охватить  собой  все  сферы  человеческой  жизни.  Вместе  с  тем 

проведенный  анализ  показал,  что  наиболее  разработанной  в  этом  отношении 

является  сфера  социальных  отношений,  прежде  всего  место  и  роль 

человеческого  фактора  в  экономическойсфере  общества.  В  проводимых  здесь 

исследованиях выявляется человеческий потенциал, выискиваются возможные 

резервы.  Усложнение  социальных  отношений,  многочисленные  негативные 

последствия  глобализации  приводит  к  необходимости  выявления  новых 

качеств  человеческой  личности.  Основная  проблема  здесь – формирование 

передового  мышления  в  новом,  планетарном  масштабе.  Работа,  проводимая  в 

данном  направлении,  все  еще  неудовлетворительная.Исследования  в  сфере 

социальной  философии  должны  быть  связаны  с  такой  основной  линией,  как 

пути  формирования  человеческого  капитала,  анализ  его  роли  в  улучшении 

качественных показателей человеческих ресурсов.  

 

SUMMARY 

 

This article sets out the problem of the place of human resources in social 



processes. Based on the analysis of available scientific literature and the specific 

social facts it was concluded that the assessment of the human factor in social 

processes should be comprehensive and cover all areas of a human life. However, the 

analysis showed that the most developed in this regard is the sphere of social 

relations - namely, the place and role of the human factor in the economic relations 

of society. In studies conducted here reveals the human potential, to seek out 

opportunities reserves. The increasing complexity of social relations and the 

numerous negative effects of globalization lead to the identification of new features 

of the human person. The main problem here - the formation of forward thinking in a 

new and global scale. The work done in this direction is still unsatisfactory. Research 

in the field of social philosophy should be linked with the main line, as the way of 

human capital formation, the analysis of its role in improving the quality indicators 

of human resources. 


“Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 

403


 

 

“ƏRƏB DİLİNDƏ KÖMƏKÇİ FELLƏR HAQQINDA  



BƏZİ QEYDLƏR” 

 

Qurbanəli Süleymanov 

 

 

Təqdim olunan məqalədə,  əsasən, bəzi köməkçi fellər, onların təsnifatı  və 



xüsusiyyətlərindən (tərkibi xəbər əmələ gətirməsi) bəhs ediləcəkdir. 

Bəzi müəlliflər bu felləri tərkibi xəbərlərin birinci komponenti kimi başa düşür 

və onları “fellərin fellə  işlənməsi” istilahı kimi qələmə alırlar. Bəzən isə onları 

“olmaq, çevrilib olmaq” ifadə edən köməkçi fellər, bəzi hallarda hərəkətin 

davamiyyətini 

ا)

(رارمتس   bildirən köməkçi fellər, nəhayət, digər halda isə “zərf” 



bildirən köməkçi fellər adlandırırlar. 

Zənnimizcə, bu felləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 

1.

 

Başlanğıc bildirən köməkçi fellər; 



2.

 

Mövcud olmaq, çevrilib olmaq bildirən köməkçi fellər; 



3.

 

Davamiyyət bildirən köməkçi fellər; 



4.

 

Hərəkətin yaxınlığını, ərəfədə icra olunacağını bildirən köməkçi fellər. 



Unutmaq olmaz ki, yuxarıda göstərilən köməkçi fellərin  ən mürəkkəb təsnifatı 

onların tam mənalı və naqis (köməkçi) mənalı fellərə bölünməsidir.

1

 

Köməkçi fellər )



(ةصقان لاعفا özləri də mütəsərrif (فرصتم لعف) və qeyri-mütəsərrif 

(فرصتم ريغ لعف)  istilahları ilə izah edilə bilər. Beləliklə, mütəsərrif fel həm indiki-

gələcək zamanda və  həm də keçmiş zamanda təsrif edilir; qeyri-mütəsərrif fellər 

yalnız keçmiş zaman formasında təsrif edilir və indiki-gələcək zaman forması olmur 

(məs.: سيل kimi). 

Ərəb dilində naqis mənalı fellərin növləri çoxdur. Onlardan çox işlənənləri 

haqqında müxtəsər məlumat verməyə çalışacağıq. Məsələn, olmaq, çevrilib olmaq, 

əmələ  gəlmək və s. çox işlənir. B.M. Grande fellərin fellərlə  işlənən növlərindən 

danışarkən bu felləri “olmaq”, “çevrilib olmaq”, dəyişmək, başlanğıc, hərəkətin 

                                                 

1

 Bekir Topaloğlu; Hayreddin Karaman, sarf nahiv kitabı, Beyazit, İstanbul, 1994, s.143, 166; 



Ə.C.Məmmədov,  Ərəb dili, Bakı, 1998, s.187, 203; Cahani T., Naqis fellər, ADU elmi 

xəbərlər, №2, 1974, s.40 



 Qurbanəli Süleymanov  

404


yaxın zamanda baş verəcəyini bildirənlər, tərif və  məzəmmət, nəhayət, təəccüb 

bildirən fellərə bölür.

2

 

Köməkçi fellərin çoxluğunu nəzərə alaraq bu kiçik həcmli məqalədə onların 



hamısını izah etmək imkan xaricində olduğundan biz yalnız (mövcud) olma və 

çevrilib olma adlandırılan fellərin bəzisini izah etməyə çalışacağıq.  

Bu fellər aşağıdakılardır: 

 لاعفا


ةموميدلا لاعفا ,ةوريصلا لاعفا , ةنونيكلا

 

Qeyd edilməlidir ki, müəlliflər bu fellərin bölgüsünü gah birlikdə, gah da 



ayrılıqda təhlil edirlər. 

Müxtəsər də olsa, həmin fellər “mövcud olma”, “çevrilib olma” felləri adı 

altında öyrəniləcəkdir.  Əfalud-deymuməti fellərini davamiyyət bildirən fellərlə 

birlikdə araşdırmağa cəhd edəcəyik. Keynunə fellərinə ناك feli daxildir ki, o, müstəqil 

mənaya malik olaraq, müəyyən şəraitlərdə köməkçi məna kəsb edir. 

Deməli, dildə iki vəziyyətdən söhbət gedir. Məsələn, 

يف ديز ناك

 

هدحوب هتيب



 – Zeyd 

öz evində  tək-tənha idi – cümləsində  ناك öz müstəqil (tam) mənasında işlənmişdir. 

Aşağıdakı cümlədə isə bu fel davamiyyəti – hal-hərəkətin keçmişdə davam etdiyini 

bildirir: هدحوب هتيب يف شيعي ديز ناك – Zeyd öz evində tək-tənha yaşayırdı. Yeri gəlmişkən 

qeyd edək ki, Allah təalaya aid olduqda zamandan söhbət gedə bilməz. Ümum 

mənalı fel olduğundan keçmiş, indiki və gələcək zamanı əhatə edir: اميكح امياع ﷲ ناك – 

Allah alim və hikmətlə  rəftar edəndir.اباّوت  ناك  هّنا

3

 – Həqiqətən O, tövbə  qəbul 



(edənlərin) ən böyüyüdür.

 4

 



Aşağıdakı cümlədə isə bu fel (tərkibi xəbərin) birinci komponenti (ابلاط ناك – o, 

tələbə idi) kimi, istimrar (davamiyyət) bildirən isə (لمعي ناك – o, işləyirdi) feli xəbərin 

tərkibində  də köməkçi (yardımçı) fel hesab edilir. Birinci rəyə başqa bir misala 

müraciət edək: 

قارشتسلاا  ةيلك  يف  ابلاط  ديز  ناك – Zeyd şərqşünaslıq fakultəsinin tələbəsi idi (və ya 

tələbəsi olmuşdu). 

Ərəb müəlliflərindən Rəşid əş-Şərtuni qeyd edir ki,  ربخلاو أدتبملا ىلع لخدي لعف ناك

 ّمسي و أدتبملا عفريف

 اسراق دربلا ناك :وحن ناك ربخ ىّمسي و ربخلا بصني و همسا ى

-

 



 - soyuq çox sərt 

idi –  ناك mübtəda və xəbərlə işlənir; mübtədanın adlıq halda olmasını “tələb” edir və 

                                                 

2

  Б.М.  Гранде  ,курс  арабской  грамматики  в  сравнительно-историческом  освещении , 



Москва , 1963, с,249-250 

3

  Qurani-Kərim , əhzab surəsi , ayə 1 



4

 Qurani-Kərim , nəsr  surəsi , ayə 5 



“Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 

405


mübtəda “ismu kanə” adlanır; xəbərin (isim hissəsinin) təsirlik halda olmasını “tələb” 

edir və o, “xəbəru kanə” adlanır.  

Akademik V.M. Məmmədəliyev  ناك felini analitik (təsviri) formalar tərkibində 

köməkçi fellər adlandırır. 

5

O, göstərir ki, analitik konstruksiyalarda ناك feli öz leksik 



mənasından məhrum olaraq köməkçi fel kimi işlənir. 

Burada tərkibi fellə ifadə olunmuş  xəbəri keçmiş  və indiki-gələcək zaman aid 

edir: 

ةعماجلا  ىلا  ايموي  بھذي  ىّمع  ناك – Əmim hər gün universitetə gedirdi (gedərdi); 



(keçmiş davamedici zaman). Başqa bir misal: 

خ دق ىّمع ناك

ر

ةعاس ذنم هلمع نم ج



 – Əmim bir saat əvvəl işdən çıxmışdır. 

Qeyri mütəsərrif fellərdən isə yalnız  سيل (deyil) felini müxtəsər  şəkildə izah 

etməyə çalışacağıq.  

Əsas (tam) fel kimi سيل “mövcud olmamaq” mənasında işlənir və  ناك felinin 

antonimi olur: تيبلا ىف ىخأ سيل – qardaşım evdə yoxdur.  

Digər tərəfdən, xüsusilə, indiki zamanın inkarını bildirmək istədikdə سيل sözünü 

digər felin indiki zaman forması ilə  işlədirlər ki, bu kimi tərkibdə o, لا  və  ام inkar 

ədatları mənasında işlənir: 

تيبلا ىلا بھذا تسل (لا)– evə getmirəm. 

Bəzən  ام  ,لا inkar ədatları da سيل-nin yerində  işlənir (سيل  ىنعمب  لا  ,ام) adlanır və 

tərkibi xəbər əmələ gətirir: 

بلاطب وا ابلاط (سيل)وھ ام – O, tələbə deyil. 

امئاد ءىش ناك (سيل) لا – daimi heç nə yoxdur. 

Keçmiş zamanda təsrif olunub tərcümədə indiki zamanı bildirən  سيل inkar feli 

köməkçi fel kimi də işlənərək tərkibi xəbər əmələ gətirir. Tərkibi xəbərin ad hissəsi 

təsirlikdə, ya da ب (bi) ön qoşması ilə idarə edilərək yiyəlik halda olur:  ابلاط ديز سيل

اطب)

(بل


 – Zeyd tələbə deyil. Allahın kəlamı Quranı-Kərimdən bir misal da gətirsək 

olduqca yerinə düşərdi: نيمكاحلا مكحأب ﷲ سيلأ – məgər Allah hökm edənlərin ən gözəli 

(ən ədalətlisi) deyil mi?

6

 



Nəticə olaraq qeyd edilməlidir ki, kiçik həcmli bu məqalədə köməkçi fellər 

haqqında geniş  məlumat vermək imkan xaricində olduğunu nəzərə alaraq bu 

                                                 

5

 V.M.Məmmədəliyev , Müasir ərəb ədəbi dilində felin zaman ,şəxs və növ kateqoriyası 



6

 108.ص ،1.ج ، 1964 ، توريب ، ةيبرعلا ئدابم ، ينوترشلا ديشر 

 


 Qurbanəli Süleymanov  

406


müxtəsər icmalla kifayətlənirik. Haqqında danışılan mövzu barədə daha geniş 

məlumata ayrıca məqalə həcr ediləcəkdir. 

 

 

ƏDƏBİYYAT 



 

1.

 



Bekir topaloğlu; Hayreddin Karaman, sarf  nahiv kitabı, Beyazit, İstanbul, 

1994  


2.

 

Ə.C.Məmmədov, Ərəb dili, Bakı, 1998 



3.

 

Cahani T., Naqis fellər, ADU elmi xəbərlər, №2, 1974 



4.

 

Б.М.  Гранде,  курс  арабской  грамматики  в  сравнительно-историческом 



освещении, Москва, 1963 

5.

 



Ziya Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev, Qurani–Kərim, Bakı, 2007 

6.

 



V.M.Məmmədəliyev, Müasir ərəb  ədəbi dilində felin zaman, şəxs və növ 

kateqoriyası 

7.

 

 ، توريب ، ةيبرعلا ئدابم ، ينوترشلا ديشر



1964

 

.ج ،



1

.ص ،


108

 

 



 

“Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 

407


                                  

SUMMARY 

 

In the result of research it was studied the interesting features of auxiliary verbs, 

and it should be continued. 

                                            

 

РЕЗЮМЕ 

 

В  результате  исследовательских  работ  были  затронуты  достаточно 



интересные стороны вспомогательных глаголов; поиски будут продолжены. 

 

Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 

409


 

 

QURANIN DÜŞÜNCƏ SISTEMİNDƏ  

“TƏDƏBBÜR” MƏFHUMU 

 

Şüca Cavanpərəst 

AMEA Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı 

 

 



Açar sözlər: Quran, düşüncə, təfəkkür, tədəbbür 

Key Words: Quran, knowledge, thinking, meditation 

Ключевые слова: Коран, познание, мышление, размышление 

 

Giriş.  İslam mədəniyyətində düşüncə sisteminin təşəkkülü barədə  əsas 

qaynaq Qurani-Kərimdir. Burada həmin sistemin tərkib hissələrini təşkil 

edən məfhumlar sırasında elm, ağıl və  təfəkkür və s. mühüm yer tutur. İslam 

düşüncə sisteminin  əhəmiyyətli ünsürlərindən biri də “tədəbbür” məfhumu-

dur ki, ümumi təfəkkür prosesində xüsusi rol oynayır. Həmin rolun nədən 

ibarət olduğunu müəyyənləşdirmək zəruri məsələlərdən biri kimi çıxış edir. 

Tədəbbür sözü “dubr” kökündən olub işlərin arxasınca düşünmək məna-

sı bildirir ki, bu da əslində  dərindən fikirləşmək və  məsələnin gələcəyini 

nəzərə almaq deməkdir. Bu cür düşüncənin nəticəsi olaraq əvvəlcə gözə 

səthi  şəkildə çarpan həqiqətlər aşkar olur. Rağib  İsfəhani “Müfrədat”  əsərin-

də yazır: “Tədəbbür işlərin arxasında düşünmək və  tədbir görmək deməkdir” 

(2.c.1.s.657). Məhəmməd ibn Əbibəkr  Əbdülqadir  ər-Razinin “Muxtarüs-si-

hah” əsərində tədbir sözünün mənasını belə izah edir: 

Tədəbbür – işlərin aqibət üzərində  təfəkkür mənasında işlənir.  Əhməd 

ibn Məhəmməd bin Əli  əl-Müqri  əl-Qəyyumi “Misbahül-münir fi qəribi 

şərhi-kəbir” kitabında yazır: “Dubr ön və qabaq sözünün təzadı olaraq bir 

şeyin arxası deməkdir. Ona görə bu söz işin sonu və aqibəti mənası bildirir. 

Tədəbbür insanın üz və arxa çevirməsi və  gələcəyi düşünməsidir, diqqətlə 

baxaraq işin aqibətini fikirləşməsidir (3.c.2.s.188). 

Şeyx Fəxrəddin Tərihinin “Məcməül-bəhreyn”  əsərində deyilir: “Bir iş 

üçün tədbir görmək onu nəzərdən keçirərək sonunu və aqibətini düşünmək 

deməkdir” (4.s.8). Müəllif sonra Nisa surəsi, 82-ci ayəni misal gətirir:  

“Onlar Quran barəsində (onun Allah kəlamı olması haqqında) düşünməz-



 Şüca Cavanpərəst  

410


lərmi?  Əgər o, Allahdan qeyrisi tərəfindən olsaydı,  əlbəttə, onda çoxlu zid-

diyyət (ixtilaf, uyğunsuzluq) tapardılar” . 

Allah-təala bu ayədə  tədəbbürdən söz açır ki, bu da işlərin aqibətinə 

baxaraq onlar barədə  dərindən düşünmək anlamına gəlir. O, eyni zamanda 

tədəbbür və  təfəkkür arasında olan fərqə  işarə edərək yazır: “Tədəbbür 

adətən qəlbin hökmü ilə  işlərin aqibətini düşünmək mənası bildirir, ancaq 

təfəkkür qəlbin hökmü ilə dəlillərə diqqət yetirir” (4.s.9). 

Firuzabadinin “Qamus”unda deyilir: “Dubr ön və qabaq sözünün zidd 

tərəfidir, bir şeyin arxası bu sözlə ifadə edilir. Tədbir isə  işlərin sonuna və 

aqibətinə baxmaq mənası bildirir. İstiqbal (qarşılamaq) sözünün təzadı 

“istədbar” sözüdür. Quranda bu sözün işlənməsi sonluğu düşünmək 

baxımından diqqəti cəlb edir (5.s.157).  

Qərəşinin sözlüyündə  tədəbbürün eyni zamanda anlamaq və  dərk etmək 

mənası verlilr, yəni tədəbbür etməmək anlamamaq deməkdir (6.c.2.s.326). 

Əllamə  Təbatəbai həmin sözün mənasını izah edərək yazır: “Tədəbbür 

bir  şeyin başqa bir şeydən götürülməsi deməkdir. Quran ayələrində bu söz 

ayə üzərində düşüncəyə dalmaq və sonra bir daha ayələr üzrə düşünmək 

mənası bildirir” (7.c.5.s.128). 

Əbu Hilal Əsgəri lüğət və  bəlağət elmində tanınmış müəlliflərdən 

biridir. O, “Füruğül-lüğəviyyə”  əsərində “tədəbbür” və “təfəkkür” sözləri 

arasındakı  məna fərqinə  işarə edərək yazır: “Tədəbbür qəlbdə  işlərin 

aqibətini düşünməkdir. Ancaq təfəkkür  əməllərin  və  hərəkətlərin səbəb və 

dəlillərini axtarmaq deməkdir (7.s.67).  

Beləliklə, qaynaqlarda verilən məlumatları ümumiləşdirsək belə bir 

nəticəyə  gəlirik ki, tədəbbür məsələnin zahiri tərəfinin arxasında dayanan 

məqamlar, yəni işin batini tərəfi haqqında düşünmək deməkdir. Belə bir 

düşüncə  gələcək və aqibəti nəzərə alan tədbirli düşüncədir. Məsələnin 

mahiyyətini axtarmaq, diqqəti işin nəticə  və sonuna yönəltmək tədəbbürün 

əsas xüsusiyyətidir. Təfəkkür isə  məsələnin zahir və batinini, səbəb və 

nəticələrini araşdırmaq deməkdir. Təfəkkür məlum faktlar və  dəlillər 

əsasında bəlli olmayan məsələləri araşdırmaq və  aşkar etmək məqsədi 

daşıyır. 

İşlərin sonunu və aqibətini aşkar etmək istəyi insanı  məsələnin səthi 

müşahidəsindən onun dərinliyinin dərkinə sövq edir. Quran ayələrində 

tədəbbür insanı  dərin məna axtarışına dəvət edir, bu səmavi kitabın ilahi 

vəhydən qaynaqlandığını diqqətə çatdırır. Quran səthi səviyyədə  ərəblərin 



Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 

411


danışdığı söz və cümlələrdən ibarətdir və bu səviyyədə  bəşər sözündən o 

qədər də  fərqlənmir. Ancaq ilahi kitab olaraq onun dərin düşüncəyə  və 

aqibətə hesablanmış məna tutumu adi bəşər düşüncəsindən fərqlənir. 

Quranda tədəbbür məfhumu ilə bağlı başqa bir məqam da vardır: 

ayələrin ardıcıl məna düzümündə diqqət onların batininə yönəlir, ayələr 

arasında olan əlaqənin dərinliyi göz önündə canlanır. Bunlar arasında heç bir 

ixtilaf yoxdur, bütün ayələr batini məzmun baxımından bir-birilə uzlaşır, 

bütöv bir tam kimi qarşımıza çıxır. Ona görə  də bir surədə olan ayələri 

ardıcıl izləməklə yanaşı, onları bütöv Quranla tutuşdurmağa ehtiyac duyulur. 

Bununla da məlum olur ki, 23 il ərzində Peyğəmbərin (s) enişli-yoxuşlu yo-

lunda və  fərqli ictimai-tarixi şəraitlərdə nazil olan Qurani-Kərim bəşər zeh-

ninin səviyyəsində deyildir. Bəşər və başqa maddi varlıqlar həmişə  dəyişik-

lik halında olaraq naqislikdən kamala doğru hərəkətdədir. Deməli, Quranda 

tədəbbür ayələr arasında olan batini məna  əlaqələrini, ayələrin özlərinin bir-

birilə bağlılığını nəzərdə tutur. 

Meybodinin “Kəşfül-əsrar” adlı  məşhur təfsirində  tədəbbür barədə belə 

deyilir: “Tədəbbür odur ki, işləri  əvvəldən axıradək tənzimləyərək onun so-

nunu nəzərdə tutasan. Əbu Osman Məğribi deyir ki, tədəbbür üç qisimdir: 

biri öz-özünə fikirləşmək ki, buna möizə yönümlü tədəbbür deyirlər; ikin-

cisi, zahidlərə  məxsus düşünməkdir; üçüncüsü, Quran üzərində düşünmək-

dir. Sonuncu həqiqət və  kəşf yönümlü tədəbbür adlanır və ariflərə xasdır. 

Onlarda batini kəşf ilə  qəlb ilə Haqq arasındakı  pərdə götürülür, arzuları ger-

çəkləşir, müşahidə suları mülahizə arxı ilə  rəvan olur, ürəklə zikrə dolu, dil 

susqun halda özünü unudur. Belə ariflər siddiqlərin sükunət dərəcəsinə 

yetişmiş olurlar və buraya yetişməyən kimsə Quran calalından, onun gizli 

cövhərindən faydalana bilməz (9.c.2.s.515). 



Tədəbbür və təfsir arasında fərq. 

Ayələri diqqətlə 

nəzərdən keçirərkən onun ənənəvi terminoloji 

mənasından əlavə, başqa izahları da ortaya çıxa bilər: 

A. Quranda irəli sürülən tədəbbür məfhumu dərrakə, fəhm, elmi və ruhi 

səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün insan təbəqələrinə  şamil edilə bilir. 

Təfsir Quranın anlaşılmasında müctəhidlərin və alimlərin yararlandıqları 

üsuldur. Onlar bununla tədəbbürün elmi izahını verməyə çalışırlar. Ancaq 

Quranın mətnində  hər kəsdən tədəbbür – yəni düşünmək tələb olunur. Hətta 

müşriklər və münafiqlərə düşünmək üçün müraciət olunur. Allah Muminin 

surəsi, 68-ci ayədə buyurur: 


 Şüca Cavanpərəst  

412


“Məgər (müşriklər) kəlam (Allah kəlamı - Quran) haqqında düşünüb daşınmır-

larmı? Yaxud onlara ulu babalarına (keçmiş ümmətlərinə) gəlməyən bir şey gəldi? 

(Onlar Quranın, Peyğəmbərin haqq olduğunu niyə anlamırlar? Məgər ulu babalarına 

İbrahim,  İsmail, Musa kimi peyğəmbərlər gəlmədimi? Yaxud onlara Tövrat, Sühüf 

kimi kitablar nazil olmadımı?)” (Muminun: 68).  

Başqa bir ayədə deyilir:  

“Onlar Quran barəsində düşünməzlərmi? Yoxsa ürəklərinə kilid vurulmuşdur? 

(Yoxsa ürəklərinin öz kilidləri vardır?)” (Muhəmməd:24). 

B. Tədəbbür halında ayələrin dərinlikləri və  nəticələri, hadisələr və 

başqa məsələlər araşdırılır. Ancaq təfsirdə bunlar izlənilmir. 

C. Tədəbbür halında  şəxs ayələrin ona müraciət etdiyini duyur, özünün 

müxtəlif fikri və ruhi dərdlərinə çarə axtarır; ancaq təfsirçi ayələrin  şərhi və 

təbliği ilə  məşğuldur, adi insanlar kimi özünə çarə axtamır. Hər bir tədəbbü-

rün təbliğat tərəfi də vardır, ancaq hər bir təfsir tədəbbür prosesinə qatılmır. 

D. Tədəbbür psixoloji və fikri bir prosesdir, insan ayələri dinləməklə  və 

onların üzərində praktiki düşüncəyə dalmaqla öz durumuna uyğun nəticə 

çıxarır, bunu əməli cəhətdən öz üzərində  tətbiq edir, burada Quran ayələrinin 

qiraəti həmin proses, yəni tədəbbür üçün zəmin hazırlayır, düşüncəyə 

dalmaq isə onun əməli nəticəsi kimi çıxış edir. Bu prosesi belə göstərmək 

olar: 


Qiraət                fəhm (düşüncə)               əməl 

Ancaq təfsirdə belə xüsusiyyət yoxdur. 

E. Tədəbbürdə  hər kəs – mömin, kafir və müşrik də  iştirak edir, halbuki 

təfsir müsəlmana, özü də müctəhidə aid bir işdir. 

Ə. Çox halda tədəbbür zamanı  hədislərə müraciət etməyə lüzum qalmır, 

istər mömin və istərsə  də kafir ayələr üzərində düşünərək həqiqətə yetişmək 

istəyir. Ancaq təfsirdə  hədislərə müraciət təbii haldır və  bəzən bunlarsız düz-

gün məna çıxarmaq olmur (10.s.373). 

Tədəbbür bir proses olaraq Quranın oxunuşundan başlayır, ayənin dərin 

fəhmi ilə davam edir və  əməl ilə bitir. İmam Sadiq (ə) təlavətlə bağlı  Bəqərə 

surəsi, 121-ci ayənin təfsirində onun tədəbbür baxımından  əhəmiyyətini 

açıqlayır. Ayədə deyilir:  

“Verdiyimiz kitabı layiqincə (təhrif etmədən) oxuyanlar həmin kitaba iman 

gətirənlərdir, onu inkar edənlər (dəyişdirənlər) isə (dünyada və axirətdə) özlərinə 

zərər yetirənlərdir” (Bəqərə: 121).  


Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 

413


Bu fikri izah edən Reyşəhri yazır: “Haqq olaraq oxumaq” məhz Quran 

ayələri üzərində düşünmək – tədəbbür mənasına işarə edir və bu proses belə-

dir: ayələrin mənasını anlamaq, hökmlərə  əməl etmək, ilahi və’dəyə ümid, 

əzabdan çəkinmək, hadisələrdən ibrət almaq və haramdan çəkinmək. Burada 

məqsəd Quranın həqiqi oxunması  və ayələr üzərində  tədəbbür prosesidir: bu 

proses qiraətdən başlayır, düşüncə  və  fəhmlə davam edir və  əməl ilə bitir 

(11.c.8.s.84). 

Tədəbbürün Quran qiraəti ilə əlaqəsi. 

Bir neçə Quran ayəsində (Nisa:82, Sad:29, Məhəmməd:23 və s) məhz 

Quran üzərində  tədəbbürdən – düşüncəyə dalmaqdan söz açılır. Bütün bu tip 

ayələrin təhlili göstərir ki, tədəbbür canlı bir prosesdir, ancaq kitabda belə 

bir hərarət və  hərəkət yoxdur. Ruhun, nurun bəlağət və  bəyanın vəsfi 

bütövlükdə oxunan Qurana aiddir. Quranın qiraəti qulaq və  qəlblə 

əlaqədardır və sadəcə kağız üzərində yazıdan ibarət kitabın belə bir təsiri 

yoxdur. Quran üzərində  tədəbbür gerçəkləşdikdə onun qiraətinin bərəkət və 

təsirinə şamil edilir. Aşağıdakı ayə bu məsələni təsdiq edir:  

“Quran oxunan zaman onu dinləyin və susun ki, (onun sayəsində) sizə  rəhm 

olunsun!” (Əraf: 204). 

Quran oxunub dinlənilərkən “tədəbbür” gerçəkləşir, yəni onun təsiri ilə 

insan rəhm olunur. Biz bilməli və inanmalıyıq ki, bu hökmdə olan hər bir 

dəyişiklik və  həmin prinsipin azacıq pozulması ümumi nəticəyə  xələl gətirər. 

Quran və başqa səmavi kitablar arasındakı bu fərqə diqqət yetirmək 

lazımdır. Müqəddəs Bibliya (Tövrat) yunan və latınca məktub kökündən 

olub Musaya nazil olan ilahi ənənə  və qanundur. İncil (Yevangeliya) isə xoş 

xəbər və müjdə  mənası bildirir. Avesta bilik kitabı  və tanımaq mənası 

bildirir. Hindlilərin “Upanişad” kitabı “upa” (yaxın), ni (aşağı) və sad 

(oturmaq) birləşməsindən düzələrək “aşağıda oturmaq” mənası bildirir. Belə 

ki,  şagirdlər öz ustadlarının dövrəsində  əyləşərək ondan həqiqəti öyrənir və 

cəhalətdən uzaqlaşırdılar. Quran isə “qiraət” kökündəndir Bu sözün sonralar 

pərəstiş  və ibadət mənaları da əlavə olunmuşdur. Göründüyü kimi, 

müqəddəs sayılan bu kitabların heç birində oxumaq anlamına rast gəlmirik 

(12.c.1.s.99; 13.c.2.s.932). Quranın oxunmaq və dinlənilmək üçün nazil 

olması onun ayələri üzərində  qəlb vasitəsilə  tədəbbürlə bağlıdır. Onu da 

əlavə edək ki, Quran əvvəlki səmavi kitabları hidayətedici və  hər  şeyi  əhatə 

edən nur və zikr deyə  tərifləmişdir (Maidə:44,46;  Ənbiya:48). Ancaq həmin 


 Şüca Cavanpərəst  

414


kitablarda Qurana xas olan dil-üslub ecazı yoxdur. Eyni zamanlarda onların 

orjinal dili artıq unudulmuş və buradakı mətnin əsl dil ilə əlaqəsi kəsilmişdir. 

Dinləməyin tədəbbürdə təyinedici rolu. 

Quranın lüğəvi mənasında olan “oxumaq” məfhumu onun dinlənilməsi 

və düşünülməsi ilə bağlıdır. Quranın oxunulması mühüm olduğu kimi, onun 

dinlənilməsi də mühümdür. Çox zamanlar Quranı oxuyanlar öz qiraətini din-

ləmirlər, halbuki “qiraət zamanı qulağı möhürləmək” olmaz (14..c.92.s.207). 

Hədislərdə dinləməyin rolu xüsusi qeyd olunur, yəni dinləmədən qiraət 

məqbul sayılmır. Allahın Rəsulu (s) da bu barədə  xəbərdarlıq etmişdir “ 

14.c.92.s.207). 

Metodoloji baxımdan Quranın qəlbə nüfuzunun onun üzərində düşün-

mək üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Quranın qiraəti həmin məqsədlə qulağa 

yetişməlidir. Allahın ayələri üzərində düşünmək baxımından qəlblərə vuru-

lan qıfılların açılması  nə  qədər önəmlidirsə, ayələrin dinlənilməsi üçün qu-

laqlarda olan qıfılların silinməsi də o qədər əhəmiyyətlidir. 

Tədəbbür mətnin qiraəti prosesində formalaşır və qiraət özü dinləmədən 

gerçəkləşmiş sayılmır, dinləmənin tədəbbürlə  əlaqəsi bu nöqtədən başlayır. 

İbn Abbasın rəvayətində dinləmək, dinlənilmək və onun qəlblə birbaşa  əla-

qəsi tamamilə açıq  şəkildə verilir. O, sürətlə Quran oxuyan şəxsə belə tövsi-

yə verir: “Öz qiraətini öz qulağına çatdırmayan  şəxs  əslində qiraət etməmiş 

olur” (15.c.1.s.339). 

Allahın Rəsulu (s) öz qiraət üsulu haqqında belə söyləmişdir: “Mən Qu-

ranın batinini qiraət edirəm, siz isə zahirini oxuyursunuz. Ondan soruşurlar 

ki, “batin” nədir? Cavab verir ki, mənim qiraətim tədəbbür və  əməl üçün 

münasib zəmin yaradır (16.s.622). 

Göründüyü kimi, bu rəvayət qiraət və  tədəbbür arasında olan birbaşa 

əlaqəni göstərir. Onun cümləsindən bəlli olur ki, “mənim qiraətim tədəbbür 

üçün zəmin hazırlayır və  məni bu yöndə  bəhrələndirir. Ancaq siz elə qiraət 

edirsiniz ki, bu sizə belə imkan vermir. Sonra mübarək  əli ilə  işarə edir ki, 

oxuyub gedirsiniz”. 

Başqa bir rəvayətdə Peyğəmbərdən (s) belə  nəql edilir: “Quranı gecə-

gündüz haqq olaraq oxuyun, onu dilinizlə izhar və zümzümə edin, onun 

üzərində düşünün ki, səadətə yetişəsiniz” (16.s.611). 

Buradan görünür ki, Quranın davamlı oxunuşu və dildə zümzüməsi 

tədəbbür üçün zəmin hazırlayır.  Əllamə  Təbatəbai “haqq olaraq təlavət 


Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 

415


etmək” ifaədsini açıqlayaraq yazır ki, bu məfhum tədəbbür anlamında işlənir 

(7.c.1.s.269). 

Quranın təlavətində onun qiraətindən heç də az əhəmiyyəti olmayan 

dinləmək məsələsi diqqət mərkəzində dayanır. Burada xatırlamaq lazımdır 

ki, Qurani-Kərim zəngin dil xəzinəsidir, özü də  fəal, canlı  və insanlarla 

ünsiyyətdə olan xəzinədir. Dilin təlimində Quranın forması  və ifadə  tərzi 

çox önəmlidir, insanın düşüncəsi və  qəlbi dərhal onun təsiri altına düşür. 

Quranın dil-üslub incəliklərini bilmədən bu səmavi Kitabın Peyğəmbər 

dönəmindəki malik olduğu təsir özünü büruzə verməz. Quran dilinin 

təlimində bir məqamı heç vaxt unutmaq olmaz ki, onu ana dili kimi doğma 

və  təbii duyğularla öyrənmək gərəkdir. Müasir dilçilər və psixoloqların 

nəzərincə dil ilkin mərhələdə  şifahi  şəkildə gerçəkləşən hadisədir. Ona görə 

onun öyrənilməsi  şifahi üsullarla planlaşdırılır. Nitq şifahi  şəkildə icra 

olunur, danışıqla eşitmək arasında  əlaqə qurulur (Beri.s.121). Burada nitqi 

dinləmək çox önəmlidir və Quran dinləməyi görməkdən üstün hesab edir. 

Quran dilinin öyrənilməsində bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır 

və müasir elmi baxışlar da bunu təsdiq edir. Həmin məsələyə dair Quranda 

bir sıra dəlillər gətirilir (Kəhf:11, Mulk:9,23; Əhqaf:26;  Ən’am:46; 

Fussilət:20,22). Bu məsələ ilə bağlı daha maraqlı bir cəhət Allahın 

adlarından birinin “eşidən” (səmi’) olmasıdır. Aşağıdakı ayələrdə Allahın 

səmi’ (eşidən) adı onun başqa adlarından (əlim, bəsir, qərib) daha çox 

işlənmişdir: Bəqərə:127,138,181,224,227,244,256; Ali-İmran:12,34-35; 

Maidə:76; 

Ən’am:13,15; 

Ə’raf:200; 

Ənfal:17,42,53,61; Tovbə:97,103; 

Yunus:65; Yusif:34; İsra:1;  Ənbiya:4; Həcc:61,75; Nur:21,60; Şuəra:220; 

Ənkəbut:5,60; Loğman:28; Səba:50; Qafir:20,56; Fussilət:36; 

Şura:11; 

Duxan:9; Hucurat:1; Mücadilə:1; Nisa:58,134,148; İnsan:2. 

Tədəbbür barədə söylənilənlər belə bir ideya üzərində formalaşmışdır 

ki, bu məfhum prinsipcə  əməli cəhətdən önəm daşıyır. Deməli, tədəbbür 

əməli bir prosesdir, lakin bu o demək deyildir ki, biz kimsəni bu işə vadar 

edirik.  Əslində  tədəbbür görüləsi bir iş deyil, bəlkə keçiləsi bir yoldur. Ona 

görə  tədəbbürün metodologiyasından bəhs edərkən başqa bir üsula müraciət 

etməli oluruq. Həmin üsul öz-özlüyündə  tədəbbürlə sonunclanacaq. Onu 

həm də  nəfəs çəkməklə müqayisə etmək olar. Təbiidir ki, yeməyi, yatmağı, 

idmanı, istirahəti və başqa işləri düzgün olan insanın nəfəsçəkməsi də 

düzgün olar. Biz bir nəfərə “bu cür yat”, “bu cür ye”, “bu cür yol get” deyə 

bilərik, ancaq ona “bu cür nəfəs al” deyə bilmərik. 



 Şüca Cavanpərəst  

416


Düzgün tənəffüs bir yoldur və başqa işlərdən fərqli olaraq istər-istəməz 

öz-özünə hasil olan bir prosesdir. Tədəbbür bir sıra mərhələlərdən təşkil 

olunan işlərlə  əlaqəli olan bir hal və prosesdir, həmin mərhələlər keçdikcə 

düzgün tədəbbür də baş tutmalıdır (17.s.160). 

Deməli, qiraət elə  tərzdə omalıdır ki, tədəbbür onun batinindən dogsun. 

Ona görə  də  həmin cəhəti nəzərə almaqla qiraətin təbii və mübarək bir nəticə 

ilə sonuclanmasını  təmin etmək lazımdır. Qiraət qaydaları müəyyən prinsip-

lərə və şərtlərə cavab verməlidir (17.s.158). 

Quran ilahi dəvət olaraq insanın qəlbində özünə yer tutur və Quran 

üzərində  tədəbbürün yeri və qaynağı da qəlbdir. Tədəbbür məfhumu işlənən 

ayələri diqqətlə araşdırsaq bir məsələni anlayarıq ki, tədəbbür Qurandan ayrı 

bir hadisə  və amil deyildir. Quran insan qəlbinə nüfuz edərək orada özünə 

yer tutduğu kimi, tədəbbür də öz-özünə  qəlbin dərinliyindən gələn bir haldır 

və öncə bu barədə Muhəmməd surəsi, 24-cü ayədə işarə edilmişdir. 

Deməli, qəlb tədəbbürün gerçəkləşdiyi yerdir və ona görə  də Quran 

qəlbdə yer alır ki, bu məsələ Quranın öyrənilməsi metodu ilə birbaşa  əlaqə-

dardır. Yəni Quran elə  şəkildə öyrədilməlidir ki, öyrənənin beyninə deyil, 

qəlbinə nüfuz edə bilsin. Tədəbbürə aid ayələrin üslubundan bəlli olur ki, bu 

məfhum eyni zamanda “təzəkkür” anlamından ayrı deyil. Tədəbbür və 

təzəkkür bir həqiqətin iki ifadə tərzidir. Sad surəsi, 29-cu ayədə deyilir: 

“(Ya Peyğəmbər! Bu Quran) sənə nazil etdiyimiz mübarək (xeyir-bərəkətli) bir 

Kitabdır ki, (insanlar) onun ayələrini düşünüb dərk etsinlər və  ağıl sahibləri də 

(ondan) ibrət alsınlar!”.  

Bu iki məfhumu nə  qədər bir-birindən ayırsaq da onlar mahiyyətcə bir-

birinə bağlanır. Quran həmişə insanın qəlbində  və yadında olduğu üçün 

onun “təzəkkür” funksiyası  dəyişməz olaraq qalır. Deməli, insan Quranın 

mənalarını  qəlbində daşıdığı halda onlar üzərində düşünməsi təbii məsələdir. 

Başqa sözlə, Quran ayələri onu bütün həyatı boyu – fərdi və ictimai 

həyatında izləyəcək, onun niyyət, söhbət və  əməllərinə  nəzarət edəcək. 

Deməli, tədəbbür üçün Quran ayələri həm də zikr olunmalı, həmişə canlı  və 

fəal şəkildə Quran təlimi ilə bağlı olmalıdır. 

Quranın düzgün üsul ilə qiraəti insanı zikrə  və  tədəbbürə yönəldir və bu 

halda tədəbbür insanın daimi sifətlərindən birinə çevrilir, belə ki, o, tədəbbür 

etmədən keçinə bilmir. Tədəbbürə aid ayələrin ahəngi və ifadə  tərzi elədir ki, 

bu bir prinsipal məsələ kimi qarşıya qoyulur. Yəni Quranın  əsl və  təbii ruhu 


Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 

417


insanı  tədəbbür halında saxlamaqdır, yoxsa bunsuz ayələrin təsiri və  əhəmiy-

yəti olmazdı.  

Sonda Qurani-Kərimin tədəbbürə  dəvət etdiyi aşağıdakı mühüm mə-

qamları ümumiləşdirək: 

1. Bədən və can barədə düşünmək: Mu’minun: 12-14; 

2. İnsan vücudunun mərhələləri barədə düşünmək: Həcc:5; İnsan:28. 

3. Həyatın sonu barədə düşünmək. Zumər:30. 

4. Son hədəf barədə düşünmək. Bəqərə:156. 

5. Dünya, afaq və ənfəs aləmi barədə düşünmək. Yunus:6. 

6. Keçmiş xalqların taleyi barədə düşünmək. Yusif:109. 



Yüklə 3,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin