İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK ƏDƏBİYYATINDA ROMANTİZM CƏRƏYANININ NÜMAYƏNDƏLƏRİ ƏBDÜLHƏQ HAMİD VƏ RƏCAİZADƏ MAHMUD ƏKRƏM
- Keywords
|
V. Yapısalcı Metin Analizinin Sorunları Yapısalcı metin analizi, sosyal bilimlerin diğer branşlarında olduğu gibi, Kutsal metinlerin (ve bu çerçevede) Kur’ân’ın tefsiri açısından da birtakım sorunlar ihtiva etmektedir. Bu sorunları ilki ve belki de en önemlisi, indirgemeciliktir. İndirgemecilik, belli bir düşünse, tarihsel, sosyal ya da dinî olguyu izah ederken, bu olgunun arz ettiği yapıyı önceden (ya da araştırmanın herhangi bir aşamasında) bir postula olarak koyutlamak ve çalışmanın devamındaki bütün verileri bu postulanın gölgesinde takip etmektir. Örneğin Arap İslam akıl yapısının beyan, burhan ve irfan Tefsirde Yapısalcılık: İmkânı ve Sorunları 333
olmak üzere üç ana düşünce sistemi üzerinden şekillendiğini öne süren ve bu aklın yapısal unsurlarını böylece tespit etmiş olan Câbirî, burhan aklına mensup gördüğü Endülüs ekolünü bütünüyle felsefi/rasyonel düşünme yanlısı olarak görme indirgemeciliği yapmış, hatta İbn Tumert gibi pek de rasyonel akıl taraftarı sayılamayacak bazı şahsiyetleri “burhan” aklının mümessili olarak görmüş, buna karşılık İrfan aklını gnostik/hermetik düşünce olarak değerlendirdiği için, bu akıl yapısı içinde felsefî eserler veren İbn Sina gibi bir filozofu, İslam düşünce geleneğinde irrasyonelin kalesi olarak görebilmiştir. Önceden belirlediği yapılar, varacağı sonuçları etkilemiş, belki de vakıayı olduğu gibi görmesine engel olmuştur. Aynı durum tefsir için de söz konusudur. Görüleceği üzere Câbirî’nin yapısalcı sistem anlayışında, tefsir edilecek sure veya pasajın yapısal olarak metnin hangi kısmına denk düştüğü belirlendikten sonra, o pasajdan ne anlaşılacağı da önemli ölçüde belirlenmiş olmakta, hatta (en azından teorik olarak) o pasajda (yapı gereği) bulunması gerektiği düşünülen anlamın oraya (farkında olunmadan) monte edilmesi söz konusu olabilmektedir. Örneğin mukaddime bölümünde ahiretle ilgili uyarılar yapan bir surenin sonuç bölümünde muhakkak aynı konuyla ilgili bir üst ilkenin bulunması gerektiği (yapı gereği) düşünüleceği için, sonuç bölümünde yer alan ifadeler türlü zorlamalarla bu anlama tekabül ettirilecektir. En azından böyle bir zorlama ve indirgeme için teorik olarak müsait bir zemin sağlanmış olmaktadır. Yapısalcı tefsir yönteminin bize göre en önemli açmazı budur. İkinci sorun ise, metnin iç yapısını tahlil etmenin, Kur’ân’ın sözlü olarak (şifahen) vahyedilmiş ve insanlara şifahen okunmuş bir metin olmasından kaynaklanan keyfiyeti göz ardı etme tehlikesi taşımasıdır. Zira yapısal analizde metin, masa başında ve bir kurgu uyarınca yazılmış bir “bütün” olarak telakki edilir. Oysa Kur’ân, birbirine kâh benzeyen kâh birbirinden farklılık arz eden değişik durumlara cevap olarak, yirmi küsur yıllık bir dönemde peyderpey ve şifahen inzâl edilmiştir. Bu durum onun bir metin/kitap değil, hitap/söylem/söylev olarak ele alınmasını, en azından tefsir faaliyeti esnasında onun bu özelliğinin göz önünde bulundurulmasını gerektirmektedir. Yapısalcılığın tefsirde yol açabileceği muhtemel bir diğer sorun ise, nesnellik düşüncesinin farklı yorum imkanlarını yadsıyacak ve yorumda otoriterleşmeye yol açacak boyutlara varmasıdır. Bu çerçevede ifade etmek gerekir ki, metin yorumunda öznellik ve nesnellik tartışmalarını etraflıca ele almış olan Hans Georg Gadamer’in diyalektik hermenötiği, bazı tadilatlardan geçirildikten sonra, sadece edebî metin incelemelerinde ya da edebiyat teorilerinde değil, aynı zamanda ilk dönemlerden günümüze kadar Kur’ân tefsiri çevresinde geliştirilmiş dinî geleneğin yeninden Muhammed COŞKUN 334
incelenmesi için de köklü bir başlangıç noktası sayılabilir. Bu sayede Kur’ân metninin yorumlanması konusunda her yorumcu ne kadar nesnellik iddiasında bulunursa bulunsun, -hem dinî hem edebî özelliğe sahip metinlerde- birbirinden farklı birçok yorum yapılmasının yorumcunun kendi çağındaki reel duruma ilişkin tavrını yansıttığı benimsenmiş olacaktır. Oysa yapısalcılık düşüncesi mutlak mensellik iddiasıyla bu imkânları zedelemektedir. Klasik geleneğimizde âlimlerin sıklıkla tekrarladıkları “Doğrusunu Allah bilir/Allahu a’lem” ifadesi, yorumda nesnellik arayışının mutlaklaştırılmaması gerektiğine dair yüksek bir bilincin varlığına işaret etmektedir. Yapısal analiz yöntemini başta Kur’ân olmak üzere herhangi bir dinî metne uygularken, tefsir/yorum faaliyetinin mutlak anlamda nesnellik arz edemeyeceğini de daima hesaba katmakta fayda vardır.
Kaynaklar Akerson, Fatma Erkman, Edebiyat ve Kuramları, İstanbul, 2010 Barthes, Roland, S/Z, Çev: Sündüz Öztürk Kasar, İstanbul, 2006 Câbirî, Muhammed Âbid, el-Aklu’l-Ahlâkiyyu’l-Arabî, Beyrut, 2009 ------Nahnu ve’t-turâs-kıraât muâ’sıra fî turâsinâ el-felsefî, Beyrut, 1993 ----- Medhal ile’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 2006. ------Tekvînu’l-akli’l-arabî, Beyrut, 2009. ------Bünyetü’l-akli’l-arabî, Beyrut, 2007. ------el-Aklu’s-siyasiyyu’l-arabî, Beyrut, 1995. ------Fehmu’l-Kur’âni’l-hakîm, Beyrut, 2007-2009. Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, İstanbul, 2010 Çevikbaş, Sebahattin, Yapısalcılık Üzerine, Felsefe Dünyası, 2002/1, Sayı 35, s. 137-151 De Saussure, Ferdinand, Genel Dilbilim Dersleri, Çev: Berke Vardar, İstanbul, 2001 Eziler Kıran, Ayşe – Kıran, Zeynel, Yazınsal Okuma Süreçleri, Ankara, 2011 Eagleton, Terry, Edebiyat Kuramı, Giriş, Çev: Tuncay Birkan, İstanbul, 2011 Fadl, Salah, Nazariyyetü’l-binaiyye fi’n-nakdi’l-edebî, Kahire, 1998 Ferâhî, Abdülhamid, Delâilu’n-nizâm, el-Matbaatu’l-Hamidiyye, Azamgarh (Hindistan), 1388/1968 ----Nizâmu’l-Kur’ân ve te’vîlu’l-furkani bi’l-furkan, New Delhi, 2008 Gıddens, Anthony, Sosyal Teorinin Temel Problemleri, Türkçesi, Ümit Tatlıcan, İstanbul, 2005
Tefsirde Yapısalcılık: İmkânı ve Sorunları 335
Gönç Şavran, Temmuz, Suğur, Serap ve diğerleri, Modern Sosyoloji Tarihi, Anadolu Üniversitesi Yayını, No: 2304, Eskişehir, 2011 Hawkes, Terence, Structuralism and Semiotics, Routledge, Second Edition, New York, 2003 Heyet, et-Türâs ve’n-nahdâ, kıraât fî a’mâli Muhammed Âbid el-Câbirî, Beyrut, 2005
Hollinger, Robert, Postmodernizm ve Sosyal Bilimler, Çev: Ahmet Cevizci, İstanbul, 2005 Keskin, İbrahim, Bir Yapısalcı Olarak Muhammed Âbid el-Câbirî’de Din-Kültür
Bursa, 2010 ----“Sosyolojik Teoriler Bağlamında Yapısalcı Analizin İmkân ve Sınırlılıkları”,
2011
Kruzweil, Edith, The Age Of Structuralism (Asru’l-Binyeviyye), Arapçaya çeviren: Cabir Usfûr, Kuveyt, 1993 Kuzu, Türkan, Masalın Değişmez Yasaları –İşlevsel Birimler-, Anadolu Ün. Edebiyat Fak. Dergisi, Sayı 3, s 219-229, Eskişehir, 2001 Moran, Berna, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, İstanbul, 2010 Nietzsche, Friedrich, Ahlakın Soy kütüğü, Çev: Zeynep Alangoya, İstanbul, 2011 Onart, Adnan, Değişik Yönleriyle Yapısalcılık ve Yapı Kavramı, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C. XXVIII, S.262, s-243-251 (Özel Bölüm: Yapısalcılık), Temmuz, 1973 Piaget, Jean, Yapısalcılık, Çev: Ayşe Şirin Okyayuz Yener, İstanbul, 2007 Rifat, Mehmet, XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları 1, İstanbul, ts Rosenau, Pauline Marie, Post-modernizm ve Toplum Bilimleri, Çev: Tuncay Birkan, Ankara, 2004 Scherr, Barry, Formalism, Structuralism, Semiotics, Poetics, The Slavic and East European Journal, Vol. 31, Thirtieth Anniversary Issue (1987), pp.127-140 (Published by: American Association of Teachers of Slavic and East European Languages Stable URL: http://www.jstor.org/stable/307983) Todorov, Tzvetan, Literature and İts Theorists A Personal View Of Twentieth Century Critisism, Routledge&Kegan, London, 1988 ----Yazın Kuramı, (Çev: M. Rifat-S. Rifat) İstanbul, 2010 Tura, Saffet Murat, Freud’dan Lacan’a Psikanaliz, İstanbul. 2010 Yücel, Tahsin, Yapısalcılık, İstanbul, 2008 Türk ədəbiyyatinda romantizm cərəyanının nümayəndələri Əbdülhəq Hamid və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm 337
NÜMAYƏNDƏLƏRİ ƏBDÜLHƏQ HAMİD VƏ RƏCAİZADƏ MAHMUD ƏKRƏM dos. Aydan XƏNDAN Bakı Dövlət Universiteti Açar sözlər: Romantizm, poeziya, Hamid, Rəcaizadə, Türk ədəbiyyatı Keywords: Romantic, Turkish literature, Redzaizade, Hamid Ключевые слова: Романтизм, Хамид, Реджаизаде, турецкая литература
Romantizmin bir ədəbi cərəyan kimi əsası Fransada qoyulmuş, orada inkişaf etmiş və digər xalqların ədəbiyyatına təsirini göstərmişdir. Demək olar ki, romantizm 1820-30-cu illərdə tam bir cərəyan şəklini almışdır. Bu cərəyanın hərəkətverici qüv- vəsi kimi fransız inqilabını hesab etmək mümkündür. Bu inqilab despotik, mütləqiy- yət rejiminə qarşı kəskin şəkildə etiraz idi. Məhz bu inqilabın nəticəsi kimi insana olan baxış tamamilə dəyişilmiş olur. Artıq hər bir insan ayrılıqda bir fərd olaraq qə- bul olunur, onun daxili aləminin, öz dünyasının mövcud olması faktı heçə sayılmırdı. Buna görə də əski yunan ədəbiyyatında, klassik ədəbiyyatda mövcud olan ağa-qul prinsipinə qarşı güclü etiraz özünü büruzə verməyə başlayır Dövrün yazıçı və şairləri insanı daha yaxşı anlamaq üçün xalq ədəbiyyatına, folklora müraciət etməyə üstünlük verir, bir insana yuxarıdan aşağı baxmağı kəskin şəkildə tənqid edirdilər. Romantizmin ideoloqları Monteskyu, Volter, Russo kimi filosoflar idi. Demək olar ki, bu cərəyan ona qədər mövcud olan və ədəbiyyatçıları dar çərçivələr içinə həbs edən digər ədəbi cərəyanlara müqavimət kimi peyda olmuşdu. Romantik ədəbiyyata qədər hakim olan klassik ədəbiyyat ağıl və məntiqi düşüncəyə əsaslanan bir ədəbiyyat idi. Romantiklər burjualığı tənqid edir, sadə insanların daxili sarsıntı- larını əsərlərinin mövzusuna çevirirdi. Klassik ədəbiyyatdan fərqli olaraq romantiklər həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən qüsurlu insanlara doğru nəzərlərini çevirib, onları qəhrəman kimi dəyərləndirirdilər. İdeal insan tipindən uzaqlaşan romantiklər xəyallar aləminə sığınsalar da, daha real insanları ədəbiyyata gətirmiş oldular. Türk ədəbiyyatında romantizm cərəyanı ən çox ardıcılı olan bir cərəyandır desək, yanılmarıq. Bilindiyi kimi Tənzimat ədəbiyyatı dövründə fransız ədəbiyyatı
Aydan Xəndan 338
türk ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdi. Türk yazıçı və şairləri bu axımın təsirinə qapılaraq, ədəbiyyata yeni mövzular, janrlar gətirmiş oldular. Namiq Kamal, Əhməd Midhət, Əbdülhəqq Hamid, Rəcaizadə Mahmud Əkrəm romantizm cərəyanını mənimsəyən sənətkarla olmuşlar. Bu ədəbiyyatın ən məşhur nümayəndələrindən ikisi Hamid və Rəcaizadə idi. Bu sənətkarlar əsərlərinin çoxunda məhz romantik kimi çıxış etmişdilər. Hamidin əsərlərində tez-tez rast gəldiyimiz ölüm mövzusu, insan azadlığı prob- lemi, eqzotik ölkələrin təsirləri təsadüfi olmamışdır. Bütün bunlar məhz fransız romantizminin təsirindən qaynaqlanmışdı. Əlbəttə, Hamidin həyatında üzləşdiyi kədərli hadisələr də şairin əsərlərində ölüm mövzusuna dəfələrlə müraciət etməsinin səbəblərindən biridir. Ancaq romantik ədə- biyyata ümumilikdə nəzər salsaq, görərik ki, bu cərəyanın nümayəndələrinin hamısı əsərlərində demək olar ki, eyni mövzulara toxunublar. Məsələn, romantizmin banilə- rindən sayılan Hüqo XX əsrin 20-ci illərinin sonlarında Fransada bu cərəyanın qələ- bəsinin simvolu olmuşdu. Onun əsərlərində şərq mövzusuna tez-tez rast gəlmək mümkündür. Şərq mövzusunun bir simvolu kimi Hüqo İspaniyanı əsərlərində təsvir edirdi. Hamid də bir romantik kimi bir sıra əsərləridə o cümlədən, “Duhter-i Hindu”, “Əşbər”, “Tarık yahud Əndəlüsün fəthi” ndə şərq mühitinin təsvirinə üstünlük vermişdir. Zadəgan burjua sinfinin ziddiyyətli mühiti, bu mühitdən olmayan və beləliklə də cəmiyyətdə özünə yer tapa bilməyən, müxtəlif cür natamamlıq komplekslərindən əziyyət çəkən fərdlər Hamidin əsərlərinin qəhrəmanları arasında yer almışdır. Dramaturqun “Finten” əsəri bu mövzunun qaldırılması baxımından maraqlıdır. 1886-cı ildə İngiltərədə olan Hamidin ingilis xalqının müxtəlif nümayəndələrilə tanış olmaq fürsəti olur. Xüsusilə aristokratiyanın nümayəndələriylə tanışlığı Hamidi “Finten” və “Cünuni Eşq” əsərini yazmağa sövq edir. “Finten” əsərində Hamid kanadalı bir qadının ingilis zadəganlarının cəmiyyətinə üzv ola bilməsi naminə əl atdığı yollar, qurduğu intriqaları təsvir edilir. O, həyat yoldaşından yalnız puluna görə ayrılmır. Çünki aristokrat cəmiyyətə daxil olmaq üçün pul vacib şərtlərdəndir onun fikrincə. Fintenin öz nökərindən fiziki cəhətdən qüsurlu bir övladı var. Oğlunu ingilislərin içinə sala bilmək, yüksək zümrə nümayəndəsinə çevrilmək Fntenin ən öyük arzusudur. Bu arzusuna nail olmaq üçünsə o, hər bir çirkinliyə hazırdır. [4, 475] Əsərdəki Davalaciro Fintenin oğlunun atası, onun nökəridir. Bu nökər əsərdə vəhşi, etik qaydalardan uzaq, daha çox ibtidai insanı andıran biridir. Fintenin digər sevgilisi isə Lord Dikdir. Lord Dik bir ingilis zadəganıdır. Finten onun cəmiyyətdəki mövqeyindən yararlanaraq nökərindən olan oğlunu Lord Dikinki kimi qələmə verir. Türk ədəbiyyatinda romantizm cərəyanının nümayəndələri Əbdülhəq Hamid və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm 339
O, əsərdə “ucube” adıyla keçən fiziki cəhətdən qüsurlu oğlunu Lordun köməyilə yüksək cəmiyyətdə yer alanların sırasına salmağa çalışır. Fintenin başında müxtəlif hiylələr dolaşmaqdadır. O hər bir kələyə, yalana əl atmağa hazırdır. Bu qadının yeganə məqsədi ingilis kübar cəmiyyətinə daxil ola bilməkdir. Finten Lord Diklə evlənmək arzusundadır. Blanş adlı xəstə bir qız isə Fintenin qurduğu intriqaların növbəti qurbanıdır. Əslində, Blanş Diklə sadəcə sənədlərdə evli olmalı, xəstə gəlin tezliklə ağır xəstəliyindən ölməli və onun yerini Finten almalıdır. Ancaq hadisələr Fintenin planlaşdırdığından fərqli şəkildə cərəyan edir Lord Dik həqiqətən də Blanşa aşiq olur. Qayğı və məhəbbətlə əhatə olunan Blanş da sağalır. Əsərdə təsvir olunan cəmiyyələ Hamid ingilislərin iç üzünü göstərməyə çalışır. İngilislərin özlərini digər mllətlərdən yüksək tutma milli xarakterini Hamid bu əsərilə alt-üst edir. 1916-cı ildə “Finten”əsərini çap edərkən Hamid əsərə olduqca gözəl və mənalı bir ön söz yazmışdır. Burada o ingilislərlə ingilis siyasəti arasındakı fərqi göstərməyə çalışmış- dır. Hamid yazır: “İngilislər başqa qövmləri hakir görürlər. Bu şəxs pək mükəmməldir, heyif ki, ingilis deyil!.. B adam çox zənginmiş, təəssüf ki bir ingilis olaraq düyaya göz açmamışdır. Bu qadın olduqca gözəldir, lakin ingilis deyil!” deyirlər. Siyasətə gəldikdə, bu centelmenlərin siyasəti yırtıcıdır. Britiş Layon (Britaniya şiri) da siyasət meydanında böyüdülmüş bir pişkdir O, həm başqalarının nemətiylə böyümüş, həm də nankordur. ... O siyasət toxluqla qənaət etmir. Tox ikən də yemək istəyir. Şişmək, qabarmaq, iriləşmək, qabına sığmamaq, yüksəlmək. Bunlar ayrı-ayrı birər böyüklükdür”. [3, 67] Göründüyü kimi Hamid ingilislərin süni şəkildə yaratdıqları “zadəgan” pərdəsinin arxasındakı çirkinlikləri açmağa çalışmışdır. “Finten” əsərindəki xəstə Blanş, anormal Ucubə, vəhşi Davalaciro romantizm cərəyanının ədəbiyyata gətirdiyi fiziki cəhətdən qüsurlu insan obrazlarına tam bir misal sayıla bilər. Digər bir türk romantiki isə Rəcaizadə Mahmud Əkrəmdir. Rəcaizadə yazdığı şeirlərində romantik kimi çıxış etdiyi halda, nəsr əsərlərində qarşımıza bir realist olaraq çıxır. Onun məşhur “Araba sevdası” romanı realist nəsrin gözəl örnəyi hesab edilir və yaşadığı dövrün problemlərini çox dəqiq əks etdirir. Şair Əkrəm əsərlərində təbiət, ölüm, insan və təbiət, qadın və eşq kimi mövzulara toxunmuşdur. Onun yaradıcılığında ölüm mövzusu heç də təsadüfi olaraq işlənməmişdir. Romantiklərin təsiri Rəcaizadənin poeziyasında açıq-aşkar hiss olunur. Şairin şəxsi həyatında baş vermiş faciələr də onun yaradıcılığında dərin iz qoymuşdur. Həyatda insanların qarşılaşdığı iztirablar, kədərlər Rəcaizadə poeziyasında geniş şəkildə yer alır. Xüsusilə şairin “Mağruka” adlı şeiri tamamilə bu mövzudadır. Ölüm haqqında düşüncələr və “təqdir-i ilahi” fikrinə bir çox şeirlərində rast gəlirik. Hamiddən fərqli Aydan Xəndan 340
olaraq Rəcaizadə ölüm haqında fikirlərində daha mülayimdir. Hamid “Məqbər” də ölümə sanki üsyan qaldırdığı halda, Rəcaizadə ölümün yaradanın əlində olduğunu bildirir və həyatda hər şeyi qəza və qədərə bağlayır. Şairin yaradıcılığının ən böyük hissəsini təbiət mövzusu təşkil edir. Rəcaizadə təbiətlə qarşılaşdığı hər bir gözəlliyi qələmə almağa çalışır. Nev Bahar”, “Bu da Bir Şiir-i Muhzin-i Diğer”, “Yad et” kimi şeirlərində şairin təbiətdən aldığı ilham hiss olunur. Xüsusən bu mövzuda yazdığı şeirlərində şairin romantik cərəyana bağlılığını hiss edirik. O, təbiəti bütün incəlikləri, xırdalıqlarına qədər işləyir. Çiçəklər, yarpaqlar, dəniz, şəfəq vaxtı, gecə, ay işığı, məzarlıqlar, quşlar, canlılar şairin poeziyasında əsas yer tutan ünsürlərdir. [2, 63] Təbiətdən bəhs edərkən Rəcaizadə insanla təbiət münasibətlərini də ələ alır. Şair insanın psixoloji əhval-ruhiyyəsini tam açmaq üçün təbiət təsvirlərindən tez-tez istifadə etmşdir. Onun “Mağruka” şeirində həyat yoldaşının ikinci arvad almasına dözə bilməyən, ruhi sarsıntılar keçirən qız özünə həmdəm olaraq dənizi görür və həyatına son qoymaq üçün özünü dənizə atır. O dövr üçün bu mövzu tamailə yeni idi. Yaradıcılığının ilk dövründə divan ədəbiyyatının təsirinə qapılan şairin şeirlərində xüsusilə Lefkoşalı Galib Bəyin poeziyasının notlarını hiss etmək mümkündür. Lakin getdikcə Avropa ədəbiyyatıyla tanışlıq şairin yaradıcılığında yeni mövzulara, yeni formalara yol açmış olur. Rəcaizadənin “Zəmzəmə” şeirlər toplusu məhz onun yaradıcılığının ikinci dövrünə təsadüf edir. Bu dövr şeirlərində fransız şairi Lamartinin təsirini görmüş oluruq. O, böyük romantik şairdən hətta şeir kitablarına verdiyi başlıqlarda belə təsirlənmişdir. Rəcaizadənin bu dövrdə yazdığı “Təfəkkür” və “Zəmzəmə” adları Lamartinin əsərlərindən alınmışdır. Bu dövr yaradıcılığında şair romantiklərə xas olan ədəbiyyata meyl edir, bu ədəbiyyatı vətənində yaradır. Şəxsi həyatından qaynaqlanan intim hisslər, sentimental arzular, xəyallar, kədər, qüssə kimi mövzular artıq Rəcaizadə yaradıcılığının leytmotivini təşkil etməyə başlayır. Bu dövrə aid olan “Yakacıkda akşamdan sonra bir mezarlık alemi” şeiri tam Lamartin tərzində qələmə alınaraq, romantik ədəbiyyatın nümunəsinə çevrilmişdir. Şübhəsiz ki, şairin yaradıcılığına oğlu Nicat çox güclü təsir etmişdir. Onun dünyaya gəlişi şairi yeni ümidlərə doğru addımlamağa, gələcəyə bağlanmağa sövq etdiyi halda, ölümü qapanmayan bir yara kimi onu daim sızlatmış və artıq yaradıcılığında yer alan kədər, ölüm, pessimizm mövzularının daha da qabarmasına, bütün ağrısı və acısıyla işlənməsiylə nəticələnmişdi. Nicat hələ uşaq ikən şair ona “Tefekkür” mənzuməsini həsr edir. Bu şeir şairin hisslərindən ibarətdir desək yanılmarıq. Rəcaizadə poeziyası tamamilə müəllifin hisslərində ibarətdir. Məhəbbət mövzusuyla ölüm mövzusu şairin bu dövr poeziyasının ən çox baş vurulan Türk ədəbiyyatinda romantizm cərəyanının nümayəndələri Əbdülhəq Hamid və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm 341
mövzularıdır. Məşhur türk ədəbiyyatşünası, tədqiqatçı Əhməd Hamdi Tanpınar Rəcaizadənin yaradıcılığından bəhs edərkən onun poeziyasının dilinə tənqidi yanaşmışdır. Tədqiqatçının fikrincə əsərlərin həm dili, həm də formasında qüsurlar vardır. Tanpınara görə Rəcaizdəni oxuyarkən onu bir peşəkar şair kimi dəyər- ləndirməmək lazımdır. Şair yeniliyə açıq biri olaraq daim təcrübələrə atmış və çox zaman yeninin axtarışında forma qüsurlarına yol vermişdir. [4, 486] Zənnimizcə, Əkrəmin poezyada nələrə önəm verdiyini, hansı yolu seçtiyini daha yaxşı anlamaq üçün onun şeir haqqında söylədiklərinə diqqət yetirmək lazımdır. Rəcaizadənin ədəbiyyat haqqında fikirləri onun bir sıra məqalərində öz əksinin tapmışdır. “Talim-i ədəbiyyat”, “Takdir-i elhan və “Üçüncü Zəmzəmə” müqəddi- məsindəki fikirlərindən irəli çıxaraq deyə bilərik ki, Rəcaizadə şeiri hiss, düşüncə, xəyaldan ibarət olaraq görmüşdür. Düşüncə anlayışında şair dərin fəlsəfi fikirləri nəzərdə tutmamaqdadır. Onun düşüncə dediyi anlayış romantik və hüzünlü, kədər dolu xəyallara qapılmalardır. Məhz belə hisslərlə dolu şeirlər şairin türk ədəbiyyatına bəxş etdiyi yeni ruhlu, sentimental poeziya nümunələrində özünü tam büruzə verir. Şeirlərindən romantik bir şair kimi tanıdığımız Rəcaizadə nəsr əsərlərində daha çox realizmə yaxınlaşır. Amma yenə də qeyd etməliyik ki, yazıçının yaradıcılığının əsas xəttini təşkil edən hüzünlü, kədərli ab-hava istər-istəməz nəsr əsərlərinə də öz təsirini göstərmişdir. Onun ən məşhur nəsr əsəri olan “Araba sevdası” romanı yazıçının yaşadığı zəmanənin problemlərindən bəhs edir. Yazıçı bu romanında sanki özünün gənclk dövrlərində yüksək zümrənin gəzməyə çıxmağı sevdiyi Çamlıca məkanı əsərdəki əsas hadisələrin cərəyan etməyə başladığı bir yerdir. Əsərə “Araba sevdası” adının verilməsi də təsadüfi deyildir. Arabalara sahib omaq o dövrdə şəxsə xüsusi bir imtiyaz verirdi Araban varsa, demək sən artıq həyatda yüksək mövqeyə çata bilmisən, deməli, sən zadəganlardan birisən sənin qarşısında baş əyənlərin sayı da çox olacaqdır. Dövrünün tamamilə yanlış baxış tərzini ifşa etmək, pul, var dövlət həvəsiylə yüksək məqam uğrunda mübrizədə insanların ən alçaq və gülünc hallara düşməsi Rəcaizadənin “Araba sevdası”nda Bəhruz bəyin timsalında verilib. [2, 101] Əsərdə Bəhruz bəyin aşiq olduğu Pərvəriş xanım da əslində ona guya dəlicə aşiq olan gəncin xəyallarında canlandırdığı və reallıqdan uzaq olan bir xanımdır. Bəhruz bəy obrazı digər bir tənzimatçı yazıçı Əhməd Midhədin yaratdığı Fəlatun bəyi çox xatırladır. “Araba sevdası” həm bir dövrün, həm də bu dövrün yetirmələri olan gənclərin yanlış psixologiyalarının tənqididir. Əsərdə yazıçı romantik hallarıyla özünü yalanların qurbanına çevirən Bəhruz bəyi canlandıraraq, sanki gəncləri ayılmağa səsləyir. Pul hərisliyi, təhsil xətaları, hədsiz romantizm əsərin tənqid hədəfidir. Aydan Xəndan 342
Əsərdə romantizmin izlərini tapmaq üçün Bəhruz bəyin daxili aləminə diqqət yetirmək kifayətdir. Bu gənc elə ilk görüşdəcə Pərvəriş xanıma aşiq olur. Bu eşqi özü öz daxilində, xəyallarında daha da dərinləşdirir. Bəhruz bəyin kədərli halları, eşqin dərdindən ağlamaları romantik ab-havanı yaradır. Hətta romantiklik onu elə bir həddə gətirib çıxardır ki, xəyalpərəst Bəhruz bəy sevgilisinin xəstəlikdən öldüyü xəbərini eşitdikdən sonra belə onu romantik ədəbiyyatda populyar olan vərəm xəstəliyindən öldüyünə özünü inandırmağa çalışır. Yazıçı realist təsvirlərlə yanaşı əsərdə yenə də romantiklikdən çox da uzaqlaşa bilməmişdir. Məşhur türk ədəbiyyatı tədqiqatçısı Ə.H. Tanpınarın fikrincə əsərdəki bütün bu romantik təsvirlərlə Rəcaizadə əslində romantizmə qarşı çıxmaqdadır. Bütün yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq mümkündür ki, Hamid və Rəcaizadə türk ədəbiyyatında romantizm cərəyanının üzvləri olsalar da, ictimai fikirlər də onların bir çox əsərlərində dövrün aktual roblemləri şəklində qələmə alın- mışdır. Poeziya nümunələrində isə Hamid “Məqbər” poemasındakı hüzün dolu hayqırışlarıyla, Rəcaizadə də təbiət gözəllikləri dolu şeirləriylə yaddaşlarda qalacaqdır.
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|