İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 

 

1.  Bilmen Ö. Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi, Ankara, 1960.  

2.  Bursalı  M. T. Osmanlı müəllifləri, İstanbul,1333/1914.  

3.  Cevdet Bey.Tefsir Tarihi, İstanbul, 1927. 

4.  Davudi. Tabaqatul-Müfəssin, Beyrut, Tarixsiz. 

5. Fehmi Edhem Karatay. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça yazmalar 

katalogu, İstanbul, 1962.    

6.  Əli Əkbər Dehxuda. Lüğətnamə, “B” maddəsi №2, Tehran, 1967. 

7.  ƏYİ, C- 627/9580, Beyzavi, Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil, səh. 1b-2a. 

8.  ƏYİ, C-634, Beyzavi, həmin əsər, səh. 242a. 

7.  Fehrist məxtutat  məktəbət Köprülü. İstanbul: 1406/1986. 

9.  İslam Ansklopedisi,Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul,1992. 

 Bayramova Sevinc  

 

358

10.  İslam Alimleri Ansklopedisi,Türkiye Gazetesi, İstanbul (tarixsiz), VIII.  

11.  Şərifov K. Azərbaycan müfəssirləri, s.797. Azərbaycan Respublikası Z. 

Bünyadov adına  Şərqşünasliq  İnstitutu, Azərbaycan  Şərqşünaslıq Elminin inkişaf 

yolları, Akad. Vasim Məmmədəliyevin anadan olmasınin 70 illiyinə  həsr olunmuş 

Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları, Bakı, 27-28 iyun 2013.  

12.  Şərifli  K. Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarizadə  Kitabxanasının Kataloqu, I, 

Bakı, 2009.  

13. Katib Çələbi, “Kəşfuz-Zunun an Əsməil-Kutub val-Funun”, İstanbul, 1941.  

14. Mahmud Bəysuni Fudə, Nəşətut-Təfsir və Mənacihuhu, Qahirə, 1986.    

15. Məcmuatut -Təvasir,  İstanbul 1984.   

16. Şəmsəddin Sami, Qamusul-Əlam, II, 1316/1889. 

17. Turqut. A. Tefsir Usülu ve Kaynakları, İstanbul,1991. 

18. Turqut A. K. Kerim ansklopedisi,İstanbul,1995. 

19. Türkiye Yazmaları kotoloğu, Başkanlıq basım evi, Ankara, 1985. 

 

 

Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan  

“Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 

359

 

XÜLASƏ 

 

Məqalə  məhşur alim, müfəssir kimi taninan Qazi Beyzavinin həyat-

yaradıcılığına və “Qazi təfsiri” adı ilə  məhşur olan “Ənvarut-Tənzil və  Əsrarut-

Təvil”  əsərinə  həsr olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu əsər Osmanlı  

zamanında saray və  mədrəsələrdə  dərs kitabı olaraq tədris olunurdu. Məqalədə 

həmçinin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitunda  mühafizə olunan yuxarıda 

qeyd edilən əlyazma nüxsələrinin elmi-poliqrafik təsfiri verilir. Alimin azərbaycanlı 

olduğu məqalədə  qaynaqlar  vasitəsi ilə  araşdırılaraq  təsdiqlənmişdir. Bu  təfsirin 

“Dirayət” təfsirləri  içərisində  özünə məxsus  xüsusi  yeri olduğu vurğulanmışdır. 

 

 

РЕЗЮМЕ 

 

Данная  статья  посвящена  жизни  и  деятельности  знаменитого    учёного  и 

видного  деятеля  в сфере экзегена Корана  Гади   Байдави и его произведению 

«Анварут-танзил  ва    асрарут-тавил»,  известного  под    названием  «Гади  

тафсири».  Стоит  отметить,  что  во  времена  правления  Османов  это 

произведение применялось во дворце и в медресе в качестве учебного пособия.  

В  статье  также    дается  научно-палеографическое  описание  экземпляров 

рукописи вышеуказанного произведения,  хранящихся в Институте  Рукописей  

имени    М.  Физули      при    НАНА.  На  основе  исследований,  проведённых  над 

источниками,  было  доказано  азербайджанское    происхождение  автора.  Его 

произведение    «Гади    тафсири»   занимает  особое    место  среди  толкований  

«Дираят» Корана. 

 

 

 

 

 Bayramova Sevinc  

 

360

 

SUMMARY 

 

The given article is dedicated to the life and creation of the famous scholar and 

outstanding exegete of Koran - Gadi Baydawi and his work “Anvarut-tanzil va 

asrarut-tavil”, famous under the title “Gadi tafsiri”. It`s worth noting that during the 

reign of Ottomans this work was widely used in the palace and medrese as manual. 

In the article scientific-paleographic descripition of the above mentioned manuscript 

copies, kept at the Institute of Manuscripts named after M.Fuzuli under ANAS have 

also been given. Based on the investigations, carried out over the sources, the 

author`s Azerbaijani origin has been proved. His “Gadi tafsiri” occupied special 

place among “Dirayat” exegesis of Koran. 

 

 

 

Çapa tövsiyə etdi: i.f.d. Ə.Həsənov 

Ətraf mühitə münasibətdə İslamın xüsusi mövqeyi 

361

 

 

ƏTRAF MÜHİTƏ MÜNASİBƏTDƏ  

İSLAMIN XÜSUSİ MÖVQEYİ 

 

Xədicə Buturabi 

AMEA Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı 

 

 

Açar sözlər: ətraf mühit, din, islam, mövqe  

Key World: Environment, religious, Islam, position 

Ключевые слова: окружающая среда, религия, Ислам, позиция 

 

Giriş. Müxtəlif dini təlimlərdə  ətraf mühitin qorunması  və sağlam halda 

saxlanılması haqqında irəli sürülən mülahizələr tarixən bu məsələnin bəşər həyatı 

üçün nə  qədər  əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Keçmişdə dini dünyagörüşü 

çərçivəsində insanların təbiət və ətraf mühitə vurduğu zərər günah sayılmış və onlar 

belə əməllərdən çəkinməyə dəvət olmuşlar. Müasir dövrdə ətraf mühitin qorunmasi 

məsələsinin həllində dini təlimlərin rolu  diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu məsələ 

üzrə islamın mövqeyi xüsusi maraq doğurur. Burada bəşərin təbiətşünaslıq və təcrübi 

elmlərdən əldə etdiyi nəticələr nəzərə alınmaqla  dini təlimin bu yöndə bəşərə verə 

biləcəyi faydaları müəyyənləşdirmək mümkündür.  

Materialist fəlsəfə  və din baxımından dünyagörüşü fərqlənir və  əgər fəlsəfədə 

varlıq üçün başlanğıc və son qayıdış (məbdə və məad) məsələsi inkar edilərsə, dini 

baxışda belə bir mövqe ilhad sayılır. Peripatetik fəlsəfəyə görə, axirət məfhumu 

yoxdur. Bunun əksinə olaraq dini təfəkkürdə  hər kim gercəkliyə ilahi dünyagörüşü 

bucağından yanaşırsa, onun fəlsəfi baxışı də ilahi yön alır. Bəllidir ki, ətraf münit və 

ekologiya birbaşa təbiət və maddi dünya ilə  əlaqədardır, ancaq onun qorunması 

məsələsi gündəmə  gəldikdə burada təkcə  təcrübi elmlər kifayət etmir. Çünki bu 

məsələ insan və onun əxlaqi-mənəvi məsuliyyəti amili ilə bağlı olduğundan fərqli 

yanaşma tələb olunur. Burada məsələyə  həm də insanın ilahi məsuliyyəti 

müstəvisində baxmaq lazım gəlir. Dini baxımdan yanaşdıqda hər şeydən əvvəl təbiət 

öz-özünə  və özü üçün xəlq olmayıb, bəlkə Allah onu insan üçün yaratmışdır. Eyni 

zamanda insanın üzərinə onun normal yaşayışını  təmin edən mühitin qorunması 

məsuliyyəti qoyulur. Burada insan ilə onu əhatə edən təbii proseslər arasında 

əlaqələrin tənzimlənməsi nəzərdə tutulur. İnsan varlıq aləmindən və  təbiətdən ayrı 

 Xədicə Buturabi  

362

deyildir, təbiət hadisələri onun həyat,  əməl və düşüncəsinə  təsir göstərdiyi kimi, 

insanın düşüncə,  əməl və  əxlaqı  və  ətraf mühitə  təsir edir. Quran təbiətdə gedən 

prosesləri məntiqlə izləməyə  dəvət edir: “Məgər görmürlərmi ki, biz quru yerə su 

göndərib onunla heyvanlar və özlərinin yedikləri əkinlər yetişdiririk? (Səcdə:27). Bu 

ayədə  təbiət ünsürlərinin tənzimlənməsi və yaşayış üçün münasib hala gətirilməsi 

diqqətə çatdırılır. Çoxsaylı ayə  və  rəvayətlərdə verilən mətləbləri diqqətlə 

araşdırmaqla insan xilqətin qanunauyğunluqlarını əks etdirən bir çox elmi məsələləri 

tapa bilər. Göyün-yerin, suyun, havanın, bitki və heyvanat aləminin yaradılışı barədə 

olan ayələri tədqiq etməklə islamın bu gerçəkliyə elmi yanaşmasının  şahidi olarıq.   

Bunların hamısında bir sistemli ardıcıllıq və məntiq vardır. Yağmurun keyfiyyəti və 

əhəmiyyəti, torpağın canlanması, ağacların çiçəklənməsi, canlı aləmin qidalanması 

kimi təbii proseslər Qur’an ayələrində yer alır. Nəhl surəsi, 65-ci ayədə deyilir: 

“Allah göydən bir yağış endirər, onunla yer üzünü öldükdən (quruduqdan) sonra 

dirildər. Qulaq asanlar üçün bunda bir ibrət vardır.”  

Burada incə bir məqam vardır:  əqli dəlil ilə  nəqli dəlil arasında ziddiyyət 

qoymaq doğru deyildir. Ümumiyyətlə, ekologiya məsələsi islamda müəyyən 

prinsiplər  əsasında irəli sürülür, həmin məktəbin tərəfdarları öz düşüncə,  əməl və 

rəftarında həmin prinsip və meyarları  əsas götürürlər. Gerçək müsəlman ağıl və 

məntiqə söykənərək təbiətə aid problemlərin təhlilində öz etiqad və  əxlaqına sadiq 

qalmaqla yanaşı, əməldə də həmin prinsipləri gözləyir. 

İslamda  ətraf mühitə münasibətin əsas məqamları bunlardır:  

Təbiətin qorunmasında islam maarifindən irəli gələn tövsiyələrin mühüm rolu 

vardır.  İslamın səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri iman ilə ictimai qanunlar arasında 

körpü yaratmasındadır. Bu baxımdan iman və etiqad cəmiyyət üzvlərinin 

psixologiyasında güclü və  təsirli bir amil kimi çıxış edərək onları istiqamətləndirə 

bilər. İman və etiqaddan bəhrələnmək zaman və məkanın doğurduğu şəraitə münasib 

şəkildə gerçəkləşir. Dini etiqad, səbatlı inkişaf perspektivi, konstitusiya qanunları, 

milli mənafe və  ətraf mühitin qorunması geniş sosial-iqtisadi inkişaf proqramı 

çərçivəsində baxıla bilər. Belə olduqda nəzərdə tutulan tədbirlər effektli nəticə verə 

bilər.  

İslam qaynaqlarında təbiət və onu təşkil edən ünsürlərin insan həyatının təminatı 

üçün  əhəmiyyəti barədə geniş  və  hərtərəfli məlumatlar yer alır. Bunlarla yanaşı, 

həmin qaynaqlarda təbiətin mühafizəsi məsələsinə  də böyük diqqət yetirilir. Bu 

qaynaqlar sırasında Qur’an ayələri xüsusi yer tutur və  ətraf mühitlə bağlı məsələlər 

fərqli  şəkillərdə diqqətə çatdırılır (Bəqərə:168; Nəhl:90,93; Həcc:3; Taha:81; 

Nisa:135). 

Ətraf mühitə münasibətdə İslamın xüsusi mövqeyi 

363

Qur’ani-Kərim eyni zamanda varlıq aləminin davamı  və onun kamilliyə doğru 

hərəkəti üçün müəyyən qanun-qaydalar və prinsiplər irəli sürür. Həmin qanun və 

prinsiplər bir növ ətraf mühitin mühafizəsinin müəyyən bir mərhələsini təşkil edir. 

Nümunə olaraq varlıq aləminin ahəngdarlığı və xilqətin tarazlıq əsasında təşəkkülünü 

göstərmək olar. Belə bir baxışın prinsipial qayəsi ondan ibarətdir ki, insan varlıq 

aləmində və təbiətdə bərqərar olunan balans və ahəngdarlığı pozmamalıdır. Bir ayədə 

belə deyilir: “Biz yer üzünü döşədik (orada hər şeyi ahəngdar şəkildə yerbəyer etdik), 

orada möhkəm dayanan dağlar yerləşdirdik, hər şeydən müəyyən ölçüdə yetişdirdik”. 

(Hicr:19). Bu ayədən başqa bir nəticə alınır: Təbiətdən istifadə zamanı ölçü və 

mizanı gözləmək lazımdır. Nəzərdə tutulan ölçünü keçdikdə balans pozulur və 

ekologiyaya ziyan dəyir. (Rə’d:8;  Ə’la:3; Furqan:2). Başqa sözlə desək, təbiətlə 

münasibətdə və ondan istifadə zamanı elə rəftar etmək lazımdır ki, əvvələn müəyyən 

meyar və miqdardan artıq olmasın, ikincisi, təbiətdə dəyişiklik elə həddə olmalıdır ki, 

ətraf mühitə zərər yetişməsin. Üçüncü tərəfdən bir sıra ayələrdə heç nəyin boş yerə 

yaradılmadığı  nəzərə çatdırılır. (Hicr:85; İbrahim:19;  Ənbiya:16). Deməli, təbiət 

ünsürləri müəyyən məqsədlə yaradılıb, onların nizamını pozmaq əks nəticələr verər. 

Qur’ana görə, insanın hər şeyə münasibəti onun əxlaqından asılıdır: “Allah sənə 

yaxşılıq etdiyi kimi, sən də yaxşılıq et. Yer üzərində fitnə-fəsad törətməyə cəhd etmə, 

Allah fitnə-fəsad törədənləri sevməz”. (Qəsəs:77). 

Bunlarla yanaşı, bir sıra fiqh qaydaları  ətraf mühitin qorunmasında mühüm 

cəhətlər kimi diqqəti cəlb edir ki, buraya “lazərər”, “zəman”, “itlaf”, “təsbib”, 

“ədalət” kimi məfhumlar daxildir. Bunlardan əlavə, bir sıra əxlaqi dəyərlər fərdi və 

ictimai həyatda  ətraf mühitin qorunması  məsələsində mühüm profilaktik tədbirlər 

kimi dəyərləndirilə bilər ki, buraya qənaət, israfçılıqdan çəkinmək, öz gücü ilə 

ehtiyaclarını ödəmək kimi keyfiyyətlər daxildir (2.s.74).  

Burada  ətraf mühitin qorunmasında  əhəmiyyət kəsb edən bəzi qayda və 

ənənələri qısaca açıqlamağa çalışaq: 

1. “Lazərər” qaydası – bu məfhumun mənası başqalarına zərər-ziyan yetirmə-

məkdir və islam dinində geniş çevrədə işlənməklə bəşər həyatının bütün cəhətlərini 

əhatə edir. Zərər ətraf mühitin korlanmasına, fərdi və ictimai həyata şamil edilə bilər. 

İslam alimləri bu qayda haqqında geniş bəhs etmiş, müstəqil risalələr yazmaqla onun 

mahiyyətini açıqlamışlar. Həmin qayda hədis qəlibində də ardıcıl olaraq öz təsdiqini 

tapmışdır (3.c.2.s.163;4.c.3.s.426). Ümumiyyətlə, “İslamda başqasına zərər və 

xəsarət yetirmək yolverilməzdir” (5.c.5.s.280). Təbiidir ki, təbiəti və ekologiyanı 

korlamaq başqalarına zərər yetirməyin bariz nümunəsidir.  

 Xədicə Buturabi  

364

“Lazərər” hədisi ümumi xarakter daşıyır və onu arqumentlə  əsaslandırarkən 

məsələyə müxtəlif yönlərdən yanaşmışlar. Şübhəsiz ki, ətraf mühitin korlanması  və 

çirkləndirilməsi, təbiətin məhvi və ona qarşı laqeyd münasibət bütün bəşəriyyət üçün 

zərərli bir hərəkətdir və ona görə islam buna qarşı mübarizəni zəruri sayır. 

Özünə  və başqalarına zərər yetirmək barədə müxtəlif təfsirlər və ehtimallar 

vardır və həmin mülahizələrdən bəlli olur ki, sözügedən hədis ekologiya məsələsində 

də özünü doğruldur, belə ki, insanlar təbiətdən ifrat dərəcədə  bəhrələnməklə 

başqalarına zərər yetirə bilməzlər. İslam şəriəti belə bir icazəni kimsəyə vermir. Əgər 

mənfəət xatirinə təbiətdən acgözlüklə istifadə nəticəsində insanların və canlı aləmin 

həyatı  təhlükə ilə üzləşirsə islam bunu rədd edir. Havanın, torpağın və suların 

çirklənməsi başqalarına zərər yetirməkdir. Təbiətdən düzgün istifadə edilmədiyi 

təqdirdə  ətraf mühitin korlanması da bu qəbildəndir.  Əllamə Hilli ümumi 

məkanlardan – yollar, məscidlər, mədrəsələrdən istifadə qaydası haqqında bəhs 

edərkən yazırdı: “yolların faydası oradan ötüb keçmək və ondan yararlanmaqdır, 

ancaq yolda oturmaq və ya dayanmaq oradan keçənlərə mane olmaq deməkdir. 

Yolda başqalarına maneçilik törədənlərin ondan istifadə haqqı batildir” (6.c.2.s.270). 

2. Ümumi istifadə üçün nəzərdə tutulan şeylər. 

İslamda ümumi istifadə üçün nəzərdə tutulan şeylər – boş yerlər, sahibsiz 

torpaqlar, məskunlaşmamış  ərazilər, dənizlər, dağlar, çöllər, sahillər, mədənlər, 

meşələr, otlaqlar, yeraltı sular, hava və s. “ənfal” adlanır. Bütün bunlar Allaha və 

Onun rəsuluna mənsubdur (Ənfal:1). Həmin  şeylər dini başçıya aiddir və onun 

məsləhətinə uyğun olaraq istifadəyə verilir (7.s.234). 

Ənfal fərdə  və bir qrup insanlara məxsus deyil, islam hakiminin idarəçiliyi 

altındadır, ümumxalq mülkiyyəti kimi müsəlmanların ondan faydalanması halal və 

doğru sayılır (8.c.2.s.300). Onlar ölü torpaqları diriltmək mədənlərdən, dəniz 

sahillərindən, meşə və otlaqlardan düzgün istifadə etməklə həmin təbii sərvətlərdən 

bəhrələnə bilərlər (9.s.134). Ancaq ümumi qaynaqlardan istifadə edərkən ifrata 

varmaq, hərc-mərclik, təbiəti korlamaq və xalqın hüquqlarını pozmaq yolverilməzdir. 

Çoxsaylı  hədislərdə  ağacların yersiz kəsilməsi, otlaqların və bitkilərin məhvi, 

meşələrin yandırılması qadağan edilir. Ağacları kəsməkdən çəkinmək insan ömrünü 

uzadan amil kimi qələmə verilir. Bar verən və faydalı ağacların kəsilməsi ilahi əzabla 

təhdid edilir. Ümumi istifadədə olan qaynaqlardan faydalanmaq haqqı  hər kəsə 

verilir, camaat onlardan bəhrələnməkdə  şərikdir. Burada məqsəd bir qrupun həmin 

qaynaqlardan fərdi gəlir mənbəyi kimi sui-istifadəsinə yol verməməkdir. Məsələ elə 

şəkildə  tənzimlənməlidir ki, ərazilər, dağlar, meşələr, mədənlər və başqa yerlər 

fürsətcil zümrələr tərəfindən qarət olunmasın. Bunun üçün ümumi mənafe üçün 

Ətraf mühitə münasibətdə İslamın xüsusi mövqeyi 

365

nəzərdə tutulan qaynaqlardan düzgün istifadə  və onların mühafizəsi üçün xüsusi 

təşkilatlar nəzarət edə bilərlər.  

3. Abadlıq işləri. 

İslam abadlıq işlərinə böyük əhəmiyyət verir, alimlər və böyük şəxsiyyətlər 

torpağın,  əkin sahələrinin abadlaşdırılması, onların mühafizəsi barədə çoxsaylı 

tövsiyələr vermişlər. 

Abadlıq işlərinin əhəmiyyətinə dəlil olaraq öncə Allahın kəlamını gətirə bilərik: 

“O sizi (atanız Adəmi) yerdən yaradıb onu abadlaşdırmağı sizin öhdənizə qoydu”. 

(Hud:61). Ayədən bəlli olur ki, Allah bəndələrinə torpağı abadlaşdırmağı 

tapşırmışdır. Bununla insan öz həyatını təmin edə bilir (5.c.2.s. 47;13.c.19.s.35).  

Allahın rəsulundan nəql edilən bir hədisdə ağac əkmək, kəhriz düzəltmək kimi 

işlər cari sədəqə kimi dəyərləndirilir: “Beş zümrə cari sədəqə verənlərə aid edilir və 

onların savabı əməl dəftərinə yazılır: birisi ağac əkənlər, o biri su quyusu qazanlar, 

Allaha ibadət üçün məscid tikənlər, Qur’anı  xətlə köçürənlər və saleh övlad 

yetişdirənlər” (10.c.101.s.97). 

Həzrəti  Əlinin (ə) xərac və vergilərin düzgün xərclənməsi haqqında fərmanını 

xatırladan bir mənbədə deyilir: “Sən camaatdan vergi və xərac toplamaqdan daha çox 

torpaqların abadlaşdırılmasına diqqət yetirməlisən. Abadlıq işləri görmədən xərac 

almaq olmur, abadlıq işləri görmədən vergi toplayan kəs  şəhərləri viran qoyur, 

Allahın bəndələrini məhv edir” (11.s.113). 

Göründüyü kimi, Həzrəti  Əli (ə) vergi və  xəracı abadlıq işləri ilə  şərtləndirir, 

belə ki, həmin məsələyə diqqət yetirməyən hökumət şəhərləri və Allahın bəndələrini 

məhv etmiş kimi qələmə verilir. O həzrətdən nəql edilən başqa bir hədisdə deyilir: 

“Camaatın ruzisi və yaşayışı beş şeydə əks olunur: idarəçilik, abadlıq, ticarət, icarə 

və  sədəqə. Abadlıq baxımından ağac  əkmək və meşə salmaq əhəmiyyətli işlərdən 

sayılır və bunlar ekologiya üçün çox dəyərlidir.  İslam peyğəmbəri (s) mücahidlərə 

ağacları  kəsməkdən və  əkin yerlərini yandırmaqdan qəti  şəkildə  çəkinməyi 

tapşırmışdı. Hətta müsəlmanlarla savaş  vəziyyətində olan düşmənlərin torpağında 

belə  hərəkətlərə  əl atmağa icazə vermir, belə  işləri xoşagəlməz və qeyri-məqbul 

sayırdı (12.s.21). Şübhəsiz ki, bütün sadalanan mətləblər, xüsusilə ağac əkini, meşə 

və  çəmənliklərin korlanmasının qarşısının alınması  ətraf mühitin qorunmasına 

islamın ciddi yanaşmasına dəlalət edir. 

4. Heyvanat aləminin qorunması. 

İslamda bütün insanlar canlı aləmin qorunması üçün məsuliyyət daşıyırlar. 

Doktor Qustav Lubonun islam bölgələrində heyvanat aləminə böyük qayğı ilə 

yanaşıldığı barədə söylədiklərinə birinci fəsildə toxunulmuşdu (14.s.446). 

 Xədicə Buturabi  

366

İslamda quşlar, heyvanlar və başqa canlılara o qədər diqqətlə yanaşılır ki, hətta 

hədis kitablarında heyvanat və canlı aləmə aid hökmlərə ayrıca bölmə  həsr 

edilmişdir. Həmin qaynaqları diqqətlə araşdırarkən islamda ətraf mühitin 

qorunmasına, canlı aləmin hüququnun saxlanmasına və onların mühafizəsinə necə 

həssaslıqla yanaşıldığının şahidi oluruq. 

Hətta quşların yuvalarına hücum etmək qadağandır. Peyğəmbər (s) buyurur: 

“Cücələrin yuvasına  əl vurmayın, onlar dincələrkən hələ  səhər açılmamış yuxu və 

asayişini pozmayın” (13.c.15.s.59). 

5. Ətraf mühitin qorunması və insan haqları 

Ətraf mühitin qorunması mahiyyət etibarilə çağdaş cəmiyyətin zəruri ehtiyacla-

rından biridir və insanların ümumi hüquqlarının təmin edilməsi kimi anlaşılır, 

mühitin korlanması  və  təbiətdən yanlış istifadə ictimaiyyətin və insan haqlarının 

pozulması deməkdir. 

İslam qaynaqlarının mütaliəsindən bəlli olur ki, ətraf mühitə  və onun sağlam-

lığına olan diqqət, sağlam yaşayış şəraitinin təmin edilməsi istiqamətində göstərilən 

səylər bəşərin  əsas hüquqlarından biridir. Deməli,  ətraf mühitin korlanması insan 

haqlarının pozulması kimi dəyərləndirilə bilər. 

Qur’anın Bəqərə surəsində deyilir: “Yer üzərində nə varsa, hamısını sizin üçün 

yaradan ... Odur”. (Bəqərə:29). Bu ayədə yerdə olan bütün mənbə  və  sərvətlərdən 

bütün insanların bütün zamanlarda bəhrələnmək haqqı  təsbitləşmişdir. Ancaq bu 

istifadə doğru yöndə, başqalarının hüquqlarına riayət etməklə gerçəkləşə bilər. Başqa 

bir ayədə deyilir: “Doğrusu, sizi yer üzərində yerləşdirdik və orada sizin üçün 

dolanacaq imkanları yaratdıq...” (Ə’raf:10). Bu ayədə insana yer üzərində verilən 

imtiyazları göstərir, burada yaşayış üçün bütün imkanlar onun ixtiyarında yerləşir. 

İnsanın yer üzərində yaşam hüququnun ilkin şərti onun sağlam mühitdən 

bəhrələnməsidir. Allah belə bir imkanı insanın ixtiyarına qoymuşdur, onu qoruyub 

saxlamaq isə onun öhdəsinə düşür. Həmin ayədə vurğulanan mətləb başqa bir ayədə 

yenə diqqətə çatdırılır: “Yeri də bütün məxluqat üçün o döşədi”. (Rəhman:10). 

Qur’an ayələrində  təbiətdə yaranan şeylərin insan üçün əhəmiyyəti dəfələrlə 

təkidlə vurğulanır və onlardan bir qismi ilə tanış olaq: 

“Davarı (ev heyvanları) da o yaratdı. Bunlarda sizin üçün istilik, cürbəcür 

mənfəət vardır, həm də onlardan yeyirsiniz (qidalanırsınız)”. (Nəhl:5). 

“Göydən sizin üçün yağmur endirən Odur. O sudan siz də, içində 

(heyvanlarınızı) otardığınız ağaclar və otlar da içər.” 

“Allah o su ilə sizin üçün əkin, zeytun, xurma ağacları  və bütün meyvələrdən 

yetişdirir. Düşünüb-daşınanlar üçün bunda dəlillər vardır”. (Nəhl:10-11). 

Ətraf mühitə münasibətdə İslamın xüsusi mövqeyi 

367

Yenə  Nəml surəsində deyilir: “Sonra biz o yağmurla sizə gözəl bağçalar 

yetişdirdik”. (Nəml:60). 

 “(Daim öz çevrəsində) seyr edən Günəşi və Ayı, həmçinin gecəni və gündüzü 

sizin ixtiyarınıza verən Odur” (İbrahim:33). 

Başqa bir surədə yenə deyilir: “O, gecəni və gündüzü, Günəşi və Ayı sizin 

hökmranlığınıza verdi” (Nəhl:12). 

Başqa bir ayədə başqa təbiət ünsürlərinin insanların ixtiyarına verildiyi qeyd 

edilir: “(Ey insanlar!) Məgər Allahın göylərdə  və yerdə olanları sizə ram etdiyini 

görmürsünüzmü?” (Loğman:20). Belə ayələrin sayını artırmaq olar: (Həcc:36, 

Nəhl:14 və s.). 

Qur’an ayələri məsrəfin tənzimlənməsini önə  çəkməklə onun düzgün həyata 

keçirilməsini təkid edir və bu yöndə israfçılıqdan çəkinməyi tövsiyə edir: 

“İsrafçılığa yol verməyin ki, Allah israf edənləri sevməz”. (Ən’am:141). 

Allah hər  şeyi ölçü və mizanla yaratmışdır: “Əlbəttə Biz hər  şeyi ölçü və 

miqdarla yaratdıq”. (Qəmər:49). 

6. İslam qaynaqlarında ətraf mühitin qorunması  

İslam ətraf mühitin qorunmasını Quran ayələri vasitəsilə hökm şəklində qoyur, 

yəni təbiətin viran edilməsi və korlanmasına qarşı çıxır və həmin əməl “yer üzərində 

fəsad” kimi dəyərləndirilir. Bu termin günahkarlar üçün ən ağır və böyük ittiham 

kimi səslənir. 

Aşağıdakı ayəyə diqqət yetirək: “(O şəxs səndən) ayrılan kimi yer üzündə fitnə-

fəsad törətməyə,  əkini və  nəsli (islam cəmiyyətini) məhv etməyə çalışır. Halbuki 

Allah fitnə-fəsadı sevməz”. (Bəqərə:205). 

Əllamə  Təbatəbai bu şərafətli ayənin təfsirində  bəşər həyatının davamını iki 

amilə bağlı olduğunu göstərir: qidalanma və doğum. İnsanın qidalanmasının iki əsas 

qaynağı vardır: bitki və heyvanat aləmi. Bunların qorunması  həyatın davamı, 

korlanması isə insan nəslinin sıradan çıxması ilə nəticələnir. Ona görə ətraf mühitin 

korlanması insanlığa qarşı yer üzərində fəsad sayılır. 

Başqa bir ayədə Allah-təala Bəni-İsrailə belə bir xəbərdarlıq edir: “Allahın 

verdiyi ruzidən yeyin-için, fəqət yer üzündə öz həddinizi aşaraq fəsad törətməyin” – 

söylədik. (Bəqərə:60). Qur’an yer üzərində həqiqətən fəsad törədənləri ittiham edir: 

“Məgər gömədinmi ki, Rəbbin nələr etdi vadidə qayaları oyan Səmud qövmünə?! 

Eləcə də saysız-hesabsız ordular sahibi Firona?! O kəslər ki, Məmləkətlərdə tüğyan 

edir, Oralarda fitnə-fəsad törədirdilər”. (Fəcr:9-12). 

“Onlara (münafiqlərə): “Yer üzündə (küfr və günah işlədərək) fəsad 

törətməyin!” – dedikdə: “Bizim işimiz ancaq yaxşılıq etməkdir,” – deyə cavab verir-

 Xədicə Buturabi  

368

lər”. “Bilin ki, onlar fəsad törədəndirlər, lakin bunu dərk etmirlər”. (Bəqərə:11-12). 

Qur’an bu barədə belə xəbərdarlıq edir: 

“Yer üzü (iman və  ədalətlə) islah olunduqdan sonra, orada fəsad törətməyin”. 

(Ə’raf:56). 

“Öz  əlinizlə özünüzü təhlükəyə atmayın, yaxşılıq edin! Allah yaxşılıq edənləri 

sevir” (Bəqərə:195). 

 “(Ya Məhəmməd!) Məgər Allahın nemətini küfrə dəyişənləri və ümmətini həlak 

yoluna sövq edənləri görmürsənmi?” (İbrahim:28). 

İslam peyğəmbəri (s) buyurmuşdur: “Hər kim müsəlmanların keçdiyi yollarda 

olan  əngəlləri aradan qaldırsa, onun əməl divanına 400 Qur’an ayəsi oxumağın 

savabı yazılar; hər hərfin oxunmasında isə 10 gözəl savab vardır” (111,75.,50).