İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ



Yüklə 3,06 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/40
tarix28.04.2017
ölçüsü3,06 Mb.
#16009
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   40

V.

 

Yapısalcı Metin Analizinin Sorunları 

Yapısalcı metin analizi, sosyal bilimlerin diğer branşlarında olduğu gibi, Kutsal 

metinlerin (ve bu çerçevede) Kur’ân’ın tefsiri açısından da birtakım sorunlar ihtiva 

etmektedir. Bu sorunları ilki ve belki de en önemlisi, indirgemeciliktir. 

İndirgemecilik, belli bir düşünse, tarihsel, sosyal ya da dinî olguyu izah ederken, bu 

olgunun arz ettiği yapıyı önceden (ya da araştırmanın herhangi bir aşamasında) bir 

postula olarak koyutlamak ve çalışmanın devamındaki bütün verileri bu postulanın 

gölgesinde takip etmektir. Örneğin Arap İslam akıl yapısının beyan, burhan ve irfan 



Tefsirde Yapısalcılık: İmkânı ve Sorunları 

333


olmak üzere üç ana düşünce sistemi üzerinden şekillendiğini öne süren ve bu aklın 

yapısal unsurlarını böylece tespit etmiş olan Câbirî, burhan aklına mensup gördüğü 

Endülüs ekolünü bütünüyle felsefi/rasyonel düşünme yanlısı olarak görme 

indirgemeciliği yapmış, hatta İbn Tumert gibi pek de rasyonel akıl taraftarı 

sayılamayacak bazı  şahsiyetleri “burhan” aklının mümessili olarak görmüş, buna 

karşılık  İrfan aklını gnostik/hermetik düşünce olarak değerlendirdiği için,  bu akıl 

yapısı içinde felsefî eserler veren İbn Sina gibi bir filozofu, İslam düşünce 

geleneğinde irrasyonelin kalesi olarak görebilmiştir. Önceden belirlediği yapılar, 

varacağı sonuçları etkilemiş, belki de vakıayı olduğu gibi görmesine engel olmuştur. 

Aynı durum tefsir için de söz konusudur. Görüleceği üzere Câbirî’nin yapısalcı 

sistem anlayışında, tefsir edilecek sure veya pasajın yapısal olarak metnin hangi 

kısmına denk düştüğü belirlendikten sonra, o pasajdan ne anlaşılacağı da önemli 

ölçüde belirlenmiş olmakta, hatta (en azından teorik olarak) o pasajda (yapı gereği) 

bulunması gerektiği düşünülen anlamın oraya (farkında olunmadan) monte edilmesi 

söz konusu olabilmektedir. Örneğin mukaddime bölümünde ahiretle ilgili uyarılar 

yapan bir surenin sonuç bölümünde muhakkak aynı konuyla ilgili bir üst ilkenin 

bulunması gerektiği (yapı gereği) düşünüleceği için, sonuç bölümünde yer alan 

ifadeler türlü zorlamalarla bu anlama tekabül ettirilecektir. En azından böyle bir 

zorlama ve indirgeme için teorik olarak müsait bir zemin sağlanmış olmaktadır. 

Yapısalcı tefsir yönteminin bize göre en önemli açmazı budur. 

İkinci sorun ise, metnin iç yapısını tahlil etmenin, Kur’ân’ın sözlü olarak 

(şifahen) vahyedilmiş ve insanlara şifahen okunmuş bir metin olmasından 

kaynaklanan keyfiyeti göz ardı etme tehlikesi taşımasıdır. Zira yapısal analizde 

metin, masa başında ve bir kurgu uyarınca yazılmış bir “bütün” olarak telakki edilir. 

Oysa Kur’ân, birbirine kâh benzeyen kâh birbirinden farklılık arz eden değişik 

durumlara cevap olarak, yirmi küsur yıllık bir dönemde peyderpey ve şifahen inzâl 

edilmiştir. Bu durum onun bir metin/kitap değil, hitap/söylem/söylev olarak ele 

alınmasını, en azından tefsir faaliyeti esnasında onun bu özelliğinin göz önünde 

bulundurulmasını gerektirmektedir. 

Yapısalcılığın tefsirde yol açabileceği muhtemel bir diğer sorun ise, nesnellik 

düşüncesinin farklı yorum imkanlarını yadsıyacak ve yorumda otoriterleşmeye yol 

açacak boyutlara varmasıdır. Bu çerçevede ifade etmek gerekir ki, metin yorumunda 

öznellik ve nesnellik tartışmalarını etraflıca ele almış olan Hans Georg Gadamer’in 

diyalektik hermenötiği, bazı tadilatlardan geçirildikten sonra, sadece edebî metin 

incelemelerinde ya da edebiyat teorilerinde değil, aynı zamanda ilk dönemlerden 

günümüze kadar Kur’ân tefsiri çevresinde geliştirilmiş dinî geleneğin yeninden 



Muhammed COŞKUN  

334


incelenmesi için de köklü bir başlangıç noktası sayılabilir. Bu sayede Kur’ân 

metninin yorumlanması konusunda her yorumcu ne kadar nesnellik iddiasında 

bulunursa bulunsun, -hem dinî hem edebî özelliğe sahip metinlerde- birbirinden 

farklı birçok yorum yapılmasının yorumcunun kendi çağındaki reel duruma ilişkin 

tavrını yansıttığı benimsenmiş olacaktır. Oysa yapısalcılık düşüncesi mutlak 

mensellik iddiasıyla bu imkânları zedelemektedir. Klasik geleneğimizde âlimlerin 

sıklıkla tekrarladıkları “Doğrusunu Allah bilir/Allahu a’lem” ifadesi, yorumda 

nesnellik arayışının mutlaklaştırılmaması gerektiğine dair yüksek bir bilincin 

varlığına işaret etmektedir. Yapısal analiz yöntemini başta Kur’ân olmak üzere 

herhangi bir dinî metne uygularken, tefsir/yorum faaliyetinin mutlak anlamda 

nesnellik arz edemeyeceğini de daima hesaba katmakta fayda vardır. 

 

VI.



 

Kaynaklar  

Akerson, Fatma Erkman, Edebiyat ve Kuramları, İstanbul, 2010 

Barthes, Roland, S/Z, Çev: Sündüz Öztürk Kasar, İstanbul, 2006 

Câbirî, Muhammed Âbid, el-Aklu’l-Ahlâkiyyu’l-Arabî, Beyrut, 2009 

------Nahnu ve’t-turâs-kıraât muâ’sıra fî turâsinâ el-felsefî, Beyrut, 1993 

----- Medhal ile’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 2006. 

------Tekvînu’l-akli’l-arabî, Beyrut, 2009. 

------Bünyetü’l-akli’l-arabî, Beyrut, 2007. 

------el-Aklu’s-siyasiyyu’l-arabî, Beyrut, 1995. 

------Fehmu’l-Kur’âni’l-hakîm, Beyrut, 2007-2009. 

Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, İstanbul, 2010 

Çevikbaş, Sebahattin, Yapısalcılık Üzerine, Felsefe Dünyası, 2002/1, Sayı 35, s. 

137-151 

De Saussure, Ferdinand, Genel Dilbilim Dersleri, Çev: Berke Vardar, İstanbul, 

2001 

Eziler Kıran, Ayşe – Kıran, Zeynel, Yazınsal Okuma Süreçleri, Ankara, 2011 



Eagleton, Terry, Edebiyat Kuramı, Giriş, Çev: Tuncay Birkan, İstanbul, 2011 

Fadl, Salah, Nazariyyetü’l-binaiyye fi’n-nakdi’l-edebî, Kahire, 1998 

Ferâhî, Abdülhamid, Delâilu’n-nizâm, el-Matbaatu’l-Hamidiyye, Azamgarh 

(Hindistan), 1388/1968 

----Nizâmu’l-Kur’ân ve te’vîlu’l-furkani bi’l-furkan, New Delhi, 2008 

Gıddens, Anthony, Sosyal Teorinin Temel Problemleri, Türkçesi, Ümit Tatlıcan, 

İstanbul, 2005 


Tefsirde Yapısalcılık: İmkânı ve Sorunları 

335


Gönç  Şavran, Temmuz, Suğur, Serap ve diğerleri,  Modern Sosyoloji Tarihi

Anadolu Üniversitesi Yayını, No: 2304, Eskişehir, 2011 

Hawkes, Terence, Structuralism and Semiotics, Routledge, Second Edition, New 

York, 2003 

Heyet, et-Türâs ve’n-nahdâ, kıraât fî a’mâli Muhammed Âbid el-Câbirî, Beyrut, 

2005 


Hollinger, Robert, Postmodernizm ve Sosyal Bilimler, Çev: Ahmet Cevizci, 

İstanbul, 2005 

Keskin, İbrahim, Bir Yapısalcı Olarak Muhammed Âbid el-Câbirî’de Din-Kültür 

İlişkisi, Uludağ Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 

Bursa, 2010 

----“Sosyolojik Teoriler Bağlamında Yapısalcı Analizin İmkân ve Sınırlılıkları”, 

Beytülhikme- An International Journal Of Philosophy, Volume 1, Issue 2, December 

2011 


Kruzweil, Edith, The Age Of Structuralism (Asru’l-Binyeviyye), Arapçaya 

çeviren: Cabir Usfûr, Kuveyt, 1993 

Kuzu, Türkan, Masalın Değişmez Yasaları  –İşlevsel Birimler-, Anadolu Ün. 

Edebiyat Fak. Dergisi, Sayı 3, s 219-229, Eskişehir, 2001 

Moran, Berna, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, İstanbul, 2010 

Nietzsche, Friedrich, Ahlakın Soy kütüğü, Çev: Zeynep Alangoya, İstanbul, 2011 

Onart, Adnan, Değişik Yönleriyle Yapısalcılık ve Yapı Kavramı, Türk Dili Dil ve 

Edebiyat Dergisi, C. XXVIII, S.262, s-243-251 (Özel Bölüm: Yapısalcılık), 

Temmuz, 1973 

Piaget, Jean, Yapısalcılık, Çev: Ayşe Şirin Okyayuz Yener, İstanbul, 2007 

Rifat, Mehmet, XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları 1, İstanbul, ts 

Rosenau, Pauline Marie, Post-modernizm ve Toplum Bilimleri, Çev: Tuncay 

Birkan, Ankara, 2004 

Scherr, Barry, Formalism, Structuralism, Semiotics, Poetics, The Slavic and East 

European Journal, Vol. 31, Thirtieth Anniversary Issue (1987), pp.127-140 

(Published by: American Association of Teachers of Slavic and East European 

Languages Stable URL: http://www.jstor.org/stable/307983) 

Todorov, Tzvetan, Literature and İts Theorists A Personal View Of Twentieth 



Century Critisism, Routledge&Kegan, London, 1988 

----Yazın Kuramı, (Çev: M. Rifat-S. Rifat) İstanbul, 2010 

Tura, Saffet Murat, Freud’dan Lacan’a Psikanaliz, İstanbul. 2010  

Yücel, Tahsin, Yapısalcılık, İstanbul, 2008 



Türk ədəbiyyatinda romantizm cərəyanının nümayəndələri Əbdülhəq Hamid və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm 

337


 

 

TÜRK ƏDƏBİYYATINDA ROMANTİZM CƏRƏYANININ 



NÜMAYƏNDƏLƏRİ ƏBDÜLHƏQ HAMİD VƏ  

RƏCAİZADƏ MAHMUD ƏKRƏM 

 

dos. Aydan XƏNDAN 

Bakı Dövlət Universiteti 

 

 

Açar sözlər: Romantizm, poeziya, Hamid, Rəcaizadə, Türk ədəbiyyatı 

Keywords: Romantic, Turkish literature, Redzaizade, Hamid 

Ключевые слова: Романтизм, Хамид, Реджаизаде, турецкая литература  

 

Romantizmin bir ədəbi cərəyan kimi əsası Fransada qoyulmuş, orada inkişaf 



etmiş və digər xalqların ədəbiyyatına təsirini göstərmişdir. Demək olar ki, romantizm 

1820-30-cu illərdə tam bir cərəyan şəklini almışdır. Bu cərəyanın hərəkətverici qüv-

vəsi kimi fransız inqilabını hesab etmək mümkündür. Bu inqilab despotik, mütləqiy-

yət rejiminə qarşı  kəskin  şəkildə etiraz idi. Məhz bu inqilabın nəticəsi kimi insana 

olan baxış tamamilə dəyişilmiş olur. Artıq hər bir insan ayrılıqda bir fərd olaraq qə-

bul olunur, onun daxili aləminin, öz dünyasının mövcud olması faktı heçə sayılmırdı. 

Buna görə  də  əski yunan ədəbiyyatında, klassik ədəbiyyatda mövcud olan ağa-qul 

prinsipinə qarşı güclü etiraz özünü büruzə verməyə başlayır Dövrün yazıçı və şairləri 

insanı daha yaxşı anlamaq üçün xalq ədəbiyyatına, folklora müraciət etməyə 

üstünlük verir, bir insana yuxarıdan aşağı baxmağı kəskin şəkildə tənqid edirdilər. 

Romantizmin ideoloqları Monteskyu, Volter, Russo kimi filosoflar idi. Demək 

olar ki, bu cərəyan ona qədər mövcud olan və  ədəbiyyatçıları dar çərçivələr içinə 

həbs edən digər  ədəbi cərəyanlara müqavimət kimi peyda olmuşdu. Romantik 

ədəbiyyata qədər hakim olan klassik ədəbiyyat ağıl və məntiqi düşüncəyə əsaslanan 

bir ədəbiyyat idi. Romantiklər burjualığı tənqid edir, sadə insanların daxili sarsıntı-

larını əsərlərinin mövzusuna çevirirdi. Klassik ədəbiyyatdan fərqli olaraq romantiklər 

həm fiziki, həm də  mənəvi cəhətdən qüsurlu insanlara doğru nəzərlərini çevirib, 

onları  qəhrəman kimi dəyərləndirirdilər.  İdeal insan tipindən uzaqlaşan romantiklər 

xəyallar aləminə sığınsalar da, daha real insanları ədəbiyyata gətirmiş oldular. 

Türk  ədəbiyyatında romantizm cərəyanı  ən çox ardıcılı olan bir cərəyandır 

desək, yanılmarıq. Bilindiyi kimi Tənzimat  ədəbiyyatı dövründə fransız  ədəbiyyatı 


 Aydan Xəndan  

338


türk ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdi. Türk yazıçı və şairləri bu axımın təsirinə 

qapılaraq, ədəbiyyata yeni mövzular, janrlar gətirmiş oldular. Namiq Kamal, Əhməd 

Midhət,  Əbdülhəqq Hamid, Rəcaizadə Mahmud Əkrəm romantizm cərəyanını 

mənimsəyən sənətkarla olmuşlar. 

Bu ədəbiyyatın ən məşhur nümayəndələrindən ikisi Hamid və Rəcaizadə idi. Bu 

sənətkarlar əsərlərinin çoxunda məhz romantik kimi çıxış etmişdilər. 

Hamidin əsərlərində tez-tez rast gəldiyimiz ölüm mövzusu, insan azadlığı prob-

lemi, eqzotik ölkələrin təsirləri təsadüfi olmamışdır. Bütün bunlar məhz fransız 

romantizminin təsirindən qaynaqlanmışdı. 

Əlbəttə, Hamidin həyatında üzləşdiyi kədərli hadisələr də şairin əsərlərində ölüm 

mövzusuna dəfələrlə müraciət etməsinin səbəblərindən biridir. Ancaq romantik ədə-

biyyata ümumilikdə nəzər salsaq, görərik ki, bu cərəyanın nümayəndələrinin hamısı 

əsərlərində demək olar ki, eyni mövzulara toxunublar. Məsələn, romantizmin banilə-

rindən sayılan Hüqo XX əsrin 20-ci illərinin sonlarında Fransada bu cərəyanın qələ-

bəsinin simvolu olmuşdu. Onun əsərlərində  şərq mövzusuna tez-tez rast gəlmək 

mümkündür. Şərq mövzusunun bir simvolu kimi Hüqo İspaniyanı əsərlərində təsvir 

edirdi. Hamid də bir romantik kimi bir sıra əsərləridə o cümlədən, “Duhter-i Hindu”, 

“Əşbər”, “Tarık yahud Əndəlüsün fəthi” ndə  şərq mühitinin təsvirinə üstünlük 

vermişdir. 

Zadəgan burjua sinfinin ziddiyyətli mühiti, bu mühitdən olmayan və beləliklə də 

cəmiyyətdə özünə yer tapa bilməyən, müxtəlif cür natamamlıq komplekslərindən 

əziyyət çəkən fərdlər Hamidin əsərlərinin qəhrəmanları arasında yer almışdır. 

Dramaturqun “Finten” əsəri bu mövzunun qaldırılması baxımından maraqlıdır. 

1886-cı ildə İngiltərədə olan Hamidin ingilis xalqının müxtəlif nümayəndələrilə 

tanış olmaq fürsəti olur. Xüsusilə aristokratiyanın nümayəndələriylə tanışlığı Hamidi 

“Finten” və “Cünuni Eşq”  əsərini yazmağa sövq edir. “Finten” əsərində Hamid 

kanadalı bir qadının ingilis zadəganlarının cəmiyyətinə üzv ola bilməsi naminə  əl 

atdığı yollar, qurduğu intriqaları  təsvir edilir. O, həyat yoldaşından yalnız puluna 

görə ayrılmır. Çünki aristokrat cəmiyyətə daxil olmaq üçün pul vacib şərtlərdəndir 

onun fikrincə. Fintenin öz nökərindən fiziki cəhətdən qüsurlu bir övladı var. Oğlunu 

ingilislərin içinə sala bilmək, yüksək zümrə nümayəndəsinə çevrilmək Fntenin ən 

öyük arzusudur. Bu arzusuna nail olmaq üçünsə o, hər bir çirkinliyə hazırdır. [4, 475]  

Əsərdəki Davalaciro Fintenin oğlunun atası, onun nökəridir. Bu nökər  əsərdə 

vəhşi, etik qaydalardan uzaq, daha çox ibtidai insanı andıran biridir. Fintenin digər 

sevgilisi isə Lord Dikdir. Lord Dik bir ingilis zadəganıdır. Finten onun cəmiyyətdəki 

mövqeyindən yararlanaraq nökərindən olan oğlunu Lord Dikinki kimi qələmə verir. 



Türk ədəbiyyatinda romantizm cərəyanının nümayəndələri Əbdülhəq Hamid və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm 

339


O,  əsərdə “ucube” adıyla keçən fiziki cəhətdən qüsurlu oğlunu Lordun köməyilə 

yüksək cəmiyyətdə yer alanların sırasına salmağa çalışır. Fintenin başında müxtəlif  

hiylələr dolaşmaqdadır. O hər bir kələyə, yalana əl atmağa hazırdır. Bu qadının 

yeganə  məqsədi ingilis kübar cəmiyyətinə daxil ola bilməkdir. Finten Lord Diklə 

evlənmək arzusundadır. Blanş adlı  xəstə bir qız isə Fintenin qurduğu intriqaların 

növbəti qurbanıdır.  Əslində, Blanş Diklə sadəcə  sənədlərdə evli olmalı, xəstə  gəlin 

tezliklə  ağır xəstəliyindən ölməli və onun yerini Finten almalıdır. Ancaq hadisələr 

Fintenin planlaşdırdığından fərqli şəkildə cərəyan edir Lord Dik həqiqətən də Blanşa 

aşiq olur. Qayğı və məhəbbətlə əhatə olunan Blanş da sağalır. Əsərdə təsvir olunan 

cəmiyyələ Hamid ingilislərin iç üzünü göstərməyə çalışır. İngilislərin özlərini digər 

mllətlərdən yüksək tutma milli xarakterini Hamid bu əsərilə alt-üst edir. 1916-cı ildə 

“Finten”əsərini çap edərkən Hamid əsərə olduqca gözəl və  mənalı bir ön söz 

yazmışdır. Burada o ingilislərlə ingilis siyasəti arasındakı fərqi göstərməyə çalışmış-

dır. Hamid yazır: “İngilislər başqa qövmləri hakir görürlər. Bu şəxs pək 

mükəmməldir, heyif ki, ingilis deyil!.. B adam çox zənginmiş, təəssüf ki bir ingilis 

olaraq düyaya göz açmamışdır. Bu qadın olduqca gözəldir, lakin ingilis deyil!” 

deyirlər. Siyasətə  gəldikdə, bu centelmenlərin siyasəti yırtıcıdır. Britiş Layon 

(Britaniya  şiri) da siyasət meydanında böyüdülmüş bir pişkdir O, həm başqalarının 

nemətiylə böyümüş, həm də nankordur. ... O siyasət toxluqla qənaət etmir. Tox ikən 

də yemək istəyir.  Şişmək, qabarmaq, iriləşmək, qabına sığmamaq, yüksəlmək. 

Bunlar ayrı-ayrı birər böyüklükdür”. [3, 67] 

Göründüyü kimi Hamid ingilislərin süni şəkildə yaratdıqları “zadəgan” 

pərdəsinin arxasındakı çirkinlikləri açmağa çalışmışdır. “Finten” əsərindəki xəstə 

Blanş, anormal Ucubə, vəhşi Davalaciro romantizm cərəyanının ədəbiyyata gətirdiyi 

fiziki cəhətdən qüsurlu insan obrazlarına tam bir misal sayıla bilər. 

Digər bir türk romantiki isə  Rəcaizadə Mahmud Əkrəmdir. Rəcaizadə yazdığı 

şeirlərində romantik kimi çıxış etdiyi halda, nəsr  əsərlərində qarşımıza bir realist 

olaraq çıxır. Onun məşhur “Araba sevdası” romanı realist nəsrin gözəl örnəyi hesab 

edilir və yaşadığı dövrün problemlərini çox dəqiq əks etdirir. Şair Əkrəm əsərlərində 

təbiət, ölüm, insan və  təbiət, qadın və  eşq kimi mövzulara toxunmuşdur. Onun 

yaradıcılığında ölüm mövzusu heç də  təsadüfi olaraq işlənməmişdir. Romantiklərin 

təsiri Rəcaizadənin poeziyasında açıq-aşkar hiss olunur. Şairin  şəxsi həyatında baş 

vermiş faciələr də onun yaradıcılığında dərin iz qoymuşdur. Həyatda insanların 

qarşılaşdığı iztirablar, kədərlər Rəcaizadə poeziyasında geniş  şəkildə yer alır. 

Xüsusilə  şairin “Mağruka” adlı  şeiri tamamilə bu mövzudadır. Ölüm haqqında 

düşüncələr və “təqdir-i ilahi” fikrinə bir çox şeirlərində rast gəlirik. Hamiddən fərqli 



 Aydan Xəndan  

340


olaraq Rəcaizadə ölüm haqında fikirlərində daha mülayimdir. Hamid “Məqbər” də 

ölümə sanki üsyan qaldırdığı halda, Rəcaizadə ölümün yaradanın  əlində olduğunu 

bildirir və həyatda hər şeyi qəza və qədərə bağlayır.  

Şairin yaradıcılığının  ən böyük hissəsini təbiət mövzusu təşkil edir. Rəcaizadə 

təbiətlə qarşılaşdığı hər bir gözəlliyi qələmə almağa çalışır. Nev Bahar”, “Bu da Bir 

Şiir-i Muhzin-i Diğer”, “Yad et” kimi şeirlərində  şairin təbiətdən aldığı ilham hiss 

olunur. Xüsusən bu mövzuda yazdığı şeirlərində şairin romantik cərəyana bağlılığını 

hiss edirik. O, təbiəti bütün incəlikləri, xırdalıqlarına qədər işləyir. Çiçəklər, 

yarpaqlar, dəniz,  şəfəq vaxtı, gecə, ay işığı, məzarlıqlar, quşlar, canlılar  şairin 

poeziyasında əsas yer tutan  ünsürlərdir. [2, 63] 

Təbiətdən bəhs edərkən Rəcaizadə insanla təbiət münasibətlərini də ələ alır. Şair 

insanın psixoloji əhval-ruhiyyəsini tam açmaq üçün təbiət təsvirlərindən tez-tez 

istifadə etmşdir. Onun “Mağruka”  şeirində  həyat yoldaşının ikinci arvad almasına 

dözə bilməyən, ruhi sarsıntılar keçirən qız özünə  həmdəm olaraq dənizi görür və 

həyatına son qoymaq üçün özünü dənizə atır. O dövr üçün bu mövzu tamailə yeni idi. 

Yaradıcılığının ilk dövründə divan ədəbiyyatının təsirinə qapılan şairin şeirlərində 

xüsusilə Lefkoşalı Galib Bəyin poeziyasının notlarını hiss etmək mümkündür. Lakin 

getdikcə Avropa ədəbiyyatıyla tanışlıq  şairin yaradıcılığında yeni mövzulara, yeni 

formalara yol açmış olur. Rəcaizadənin “Zəmzəmə”  şeirlər toplusu məhz onun 

yaradıcılığının ikinci dövrünə təsadüf edir. Bu dövr şeirlərində fransız şairi Lamartinin 

təsirini görmüş oluruq. O, böyük romantik şairdən hətta  şeir kitablarına verdiyi 

başlıqlarda belə  təsirlənmişdir. Rəcaizadənin bu dövrdə yazdığı “Təfəkkür” və 

“Zəmzəmə” adları Lamartinin əsərlərindən alınmışdır. Bu dövr yaradıcılığında  şair 

romantiklərə xas olan ədəbiyyata meyl edir, bu ədəbiyyatı  vətənində yaradır.  Şəxsi 

həyatından qaynaqlanan intim hisslər, sentimental arzular, xəyallar, kədər, qüssə kimi 

mövzular artıq Rəcaizadə yaradıcılığının leytmotivini təşkil etməyə başlayır. Bu dövrə 

aid olan “Yakacıkda akşamdan sonra bir mezarlık alemi” şeiri tam Lamartin tərzində 

qələmə alınaraq, romantik ədəbiyyatın nümunəsinə çevrilmişdir.  

Şübhəsiz ki, şairin yaradıcılığına oğlu Nicat çox güclü təsir etmişdir. Onun 

dünyaya gəlişi  şairi yeni ümidlərə doğru addımlamağa, gələcəyə bağlanmağa sövq 

etdiyi halda, ölümü qapanmayan bir yara kimi onu daim sızlatmış  və artıq 

yaradıcılığında yer alan kədər, ölüm, pessimizm mövzularının daha da qabarmasına, 

bütün ağrısı  və acısıyla işlənməsiylə  nəticələnmişdi. Nicat hələ  uşaq ikən  şair ona 

“Tefekkür” mənzuməsini həsr edir. Bu şeir  şairin hisslərindən ibarətdir desək 

yanılmarıq. Rəcaizadə poeziyası tamamilə müəllifin hisslərində ibarətdir. Məhəbbət 

mövzusuyla ölüm mövzusu şairin bu dövr poeziyasının  ən çox baş vurulan 



Türk ədəbiyyatinda romantizm cərəyanının nümayəndələri Əbdülhəq Hamid və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm 

341


mövzularıdır. Məşhur türk ədəbiyyatşünası, tədqiqatçı  Əhməd Hamdi Tanpınar 

Rəcaizadənin yaradıcılığından bəhs edərkən onun poeziyasının dilinə  tənqidi 

yanaşmışdır. Tədqiqatçının fikrincə  əsərlərin həm dili, həm də formasında qüsurlar 

vardır. Tanpınara görə  Rəcaizdəni oxuyarkən onu bir peşəkar  şair kimi dəyər-

ləndirməmək lazımdır. Şair yeniliyə açıq biri olaraq daim təcrübələrə  atmış və çox 

zaman yeninin axtarışında forma qüsurlarına yol vermişdir. [4, 486] 

Zənnimizcə, Əkrəmin poezyada nələrə önəm verdiyini, hansı yolu seçtiyini daha 

yaxşı anlamaq üçün onun şeir haqqında söylədiklərinə diqqət yetirmək lazımdır. 

Rəcaizadənin  ədəbiyyat haqqında fikirləri onun bir sıra məqalərində öz əksinin 

tapmışdır. “Talim-i ədəbiyyat”, “Takdir-i elhan və “Üçüncü Zəmzəmə” müqəddi-

məsindəki fikirlərindən irəli çıxaraq deyə bilərik ki, Rəcaizadə  şeiri hiss, düşüncə, 

xəyaldan ibarət olaraq görmüşdür. Düşüncə anlayışında  şair dərin fəlsəfi fikirləri 

nəzərdə tutmamaqdadır. Onun düşüncə dediyi anlayış romantik və hüzünlü, kədər 

dolu xəyallara qapılmalardır. Məhz belə hisslərlə dolu şeirlər şairin türk ədəbiyyatına 

bəxş etdiyi yeni ruhlu, sentimental poeziya nümunələrində özünü tam büruzə verir. 

Şeirlərindən romantik bir şair kimi tanıdığımız Rəcaizadə nəsr əsərlərində daha 

çox realizmə yaxınlaşır. Amma yenə də qeyd etməliyik ki, yazıçının yaradıcılığının 

əsas xəttini təşkil edən hüzünlü, kədərli ab-hava istər-istəməz nəsr  əsərlərinə  də öz 

təsirini göstərmişdir. Onun ən məşhur nəsr  əsəri olan “Araba sevdası” romanı 

yazıçının yaşadığı zəmanənin problemlərindən bəhs edir. Yazıçı bu romanında sanki 

özünün gənclk dövrlərində yüksək zümrənin gəzməyə  çıxmağı sevdiyi Çamlıca 

məkanı əsərdəki əsas hadisələrin cərəyan etməyə başladığı bir yerdir. Əsərə “Araba 

sevdası” adının verilməsi də təsadüfi deyildir. Arabalara sahib omaq o dövrdə şəxsə 

xüsusi bir imtiyaz verirdi Araban varsa, demək sən artıq həyatda yüksək mövqeyə 

çata bilmisən, deməli, sən zadəganlardan birisən sənin qarşısında baş əyənlərin sayı 

da çox olacaqdır. Dövrünün tamamilə yanlış baxış tərzini ifşa etmək, pul, var dövlət 

həvəsiylə yüksək məqam uğrunda mübrizədə insanların  ən alçaq və gülünc hallara 

düşməsi Rəcaizadənin “Araba sevdası”nda Bəhruz bəyin timsalında verilib. [2, 101] 

Əsərdə Bəhruz bəyin aşiq olduğu Pərvəriş xanım da əslində ona guya dəlicə aşiq 

olan gəncin xəyallarında canlandırdığı və reallıqdan uzaq olan bir xanımdır. Bəhruz 

bəy obrazı digər bir tənzimatçı yazıçı  Əhməd Midhədin yaratdığı  Fəlatun bəyi çox 

xatırladır. “Araba sevdası” həm bir dövrün, həm də bu dövrün yetirmələri olan 

gənclərin yanlış psixologiyalarının tənqididir.  

Əsərdə yazıçı romantik hallarıyla özünü yalanların qurbanına çevirən Bəhruz 

bəyi canlandıraraq, sanki gəncləri ayılmağa səsləyir. Pul hərisliyi, təhsil xətaları, 

hədsiz romantizm əsərin tənqid hədəfidir. 



 Aydan Xəndan  

342


Əsərdə romantizmin izlərini tapmaq üçün Bəhruz bəyin daxili aləminə diqqət 

yetirmək kifayətdir. Bu gənc elə ilk görüşdəcə Pərvəriş xanıma aşiq olur. Bu eşqi özü 

öz daxilində, xəyallarında daha da dərinləşdirir. Bəhruz bəyin kədərli halları, eşqin 

dərdindən ağlamaları romantik ab-havanı yaradır. Hətta romantiklik onu elə bir 

həddə  gətirib çıxardır ki, xəyalpərəst Bəhruz bəy sevgilisinin xəstəlikdən öldüyü 

xəbərini eşitdikdən sonra belə onu romantik ədəbiyyatda populyar olan vərəm 

xəstəliyindən öldüyünə özünü inandırmağa çalışır. Yazıçı realist təsvirlərlə yanaşı 

əsərdə yenə də romantiklikdən çox da uzaqlaşa bilməmişdir. 

Məşhur türk ədəbiyyatı tədqiqatçısı Ə.H. Tanpınarın fikrincə əsərdəki bütün bu 

romantik təsvirlərlə Rəcaizadə əslində romantizmə qarşı çıxmaqdadır. 

Bütün yuxarıda deyilənlərdən belə  nəticə  çıxarmaq mümkündür ki, Hamid və 

Rəcaizadə türk ədəbiyyatında romantizm cərəyanının üzvləri olsalar da, ictimai 

fikirlər də onların bir çox əsərlərində dövrün aktual roblemləri şəklində qələmə alın-

mışdır. Poeziya nümunələrində isə Hamid “Məqbər” poemasındakı hüzün dolu 

hayqırışlarıyla, Rəcaizadə  də  təbiət gözəllikləri dolu şeirləriylə yaddaşlarda 

qalacaqdır. 

 

 


Yüklə 3,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin