İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ƏRƏB DİLİNDƏ KÖMƏKÇİ FELLƏR HAQQINDA BƏZİ QEYDLƏR” Qurbanəli Süleymanov
- SUMMARY
- Açar sözlər
|
ƏDƏBİYYAT
1. Дырка Стефан. Управление развитием человеческих ресурсов организации в условиях трансформируемой экономики.Автореф. дисс. на соиск. ученой степенидокт.эконом. наук. М.: 2009 2.
Ващенко А.А. Человеческие ресурсы России: современные аспекты развития воспроизводственного процесса. Автореф.дисс. на соиск. ученой степенидокт.эконом. наук. М.: 2009 3.
Печчеи Аурелио. Человеческие качества. пер.с.англ. О.В.Захаровой. М.: Прогресс, 1980. 300 с. 4.
5.
Петрова Е.А. Современный подход к оценке человеческих ресурсов региона // Известия ИГЭА, 2009, № 6 (68), с.106-109
Sosial proseslərdə insan resursları: müasir baxış 401
РЕЗЮМЕ
В данной статье излагается проблема места человеческих ресурсов в социальных процессах. На основе анализа имеющейся научной литературы и конкретных социальных фактов были сделаны выводы о том, что оценка человеческого фактора в социальных процессах должна носить комплексный характер и охватить собой все сферы человеческой жизни. Вместе с тем проведенный анализ показал, что наиболее разработанной в этом отношении является сфера социальных отношений, прежде всего место и роль человеческого фактора в экономическойсфере общества. В проводимых здесь исследованиях выявляется человеческий потенциал, выискиваются возможные резервы. Усложнение социальных отношений, многочисленные негативные последствия глобализации приводит к необходимости выявления новых качеств человеческой личности. Основная проблема здесь – формирование передового мышления в новом, планетарном масштабе. Работа, проводимая в данном направлении, все еще неудовлетворительная.Исследования в сфере социальной философии должны быть связаны с такой основной линией, как пути формирования человеческого капитала, анализ его роли в улучшении качественных показателей человеческих ресурсов.
This article sets out the problem of the place of human resources in social processes. Based on the analysis of available scientific literature and the specific social facts it was concluded that the assessment of the human factor in social processes should be comprehensive and cover all areas of a human life. However, the analysis showed that the most developed in this regard is the sphere of social relations - namely, the place and role of the human factor in the economic relations of society. In studies conducted here reveals the human potential, to seek out opportunities reserves. The increasing complexity of social relations and the numerous negative effects of globalization lead to the identification of new features of the human person. The main problem here - the formation of forward thinking in a new and global scale. The work done in this direction is still unsatisfactory. Research in the field of social philosophy should be linked with the main line, as the way of human capital formation, the analysis of its role in improving the quality indicators of human resources.
“Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 403
BƏZİ QEYDLƏR”
xüsusiyyətlərindən (tərkibi xəbər əmələ gətirməsi) bəhs ediləcəkdir. Bəzi müəlliflər bu felləri tərkibi xəbərlərin birinci komponenti kimi başa düşür və onları “fellərin fellə işlənməsi” istilahı kimi qələmə alırlar. Bəzən isə onları “olmaq, çevrilib olmaq” ifadə edən köməkçi fellər, bəzi hallarda hərəkətin davamiyyətini ا) (رارمتس bildirən köməkçi fellər, nəhayət, digər halda isə “zərf” bildirən köməkçi fellər adlandırırlar. Zənnimizcə, bu felləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1.
2.
Mövcud olmaq, çevrilib olmaq bildirən köməkçi fellər; 3.
Davamiyyət bildirən köməkçi fellər; 4.
Hərəkətin yaxınlığını, ərəfədə icra olunacağını bildirən köməkçi fellər. Unutmaq olmaz ki, yuxarıda göstərilən köməkçi fellərin ən mürəkkəb təsnifatı onların tam mənalı və naqis (köməkçi) mənalı fellərə bölünməsidir. 1
(ةصقان لاعفا özləri də mütəsərrif (فرصتم لعف) və qeyri-mütəsərrif (فرصتم ريغ لعف) istilahları ilə izah edilə bilər. Beləliklə, mütəsərrif fel həm indiki- gələcək zamanda və həm də keçmiş zamanda təsrif edilir; qeyri-mütəsərrif fellər yalnız keçmiş zaman formasında təsrif edilir və indiki-gələcək zaman forması olmur (məs.: سيل kimi). Ərəb dilində naqis mənalı fellərin növləri çoxdur. Onlardan çox işlənənləri haqqında müxtəsər məlumat verməyə çalışacağıq. Məsələn, olmaq, çevrilib olmaq, əmələ gəlmək və s. çox işlənir. B.M. Grande fellərin fellərlə işlənən növlərindən danışarkən bu felləri “olmaq”, “çevrilib olmaq”, dəyişmək, başlanğıc, hərəkətin
1 Bekir Topaloğlu; Hayreddin Karaman, sarf nahiv kitabı, Beyazit, İstanbul, 1994, s.143, 166; Ə.C.Məmmədov, Ərəb dili, Bakı, 1998, s.187, 203; Cahani T., Naqis fellər, ADU elmi xəbərlər, №2, 1974, s.40 Qurbanəli Süleymanov 404
yaxın zamanda baş verəcəyini bildirənlər, tərif və məzəmmət, nəhayət, təəccüb bildirən fellərə bölür. 2
hamısını izah etmək imkan xaricində olduğundan biz yalnız (mövcud) olma və çevrilib olma adlandırılan fellərin bəzisini izah etməyə çalışacağıq. Bu fellər aşağıdakılardır: لاعفا
ةموميدلا لاعفا ,ةوريصلا لاعفا , ةنونيكلا
Qeyd edilməlidir ki, müəlliflər bu fellərin bölgüsünü gah birlikdə, gah da ayrılıqda təhlil edirlər. Müxtəsər də olsa, həmin fellər “mövcud olma”, “çevrilib olma” felləri adı altında öyrəniləcəkdir. Əfalud-deymuməti fellərini davamiyyət bildirən fellərlə birlikdə araşdırmağa cəhd edəcəyik. Keynunə fellərinə ناك feli daxildir ki, o, müstəqil mənaya malik olaraq, müəyyən şəraitlərdə köməkçi məna kəsb edir. Deməli, dildə iki vəziyyətdən söhbət gedir. Məsələn, يف ديز ناك
هدحوب هتيب – Zeyd öz evində tək-tənha idi – cümləsində ناك öz müstəqil (tam) mənasında işlənmişdir. Aşağıdakı cümlədə isə bu fel davamiyyəti – hal-hərəkətin keçmişdə davam etdiyini bildirir: هدحوب هتيب يف شيعي ديز ناك – Zeyd öz evində tək-tənha yaşayırdı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Allah təalaya aid olduqda zamandan söhbət gedə bilməz. Ümum mənalı fel olduğundan keçmiş, indiki və gələcək zamanı əhatə edir: اميكح امياع ﷲ ناك – Allah alim və hikmətlə rəftar edəndir.اباّوت ناك هّنا 3 – Həqiqətən O, tövbə qəbul (edənlərin) ən böyüyüdür. 4
Aşağıdakı cümlədə isə bu fel (tərkibi xəbərin) birinci komponenti (ابلاط ناك – o, tələbə idi) kimi, istimrar (davamiyyət) bildirən isə (لمعي ناك – o, işləyirdi) feli xəbərin tərkibində də köməkçi (yardımçı) fel hesab edilir. Birinci rəyə başqa bir misala müraciət edək: قارشتسلاا ةيلك يف ابلاط ديز ناك – Zeyd şərqşünaslıq fakultəsinin tələbəsi idi (və ya tələbəsi olmuşdu). Ərəb müəlliflərindən Rəşid əş-Şərtuni qeyd edir ki, ربخلاو أدتبملا ىلع لخدي لعف ناك ّمسي و أدتبملا عفريف اسراق دربلا ناك :وحن ناك ربخ ىّمسي و ربخلا بصني و همسا ى -
- soyuq çox sərt idi – ناك mübtəda və xəbərlə işlənir; mübtədanın adlıq halda olmasını “tələb” edir və
2 Б.М. Гранде ,курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении , Москва , 1963, с,249-250 3 Qurani-Kərim , əhzab surəsi , ayə 1 4 Qurani-Kərim , nəsr surəsi , ayə 5 “Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 405
mübtəda “ismu kanə” adlanır; xəbərin (isim hissəsinin) təsirlik halda olmasını “tələb” edir və o, “xəbəru kanə” adlanır. Akademik V.M. Məmmədəliyev ناك felini analitik (təsviri) formalar tərkibində köməkçi fellər adlandırır. 5 O, göstərir ki, analitik konstruksiyalarda ناك feli öz leksik mənasından məhrum olaraq köməkçi fel kimi işlənir. Burada tərkibi fellə ifadə olunmuş xəbəri keçmiş və indiki-gələcək zaman aid edir: ةعماجلا ىلا ايموي بھذي ىّمع ناك – Əmim hər gün universitetə gedirdi (gedərdi); (keçmiş davamedici zaman). Başqa bir misal: خ دق ىّمع ناك ر ةعاس ذنم هلمع نم ج – Əmim bir saat əvvəl işdən çıxmışdır. Qeyri mütəsərrif fellərdən isə yalnız سيل (deyil) felini müxtəsər şəkildə izah etməyə çalışacağıq. Əsas (tam) fel kimi سيل “mövcud olmamaq” mənasında işlənir və ناك felinin antonimi olur: تيبلا ىف ىخأ سيل – qardaşım evdə yoxdur. Digər tərəfdən, xüsusilə, indiki zamanın inkarını bildirmək istədikdə سيل sözünü digər felin indiki zaman forması ilə işlədirlər ki, bu kimi tərkibdə o, لا və ام inkar ədatları mənasında işlənir: تيبلا ىلا بھذا تسل (لا)– evə getmirəm. Bəzən ام ,لا inkar ədatları da سيل-nin yerində işlənir (سيل ىنعمب لا ,ام) adlanır və tərkibi xəbər əmələ gətirir: بلاطب وا ابلاط (سيل)وھ ام – O, tələbə deyil. امئاد ءىش ناك (سيل) لا – daimi heç nə yoxdur. Keçmiş zamanda təsrif olunub tərcümədə indiki zamanı bildirən سيل inkar feli köməkçi fel kimi də işlənərək tərkibi xəbər əmələ gətirir. Tərkibi xəbərin ad hissəsi təsirlikdə, ya da ب (bi) ön qoşması ilə idarə edilərək yiyəlik halda olur: ابلاط ديز سيل اطب) (بل
– Zeyd tələbə deyil. Allahın kəlamı Quranı-Kərimdən bir misal da gətirsək olduqca yerinə düşərdi: نيمكاحلا مكحأب ﷲ سيلأ – məgər Allah hökm edənlərin ən gözəli (ən ədalətlisi) deyil mi? 6
Nəticə olaraq qeyd edilməlidir ki, kiçik həcmli bu məqalədə köməkçi fellər haqqında geniş məlumat vermək imkan xaricində olduğunu nəzərə alaraq bu
5 V.M.Məmmədəliyev , Müasir ərəb ədəbi dilində felin zaman ,şəxs və növ kateqoriyası 6 108.ص ،1.ج ، 1964 ، توريب ، ةيبرعلا ئدابم ، ينوترشلا ديشر
Qurbanəli Süleymanov 406
müxtəsər icmalla kifayətlənirik. Haqqında danışılan mövzu barədə daha geniş məlumata ayrıca məqalə həcr ediləcəkdir.
1.
Bekir topaloğlu; Hayreddin Karaman, sarf nahiv kitabı, Beyazit, İstanbul, 1994
2.
Ə.C.Məmmədov, Ərəb dili, Bakı, 1998 3.
Cahani T., Naqis fellər, ADU elmi xəbərlər, №2, 1974 4.
Б.М. Гранде, курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении, Москва, 1963 5.
Ziya Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev, Qurani–Kərim, Bakı, 2007 6.
V.M.Məmmədəliyev, Müasir ərəb ədəbi dilində felin zaman, şəxs və növ kateqoriyası 7.
1964
.ج ، 1 .ص ،
108
“Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 407
SUMMARY In the result of research it was studied the interesting features of auxiliary verbs, and it should be continued.
В результате исследовательских работ были затронуты достаточно интересные стороны вспомогательных глаголов; поиски будут продолжены. Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 409
QURANIN DÜŞÜNCƏ SISTEMİNDƏ “TƏDƏBBÜR” MƏFHUMU Şüca Cavanpərəst AMEA Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı
Açar sözlər: Quran, düşüncə, təfəkkür, tədəbbür Key Words: Quran, knowledge, thinking, meditation Ключевые слова: Коран, познание, мышление, размышление
qaynaq Qurani-Kərimdir. Burada həmin sistemin tərkib hissələrini təşkil edən məfhumlar sırasında elm, ağıl və təfəkkür və s. mühüm yer tutur. İslam düşüncə sisteminin əhəmiyyətli ünsürlərindən biri də “tədəbbür” məfhumu- dur ki, ümumi təfəkkür prosesində xüsusi rol oynayır. Həmin rolun nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirmək zəruri məsələlərdən biri kimi çıxış edir. Tədəbbür sözü “dubr” kökündən olub işlərin arxasınca düşünmək məna- sı bildirir ki, bu da əslində dərindən fikirləşmək və məsələnin gələcəyini nəzərə almaq deməkdir. Bu cür düşüncənin nəticəsi olaraq əvvəlcə gözə səthi şəkildə çarpan həqiqətlər aşkar olur. Rağib İsfəhani “Müfrədat” əsərin- də yazır: “Tədəbbür işlərin arxasında düşünmək və tədbir görmək deməkdir” (2.c.1.s.657). Məhəmməd ibn Əbibəkr Əbdülqadir ər-Razinin “Muxtarüs-si- hah” əsərində tədbir sözünün mənasını belə izah edir: Tədəbbür – işlərin aqibət üzərində təfəkkür mənasında işlənir. Əhməd ibn Məhəmməd bin Əli əl-Müqri əl-Qəyyumi “Misbahül-münir fi qəribi şərhi-kəbir” kitabında yazır: “Dubr ön və qabaq sözünün təzadı olaraq bir şeyin arxası deməkdir. Ona görə bu söz işin sonu və aqibəti mənası bildirir. Tədəbbür insanın üz və arxa çevirməsi və gələcəyi düşünməsidir, diqqətlə baxaraq işin aqibətini fikirləşməsidir (3.c.2.s.188). Şeyx Fəxrəddin Tərihinin “Məcməül-bəhreyn” əsərində deyilir: “Bir iş üçün tədbir görmək onu nəzərdən keçirərək sonunu və aqibətini düşünmək deməkdir” (4.s.8). Müəllif sonra Nisa surəsi, 82-ci ayəni misal gətirir: “Onlar Quran barəsində (onun Allah kəlamı olması haqqında) düşünməz- Şüca Cavanpərəst 410
lərmi? Əgər o, Allahdan qeyrisi tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu zid- diyyət (ixtilaf, uyğunsuzluq) tapardılar” . Allah-təala bu ayədə tədəbbürdən söz açır ki, bu da işlərin aqibətinə baxaraq onlar barədə dərindən düşünmək anlamına gəlir. O, eyni zamanda tədəbbür və təfəkkür arasında olan fərqə işarə edərək yazır: “Tədəbbür adətən qəlbin hökmü ilə işlərin aqibətini düşünmək mənası bildirir, ancaq təfəkkür qəlbin hökmü ilə dəlillərə diqqət yetirir” (4.s.9). Firuzabadinin “Qamus”unda deyilir: “Dubr ön və qabaq sözünün zidd tərəfidir, bir şeyin arxası bu sözlə ifadə edilir. Tədbir isə işlərin sonuna və aqibətinə baxmaq mənası bildirir. İstiqbal (qarşılamaq) sözünün təzadı “istədbar” sözüdür. Quranda bu sözün işlənməsi sonluğu düşünmək baxımından diqqəti cəlb edir (5.s.157). Qərəşinin sözlüyündə tədəbbürün eyni zamanda anlamaq və dərk etmək mənası verlilr, yəni tədəbbür etməmək anlamamaq deməkdir (6.c.2.s.326). Əllamə Təbatəbai həmin sözün mənasını izah edərək yazır: “Tədəbbür bir şeyin başqa bir şeydən götürülməsi deməkdir. Quran ayələrində bu söz ayə üzərində düşüncəyə dalmaq və sonra bir daha ayələr üzrə düşünmək mənası bildirir” (7.c.5.s.128). Əbu Hilal Əsgəri lüğət və bəlağət elmində tanınmış müəlliflərdən biridir. O, “Füruğül-lüğəviyyə” əsərində “tədəbbür” və “təfəkkür” sözləri arasındakı məna fərqinə işarə edərək yazır: “Tədəbbür qəlbdə işlərin aqibətini düşünməkdir. Ancaq təfəkkür əməllərin və hərəkətlərin səbəb və dəlillərini axtarmaq deməkdir (7.s.67). Beləliklə, qaynaqlarda verilən məlumatları ümumiləşdirsək belə bir nəticəyə gəlirik ki, tədəbbür məsələnin zahiri tərəfinin arxasında dayanan məqamlar, yəni işin batini tərəfi haqqında düşünmək deməkdir. Belə bir düşüncə gələcək və aqibəti nəzərə alan tədbirli düşüncədir. Məsələnin mahiyyətini axtarmaq, diqqəti işin nəticə və sonuna yönəltmək tədəbbürün əsas xüsusiyyətidir. Təfəkkür isə məsələnin zahir və batinini, səbəb və nəticələrini araşdırmaq deməkdir. Təfəkkür məlum faktlar və dəlillər əsasında bəlli olmayan məsələləri araşdırmaq və aşkar etmək məqsədi daşıyır. İşlərin sonunu və aqibətini aşkar etmək istəyi insanı məsələnin səthi müşahidəsindən onun dərinliyinin dərkinə sövq edir. Quran ayələrində tədəbbür insanı dərin məna axtarışına dəvət edir, bu səmavi kitabın ilahi vəhydən qaynaqlandığını diqqətə çatdırır. Quran səthi səviyyədə ərəblərin Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 411
danışdığı söz və cümlələrdən ibarətdir və bu səviyyədə bəşər sözündən o qədər də fərqlənmir. Ancaq ilahi kitab olaraq onun dərin düşüncəyə və aqibətə hesablanmış məna tutumu adi bəşər düşüncəsindən fərqlənir. Quranda tədəbbür məfhumu ilə bağlı başqa bir məqam da vardır: ayələrin ardıcıl məna düzümündə diqqət onların batininə yönəlir, ayələr arasında olan əlaqənin dərinliyi göz önündə canlanır. Bunlar arasında heç bir ixtilaf yoxdur, bütün ayələr batini məzmun baxımından bir-birilə uzlaşır, bütöv bir tam kimi qarşımıza çıxır. Ona görə də bir surədə olan ayələri ardıcıl izləməklə yanaşı, onları bütöv Quranla tutuşdurmağa ehtiyac duyulur. Bununla da məlum olur ki, 23 il ərzində Peyğəmbərin (s) enişli-yoxuşlu yo- lunda və fərqli ictimai-tarixi şəraitlərdə nazil olan Qurani-Kərim bəşər zeh- ninin səviyyəsində deyildir. Bəşər və başqa maddi varlıqlar həmişə dəyişik- lik halında olaraq naqislikdən kamala doğru hərəkətdədir. Deməli, Quranda tədəbbür ayələr arasında olan batini məna əlaqələrini, ayələrin özlərinin bir- birilə bağlılığını nəzərdə tutur. Meybodinin “Kəşfül-əsrar” adlı məşhur təfsirində tədəbbür barədə belə deyilir: “Tədəbbür odur ki, işləri əvvəldən axıradək tənzimləyərək onun so- nunu nəzərdə tutasan. Əbu Osman Məğribi deyir ki, tədəbbür üç qisimdir: biri öz-özünə fikirləşmək ki, buna möizə yönümlü tədəbbür deyirlər; ikin- cisi, zahidlərə məxsus düşünməkdir; üçüncüsü, Quran üzərində düşünmək- dir. Sonuncu həqiqət və kəşf yönümlü tədəbbür adlanır və ariflərə xasdır. Onlarda batini kəşf ilə qəlb ilə Haqq arasındakı pərdə götürülür, arzuları ger- çəkləşir, müşahidə suları mülahizə arxı ilə rəvan olur, ürəklə zikrə dolu, dil susqun halda özünü unudur. Belə ariflər siddiqlərin sükunət dərəcəsinə yetişmiş olurlar və buraya yetişməyən kimsə Quran calalından, onun gizli cövhərindən faydalana bilməz (9.c.2.s.515). Tədəbbür və təfsir arasında fərq. Ayələri diqqətlə nəzərdən keçirərkən onun ənənəvi terminoloji mənasından əlavə, başqa izahları da ortaya çıxa bilər: A. Quranda irəli sürülən tədəbbür məfhumu dərrakə, fəhm, elmi və ruhi səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün insan təbəqələrinə şamil edilə bilir. Təfsir Quranın anlaşılmasında müctəhidlərin və alimlərin yararlandıqları üsuldur. Onlar bununla tədəbbürün elmi izahını verməyə çalışırlar. Ancaq Quranın mətnində hər kəsdən tədəbbür – yəni düşünmək tələb olunur. Hətta müşriklər və münafiqlərə düşünmək üçün müraciət olunur. Allah Muminin surəsi, 68-ci ayədə buyurur:
Şüca Cavanpərəst 412
“Məgər (müşriklər) kəlam (Allah kəlamı - Quran) haqqında düşünüb daşınmır- larmı? Yaxud onlara ulu babalarına (keçmiş ümmətlərinə) gəlməyən bir şey gəldi? (Onlar Quranın, Peyğəmbərin haqq olduğunu niyə anlamırlar? Məgər ulu babalarına İbrahim, İsmail, Musa kimi peyğəmbərlər gəlmədimi? Yaxud onlara Tövrat, Sühüf kimi kitablar nazil olmadımı?)” (Muminun: 68). Başqa bir ayədə deyilir: “Onlar Quran barəsində düşünməzlərmi? Yoxsa ürəklərinə kilid vurulmuşdur? (Yoxsa ürəklərinin öz kilidləri vardır?)” (Muhəmməd:24). B. Tədəbbür halında ayələrin dərinlikləri və nəticələri, hadisələr və başqa məsələlər araşdırılır. Ancaq təfsirdə bunlar izlənilmir. C. Tədəbbür halında şəxs ayələrin ona müraciət etdiyini duyur, özünün müxtəlif fikri və ruhi dərdlərinə çarə axtarır; ancaq təfsirçi ayələrin şərhi və təbliği ilə məşğuldur, adi insanlar kimi özünə çarə axtamır. Hər bir tədəbbü- rün təbliğat tərəfi də vardır, ancaq hər bir təfsir tədəbbür prosesinə qatılmır. D. Tədəbbür psixoloji və fikri bir prosesdir, insan ayələri dinləməklə və onların üzərində praktiki düşüncəyə dalmaqla öz durumuna uyğun nəticə çıxarır, bunu əməli cəhətdən öz üzərində tətbiq edir, burada Quran ayələrinin qiraəti həmin proses, yəni tədəbbür üçün zəmin hazırlayır, düşüncəyə dalmaq isə onun əməli nəticəsi kimi çıxış edir. Bu prosesi belə göstərmək olar:
Qiraət fəhm (düşüncə) əməl Ancaq təfsirdə belə xüsusiyyət yoxdur. E. Tədəbbürdə hər kəs – mömin, kafir və müşrik də iştirak edir, halbuki təfsir müsəlmana, özü də müctəhidə aid bir işdir. Ə. Çox halda tədəbbür zamanı hədislərə müraciət etməyə lüzum qalmır, istər mömin və istərsə də kafir ayələr üzərində düşünərək həqiqətə yetişmək istəyir. Ancaq təfsirdə hədislərə müraciət təbii haldır və bəzən bunlarsız düz- gün məna çıxarmaq olmur (10.s.373). Tədəbbür bir proses olaraq Quranın oxunuşundan başlayır, ayənin dərin fəhmi ilə davam edir və əməl ilə bitir. İmam Sadiq (ə) təlavətlə bağlı Bəqərə surəsi, 121-ci ayənin təfsirində onun tədəbbür baxımından əhəmiyyətini açıqlayır. Ayədə deyilir: “Verdiyimiz kitabı layiqincə (təhrif etmədən) oxuyanlar həmin kitaba iman gətirənlərdir, onu inkar edənlər (dəyişdirənlər) isə (dünyada və axirətdə) özlərinə zərər yetirənlərdir” (Bəqərə: 121).
Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 413
Bu fikri izah edən Reyşəhri yazır: “Haqq olaraq oxumaq” məhz Quran ayələri üzərində düşünmək – tədəbbür mənasına işarə edir və bu proses belə- dir: ayələrin mənasını anlamaq, hökmlərə əməl etmək, ilahi və’dəyə ümid, əzabdan çəkinmək, hadisələrdən ibrət almaq və haramdan çəkinmək. Burada məqsəd Quranın həqiqi oxunması və ayələr üzərində tədəbbür prosesidir: bu proses qiraətdən başlayır, düşüncə və fəhmlə davam edir və əməl ilə bitir (11.c.8.s.84). Tədəbbürün Quran qiraəti ilə əlaqəsi. Bir neçə Quran ayəsində (Nisa:82, Sad:29, Məhəmməd:23 və s) məhz Quran üzərində tədəbbürdən – düşüncəyə dalmaqdan söz açılır. Bütün bu tip ayələrin təhlili göstərir ki, tədəbbür canlı bir prosesdir, ancaq kitabda belə bir hərarət və hərəkət yoxdur. Ruhun, nurun bəlağət və bəyanın vəsfi bütövlükdə oxunan Qurana aiddir. Quranın qiraəti qulaq və qəlblə əlaqədardır və sadəcə kağız üzərində yazıdan ibarət kitabın belə bir təsiri yoxdur. Quran üzərində tədəbbür gerçəkləşdikdə onun qiraətinin bərəkət və təsirinə şamil edilir. Aşağıdakı ayə bu məsələni təsdiq edir: “Quran oxunan zaman onu dinləyin və susun ki, (onun sayəsində) sizə rəhm olunsun!” (Əraf: 204). Quran oxunub dinlənilərkən “tədəbbür” gerçəkləşir, yəni onun təsiri ilə insan rəhm olunur. Biz bilməli və inanmalıyıq ki, bu hökmdə olan hər bir dəyişiklik və həmin prinsipin azacıq pozulması ümumi nəticəyə xələl gətirər. Quran və başqa səmavi kitablar arasındakı bu fərqə diqqət yetirmək lazımdır. Müqəddəs Bibliya (Tövrat) yunan və latınca məktub kökündən olub Musaya nazil olan ilahi ənənə və qanundur. İncil (Yevangeliya) isə xoş xəbər və müjdə mənası bildirir. Avesta bilik kitabı və tanımaq mənası bildirir. Hindlilərin “Upanişad” kitabı “upa” (yaxın), ni (aşağı) və sad (oturmaq) birləşməsindən düzələrək “aşağıda oturmaq” mənası bildirir. Belə ki, şagirdlər öz ustadlarının dövrəsində əyləşərək ondan həqiqəti öyrənir və cəhalətdən uzaqlaşırdılar. Quran isə “qiraət” kökündəndir Bu sözün sonralar pərəstiş və ibadət mənaları da əlavə olunmuşdur. Göründüyü kimi, müqəddəs sayılan bu kitabların heç birində oxumaq anlamına rast gəlmirik (12.c.1.s.99; 13.c.2.s.932). Quranın oxunmaq və dinlənilmək üçün nazil olması onun ayələri üzərində qəlb vasitəsilə tədəbbürlə bağlıdır. Onu da əlavə edək ki, Quran əvvəlki səmavi kitabları hidayətedici və hər şeyi əhatə edən nur və zikr deyə tərifləmişdir (Maidə:44,46; Ənbiya:48). Ancaq həmin
Şüca Cavanpərəst 414
kitablarda Qurana xas olan dil-üslub ecazı yoxdur. Eyni zamanlarda onların orjinal dili artıq unudulmuş və buradakı mətnin əsl dil ilə əlaqəsi kəsilmişdir. Dinləməyin tədəbbürdə təyinedici rolu. Quranın lüğəvi mənasında olan “oxumaq” məfhumu onun dinlənilməsi və düşünülməsi ilə bağlıdır. Quranın oxunulması mühüm olduğu kimi, onun dinlənilməsi də mühümdür. Çox zamanlar Quranı oxuyanlar öz qiraətini din- ləmirlər, halbuki “qiraət zamanı qulağı möhürləmək” olmaz (14..c.92.s.207). Hədislərdə dinləməyin rolu xüsusi qeyd olunur, yəni dinləmədən qiraət məqbul sayılmır. Allahın Rəsulu (s) da bu barədə xəbərdarlıq etmişdir “ 14.c.92.s.207). Metodoloji baxımdan Quranın qəlbə nüfuzunun onun üzərində düşün- mək üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Quranın qiraəti həmin məqsədlə qulağa yetişməlidir. Allahın ayələri üzərində düşünmək baxımından qəlblərə vuru- lan qıfılların açılması nə qədər önəmlidirsə, ayələrin dinlənilməsi üçün qu- laqlarda olan qıfılların silinməsi də o qədər əhəmiyyətlidir. Tədəbbür mətnin qiraəti prosesində formalaşır və qiraət özü dinləmədən gerçəkləşmiş sayılmır, dinləmənin tədəbbürlə əlaqəsi bu nöqtədən başlayır. İbn Abbasın rəvayətində dinləmək, dinlənilmək və onun qəlblə birbaşa əla- qəsi tamamilə açıq şəkildə verilir. O, sürətlə Quran oxuyan şəxsə belə tövsi- yə verir: “Öz qiraətini öz qulağına çatdırmayan şəxs əslində qiraət etməmiş olur” (15.c.1.s.339). Allahın Rəsulu (s) öz qiraət üsulu haqqında belə söyləmişdir: “Mən Qu- ranın batinini qiraət edirəm, siz isə zahirini oxuyursunuz. Ondan soruşurlar ki, “batin” nədir? Cavab verir ki, mənim qiraətim tədəbbür və əməl üçün münasib zəmin yaradır (16.s.622). Göründüyü kimi, bu rəvayət qiraət və tədəbbür arasında olan birbaşa əlaqəni göstərir. Onun cümləsindən bəlli olur ki, “mənim qiraətim tədəbbür üçün zəmin hazırlayır və məni bu yöndə bəhrələndirir. Ancaq siz elə qiraət edirsiniz ki, bu sizə belə imkan vermir. Sonra mübarək əli ilə işarə edir ki, oxuyub gedirsiniz”. Başqa bir rəvayətdə Peyğəmbərdən (s) belə nəql edilir: “Quranı gecə- gündüz haqq olaraq oxuyun, onu dilinizlə izhar və zümzümə edin, onun üzərində düşünün ki, səadətə yetişəsiniz” (16.s.611). Buradan görünür ki, Quranın davamlı oxunuşu və dildə zümzüməsi tədəbbür üçün zəmin hazırlayır. Əllamə Təbatəbai “haqq olaraq təlavət
Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 415
etmək” ifaədsini açıqlayaraq yazır ki, bu məfhum tədəbbür anlamında işlənir (7.c.1.s.269). Quranın təlavətində onun qiraətindən heç də az əhəmiyyəti olmayan dinləmək məsələsi diqqət mərkəzində dayanır. Burada xatırlamaq lazımdır ki, Qurani-Kərim zəngin dil xəzinəsidir, özü də fəal, canlı və insanlarla ünsiyyətdə olan xəzinədir. Dilin təlimində Quranın forması və ifadə tərzi çox önəmlidir, insanın düşüncəsi və qəlbi dərhal onun təsiri altına düşür. Quranın dil-üslub incəliklərini bilmədən bu səmavi Kitabın Peyğəmbər dönəmindəki malik olduğu təsir özünü büruzə verməz. Quran dilinin təlimində bir məqamı heç vaxt unutmaq olmaz ki, onu ana dili kimi doğma və təbii duyğularla öyrənmək gərəkdir. Müasir dilçilər və psixoloqların nəzərincə dil ilkin mərhələdə şifahi şəkildə gerçəkləşən hadisədir. Ona görə onun öyrənilməsi şifahi üsullarla planlaşdırılır. Nitq şifahi şəkildə icra olunur, danışıqla eşitmək arasında əlaqə qurulur (Beri.s.121). Burada nitqi dinləmək çox önəmlidir və Quran dinləməyi görməkdən üstün hesab edir. Quran dilinin öyrənilməsində bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır və müasir elmi baxışlar da bunu təsdiq edir. Həmin məsələyə dair Quranda bir sıra dəlillər gətirilir (Kəhf:11, Mulk:9,23; Əhqaf:26; Ən’am:46; Fussilət:20,22). Bu məsələ ilə bağlı daha maraqlı bir cəhət Allahın adlarından birinin “eşidən” (səmi’) olmasıdır. Aşağıdakı ayələrdə Allahın səmi’ (eşidən) adı onun başqa adlarından (əlim, bəsir, qərib) daha çox işlənmişdir: Bəqərə:127,138,181,224,227,244,256; Ali-İmran:12,34-35; Maidə:76; Ən’am:13,15; Ə’raf:200; Ənfal:17,42,53,61; Tovbə:97,103; Yunus:65; Yusif:34; İsra:1; Ənbiya:4; Həcc:61,75; Nur:21,60; Şuəra:220; Ənkəbut:5,60; Loğman:28; Səba:50; Qafir:20,56; Fussilət:36; Şura:11; Duxan:9; Hucurat:1; Mücadilə:1; Nisa:58,134,148; İnsan:2. Tədəbbür barədə söylənilənlər belə bir ideya üzərində formalaşmışdır ki, bu məfhum prinsipcə əməli cəhətdən önəm daşıyır. Deməli, tədəbbür əməli bir prosesdir, lakin bu o demək deyildir ki, biz kimsəni bu işə vadar edirik. Əslində tədəbbür görüləsi bir iş deyil, bəlkə keçiləsi bir yoldur. Ona görə tədəbbürün metodologiyasından bəhs edərkən başqa bir üsula müraciət etməli oluruq. Həmin üsul öz-özlüyündə tədəbbürlə sonunclanacaq. Onu həm də nəfəs çəkməklə müqayisə etmək olar. Təbiidir ki, yeməyi, yatmağı, idmanı, istirahəti və başqa işləri düzgün olan insanın nəfəsçəkməsi də düzgün olar. Biz bir nəfərə “bu cür yat”, “bu cür ye”, “bu cür yol get” deyə bilərik, ancaq ona “bu cür nəfəs al” deyə bilmərik. Şüca Cavanpərəst 416
Düzgün tənəffüs bir yoldur və başqa işlərdən fərqli olaraq istər-istəməz öz-özünə hasil olan bir prosesdir. Tədəbbür bir sıra mərhələlərdən təşkil olunan işlərlə əlaqəli olan bir hal və prosesdir, həmin mərhələlər keçdikcə düzgün tədəbbür də baş tutmalıdır (17.s.160). Deməli, qiraət elə tərzdə omalıdır ki, tədəbbür onun batinindən dogsun. Ona görə də həmin cəhəti nəzərə almaqla qiraətin təbii və mübarək bir nəticə ilə sonuclanmasını təmin etmək lazımdır. Qiraət qaydaları müəyyən prinsip- lərə və şərtlərə cavab verməlidir (17.s.158). Quran ilahi dəvət olaraq insanın qəlbində özünə yer tutur və Quran üzərində tədəbbürün yeri və qaynağı da qəlbdir. Tədəbbür məfhumu işlənən ayələri diqqətlə araşdırsaq bir məsələni anlayarıq ki, tədəbbür Qurandan ayrı bir hadisə və amil deyildir. Quran insan qəlbinə nüfuz edərək orada özünə yer tutduğu kimi, tədəbbür də öz-özünə qəlbin dərinliyindən gələn bir haldır və öncə bu barədə Muhəmməd surəsi, 24-cü ayədə işarə edilmişdir. Deməli, qəlb tədəbbürün gerçəkləşdiyi yerdir və ona görə də Quran qəlbdə yer alır ki, bu məsələ Quranın öyrənilməsi metodu ilə birbaşa əlaqə- dardır. Yəni Quran elə şəkildə öyrədilməlidir ki, öyrənənin beyninə deyil, qəlbinə nüfuz edə bilsin. Tədəbbürə aid ayələrin üslubundan bəlli olur ki, bu məfhum eyni zamanda “təzəkkür” anlamından ayrı deyil. Tədəbbür və təzəkkür bir həqiqətin iki ifadə tərzidir. Sad surəsi, 29-cu ayədə deyilir: “(Ya Peyğəmbər! Bu Quran) sənə nazil etdiyimiz mübarək (xeyir-bərəkətli) bir Kitabdır ki, (insanlar) onun ayələrini düşünüb dərk etsinlər və ağıl sahibləri də (ondan) ibrət alsınlar!”. Bu iki məfhumu nə qədər bir-birindən ayırsaq da onlar mahiyyətcə bir- birinə bağlanır. Quran həmişə insanın qəlbində və yadında olduğu üçün onun “təzəkkür” funksiyası dəyişməz olaraq qalır. Deməli, insan Quranın mənalarını qəlbində daşıdığı halda onlar üzərində düşünməsi təbii məsələdir. Başqa sözlə, Quran ayələri onu bütün həyatı boyu – fərdi və ictimai həyatında izləyəcək, onun niyyət, söhbət və əməllərinə nəzarət edəcək. Deməli, tədəbbür üçün Quran ayələri həm də zikr olunmalı, həmişə canlı və fəal şəkildə Quran təlimi ilə bağlı olmalıdır. Quranın düzgün üsul ilə qiraəti insanı zikrə və tədəbbürə yönəldir və bu halda tədəbbür insanın daimi sifətlərindən birinə çevrilir, belə ki, o, tədəbbür etmədən keçinə bilmir. Tədəbbürə aid ayələrin ahəngi və ifadə tərzi elədir ki, bu bir prinsipal məsələ kimi qarşıya qoyulur. Yəni Quranın əsl və təbii ruhu
Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 417
insanı tədəbbür halında saxlamaqdır, yoxsa bunsuz ayələrin təsiri və əhəmiy- yəti olmazdı. Sonda Qurani-Kərimin tədəbbürə dəvət etdiyi aşağıdakı mühüm mə- qamları ümumiləşdirək: 1. Bədən və can barədə düşünmək: Mu’minun: 12-14; 2. İnsan vücudunun mərhələləri barədə düşünmək: Həcc:5; İnsan:28. 3. Həyatın sonu barədə düşünmək. Zumər:30. 4. Son hədəf barədə düşünmək. Bəqərə:156. 5. Dünya, afaq və ənfəs aləmi barədə düşünmək. Yunus:6. 6. Keçmiş xalqların taleyi barədə düşünmək. Yusif:109. Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|