Ilmiy rahbar xulosasi

2.2 Shaxslararo munosabatlarni urganishga karatilgan metodikalar tavsifi.
Metod suzi-yunoncha (metos) bulib tadkikot, tekshirish degai - ma’noni beradi. Nazarimizda yukoridagilarga yana “yul”, “usul” suzlarini xam kiritish mumkin. Metodlar tadkikot ishlarida xam, bilim berishda xam qo’llaniladi. Ushbu bobda bilim berish metodlari haqida emas, balki fan uchun, uning rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’plashdagi qo’llaniladigan tadqiqot metodlari haqida so’z boradi.
Psixologiya fanining empirik (amaliy) metodlari turkumidan muhim o’rin egallagan diagnostik xususiyatli metodlardan biri - kuzatish metodidir. Mazkur metod fanimizning eng kadimgi zamondan to xozirgi davrgacha ilmiy izlanuvchilarning asosiy tekshiruv qurollaridan biri bo’lib, keng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. Lekin bugungi kunda uning obyekti, kulami yanada kengaydi, murakkab psixologik jarayonlar. xolatlar, xodisalar, kechinmalar, faoliyat va muomala xususiyatlariii o’rganish imkoniyati tug’ildi, sifat hamda mazmun jixatidan katta o’zgarishlar yuzaga keldi.
Kuzatishning texnologiyasi takomillashdi, uning yangi shakllari, vositalari, usullari paydo bo’ldi. Xolisonalik (obyektivlik) darajasi ortdi, ishonchliligini ifodalovchi mezonlar, o’lchovlar yaratildi. Buning natijasida kuzatish psixologiya fanining universal tadkikot metodlari qatoriga kirib, uning barcha soxalarida qo’llanilmokda, ayniksa, tadbikiyligi imkoniyatining yuksakligi, statistik xisoblashga beriluvchanligi xususiyati bilan boshka metodlardan ajralib turadi. Yukoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda uning yoritilmay kolib ketgan jixatlari, tarkiblari, yordamchi jabxalari yuzasidan muloxaza yuritamiz.
Kuzatish metodining texnologiyasi kuyidagilardan tashkil topadi:

• 
  vokelik (atrof-muxnt, inson shaxsi)ni kuzatish okimini muayyan kismlarga, yunalishlarga ajratish (nemischa-lotnncha "kvantifikasiyalash", ya’ni eng zarur, birinchi darajali jixatlarini saralash);
  
• 
  kuzatishning ko’lami (xajmi), xususiyati va u^zi,a xosligini aniklash, ya’ni uning nimalarga karatilganini belgilabolish;
  
• 
  kuzatish jarayonida barcha xolat, xodisa, alomat va tashki kiyofa, kurinishning uziga xosligini kayd kilish (ularni yozma nutkda ifodalash, ya’ni fransuzcha-lotincha "fiksasiyalash");
  
• 
  kuzatish davomida tuplangan omillar, ma’lumotlar, natijalarni matematik statistik metodlar yordami oilan xisoblao chikish va mikdoriy taxdil yakunlari buyicha psixologik sifat talkinini amalga oshirish.
  

Psixologik kuzatish olib borishdan kuzlangan maksad mana bulardan iborat:

4. 
   kuzatiluvchi vaziyag. xolat va ob’sktni maksadga muvofik tanlash, uning skilona ekanligiga ishonch xosil kilish;
   

• 
  kuzatishning dasturini ishlab chikish, uni amaliyotiga tadbiq qilish, sxematik ifodalanishni yaratish, yig’ilgan natijalarni chnzma asosida aks ettirish.
  

Kuzatishning obyekta va predmeti kuyidagi tuzilishga ega:

• 
  kuzatishning obyekta - inson. gurux, jamoa va shaxslararo munosabatlar, emosional-xissiy kechinmalar, xayvonot olami, shaxsning faoliyati. ijodiyoti, muomalasi kabilarni o’rganishdan iboratdir;
  
• 
  kuzatishning predmeti - insopping xilma-xil xolagi, jarayepi, xarakatning kuchi, jadalligi, uzluksizligi, dinamikasi u^ziga xosligi, uning xamkorlikdagi xarakati, uidagi onglilik, ongsizlik, ong osti xolatlarining kechishi, faoliyat va muomala kabilarni eksteriorizasiyalashdan tashkil topgandir;
  
• 
  amaliy va gnostik xolatlar; nutk aktlari ma’nosi, mazmuni, moxiyati, yunalishi, chastotasi, ritmi, tempi, amplitudasi, davomiyligi, intensivligi, eksiressivligi, uning leksikasi, grammatikasi, fonetikasi, lingvistik kurilishi va boshkalar;
  
• 
  noverbal nutk ifodasi: mimika, pontomimika va vokal mimikasi
  

(musika ma’nosini tana a’zolari orkali ifodalash);

• 
  vegetativ reaksiyalarning kurinishi; rangni kizarishi, okarishi, terlash, nafas olishni tezlashuvi, sekinlashuvi va kiiinlashuvi.
  

Kuzatishning bokichma-boskichliligi, tadrijiyligi (iyerarxi yasi) tarkiblari kuyidagilardan tashkil toiadi:

• 
  kuzatishning maksadi, vazifalari, dasturi, kaydnomasi. bunda umumiy talablarga rioya kilish, yaxlit kayd kilish, kundalik, texnika vositalari (faktik xolatlar), natijalarning taxlili, talkini va goyalarni
  

ilgari surish.
Kuzatishni ifodalash uslublari: tajribalarda tuplangan ma’lumotlarni alomat, belgi va simvollar orkali aks eggirish (piktogramma, chizgi, jadval, anogramma) va gurli shakl, xususiyagli bayonnomalar, kaydnomalar yuzaga keltirish.
Psixologiya fanida kuzatishning kuyidagi tularidan foydalanish mumkin: izchil, epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy-sun’iy, tabiii, xronologiyali, davriy, bir martali kabilar.
Insonning mexnat faoliyatini kuzatishda kuyidagi vositalarni ko’llash maksadga muvofik:
Kuzatish metodining bir necha xil shakllari mavjud bo’lib, vazifalariga karab ularning xar biridan foydalanish mumkin: aralashib yashirin kuzatish,kuzatiluvchining psixologik portretini yaratish, aralashib oshkora kuzatish (usmirlarda yukori natijalar beradi), xulk atvor portretiki taxdil kilish va xakazo.
Kuzatilgan obyektni kayd kilishning turlari va vositalari mavjuddir: kundaliklar, foto, video, kinoapparatlarning maxsullarn, vokelikning musavvir tomonidan faktik ifodalanishi, ty’kidlovchi, ta’birlovchi, umumlashtiruvchi xususiyatlar majmuasi.
Kuzatish natijalarin umumlashtirishda ma’lumotlar mikdor va sifat jixatidan taxlil kilinadi, tajriba yakunlari buyicha g’oyalar umumlashmalar, xossalar, konuniyatlar, mexanizmlar, xolatlaring ilmiy psixologik talkini amalga oshiriladi.
Kuzatish yakunida tuplangan ma’lumotlar ilmiy xisobot sifatidarduayyan koidalarga asoslangan xolda kuyidagi tartibda joylashtiriladi; kirish, metodikalarning tasnifi, natijalarning boskichma-boskich taxlili, ularning muxokamasi, izlanishlarning xotimasi va xulosalari,amaliy xususiyatga ega bo’lgan tavsiyalar, ko’rsatmalar berilishi, foydalaniladigan adabiyotlar ruyxati va nixoyat ilovalar (xar bir kiyem uziga xos yakunlangan, tugallangan ma’no anglatishi lozim).
Kuzatish metodi yordami bilan xatto nizoli (konfliktln) vaziyatlarni kuzatish xam mumkin. Nizoli vaziyatlar turli-tuman bulishidan ka’iy nazar kuzatish jarayonida ushbu xolatlarga e’tibor berish zarur: nizoning moxiyatiga kirish, nizoning kuchayiish va uning tashki va ichki omillari, nizoni pasaytirishga qaratilgan ta’sir o’tkazuvchi vositalardan foydalanganlik, nizo yechimining topilishi, nizoli vaziyat bartaraf kilingandan keyingi psixologik xolatning tasnifi.
Kuzatish jarayonida R.Beylzaning interaksiya metodikasini (baxs, munozara jarayonida uzaro ta’sir utkazish imkoniyatini aniklash uchun) kullash ijobiy natijalar beradi:

• 
  umumiy muammo moxiyatiga gurux, a’zolarini yunaltirish;
  
• 
  gurux a’zolari tomonidan muammoni yechish yullarini baxolash;
  
• 
  baxs (munozara, diskussiya) jarayonini nazorat kilish;
  
• 
  umumiy fikrga kelish uchun guruxiy karor kabul kilish;
  
• 
  muammo yechimiga erishishdagi gurux a’zolarining birdamligi va xamjixatligi.
  

Kuzatish yakunlari buyicha umum psixologik xulosalar chikarish, milliy, etnopsixologik, xududiy xususiyatlaridan kat’iy ravishda sharxlash, yosh davrlari, jinsiy xususiyatlariga taallukli muloxazalar bildirish - psixologik bilimlarning boyishiga olib keladi. Tajribalarda, kuzatishlarda tuplangan matreallar kiymatini oshirish uchun vujudga kelgan barcha omillarni psixologik taxlil kilish, statistik metodlardan unumli foydalanish zarur, toki bu mezonlar ma’lumotlarning ilmiylik darajasini yuksaltirishga xizmat kilsin.
Kuzatish natijalarini mikdoriy taxlil qilishda statistik metodlarni quyidagi tartibda kullash lozim olingan natijalarni foizlar buyicha xisoblab chikish;

• 
  tuplangan ma’lumotlarning urtacha arifmetik kiymatini tonish;
  
• 
  son katoridagi urtacha kvadrat ogishni xisoblash (sigma)
  
• 
  son katoridagi mikdorlar tarkokligini aniklash (dispersiya)
  
• 
  omillar o’rtasidagi muayyan munosabatlar mavjuddigini (korrelyasion) taxlil kilish:
  

Ma’lumotlar, metodikalar ishonchlilik darajasini aniklash uchun Stыodent mezonidan foydalanish lozim.
Shaxsning mulokotchanlik va tashkilotchilik kobiliyatini aniklash testi yukori sinf ukuvchilarp bilan olib boriladigan psixodiagnostik chora tadbirlar va kasbga yunaltirish ishlarida keng kullanadi. Uni individual tarzda xam, guruxda xam utkazish mumkin.
Subyektiv lokal nazorat xususiyatlarini urganish surovnomasi Mazkur surovnoma S.R.Panteleyev va V.V.Stolii tomonidan Dj.Rotter shkalasini modifikasiya kilish asosida ishlab chikilgan bulib, subyektiv lokal nazoratning ustup turini aniklash uchun xizmat kiladi. Surovnoma talabalar bilan tashxis utkazish uchun muljallangai bulib, 32 ta band (26 ta xakikiy va 6 ta chal gitu vchi band) dan iborat.
Shaxslararo munosabatlar interpersonal tashxisining modifikasiyalashtirilgan varianti.
O’smirning ijtimoiy vokelikdagi o’z-o’zini qidirish, shaxsiy xususiyatlarni aniqlash jarayoni ko’p xollarda ichki nizolarni keltirib chiqaradi. Bolaligi nixoyasiga yetgan-u, xali katta bo’lmagan inson -- o’smir uchun o’zining yangi «Meni» obrazini kidirish ancha ogrikli va davomiy kechadi.
Ularga e’tibor bermaslikka urinish usmirning atrofdagilar bilan munosabatlariga buzilishiga olib kelmaydi.
Shaxslararo munosabatlar soxasida vujudga keladigai nizolar usmirlar tomonidan emosional affektiv tarzda kabul kilinadi, ular barkamol shaxe kamolotiga tuyekiilik kilib, usmirning xayotiy faoliyatsamarasizligiga sabab buladi.
Shaxslararo munosabatlar tashxisining (T.Liri - Sobchik) modifikasiyalashtirilgan varianti shaxslararo va ichki zpddiyatlar strukturasini urganish uchun juda kulay. Empirik jixatdan isbogganganki, uz-uzini baxolash strukturasi (real «Men» va ideal «Men»)dagn jiddiy o’zaro nomuvofiklik shaxsning ichki disgarmoniyasidan darak berib, uning nizo uyg’otuvchi xulk-atvoriga sabab buladi. Mazkur metodikanikg kimmati shundaki, u u^z_U^zini baxolash tizimpdagi nomuvofiklikni va uning xarakterini aniklashga kodir bulgan yagona ulchov asbobi ekanidadir.
Xilma-xil psixodiagnostik metodikalar orasida shaxslararo munosabatlarning interpersonal diagnostikasi anketalar va kup omilli surovnomalarning ijobiy tomonlarinn uz ichiga olganligi bilan ajralib turadi. Ushbu metodlar esa motivasiyalangan buziliщlar va va sinaluvchining tadkikot jarayoniga ustanovkalari ta’siridan xoli emas.
Shaxslararo munosabatlar diagnostikasi metodi T.Liri (1969) ishlab chikkan original variantdan asosan bopщa psixodiagnostik tadkikotlar natijalari bilan kiyoslashda asoslab berilgan talkin bilan farklanadi.. Bundan tashkari, L.N.Sobchik tomonidan sport jamoalaridagi (1972, 1974, L.Sobchik), ishlab chikarish jamoalari, talabalar jamoalari va boshka turdagi kichik guruxlardagi (L.Sobchik 1986, M.Maleshina, 1986) shaxslararo munosabatlarni o’rganish jarayonida sinovdan o’tkazilgan metodikaning verbal materialini moslashtirish ishlari amalga oshirildi. Ammo metodikapi kullash amaliyoti surovnoma xukmlarining ayrimlari mukammal tuzilmaganligi kursatdi. Bu xolat metodikani taxrirlash va moslashtirish yuzasidan kushimcha chora-tadbirlarni amalga oshirishga undadi. Shuningdek, natijalarni kayd etish va xisoblab chikishning uzgacharok kuday va tezkor usuli ishlab chikildi.
Shaxs atrofdagilar bilan o’zaro ta’sirning dolzarblashgan jarayonidagi xatti - xarakatlarida namoyon bo’lishiga asoslanib Timoti Liri empirik kuzatishlarni shaxslararo o’zaro ta’sirining 8ta umumiy, yoki 16 ta tobora konkretlashtirilgan oktantlari - variatnlari kurinishida sistemalashtirgan. Shaxslararo xulk-atvor tiplariga muvofik jami 128 ta anchagina oddiy tavsif-epitetlardan iborat surovnoma ishlab chikilgan. Sifat tavsifi u yoki bu shaxslararo munosabatlar variantini aks ettiruvchi ustuvor tiplarni aniklashni kuzda tutadi. Oktantlarning ifodalanganlik darajasi tegishli ballar va shaxsning ma’lum tavsiflari bilan belgilanadi. Oktantlarning kutbiy tavsiflariga tuxtalib utamiz.
Shaxslararo munosabatlarniig dastlabki (1, -2- -3, -4 -) tur-_{ta tipi} nokonform tendensiyalar ustunligi va dezeyuktiv (konfliktli) kurinishlarga moyillik (3 - 4), fikrlarning kuprok mustakillgi va u₃ nuktai nazarini ximoyalashda kat’iylik, liderlik va us'uvorlik tendensiyalari (1 - 2) bilan xarakterlanadi. Krlgak turtta (5, -6, -7_, _8_) oktant aksincha kartinani namoyon etadi: konform tendensiyalar usgunligi, atrofdagilar bilan alokalarda kongruentlik (7,8), uziga ishonmaslik, atrofdagilar fikriga yon bosish, murosaga moyillik (5.6)ni bildiradp.
Psixogrammada oktantlar berk tuzilma sifatida berilib, uning chegaralarida shaxslararo munosabatlardagi xulk-atvor uslubga xos xususiyatlar joylashtirilgan. Ana shu shaxslararo • munosabatlardag_{I X}ulk- atvor tiplariga muvofik tarzda 128 ta sod,:a, turli xarakterli xususiyatlarni aks ettiruvchi epitetlar tuzilgan. Metods_kaning modifikasiyalashtirilgan variantida maxsus javob marakas i mavju_ch bulib, unda 1 dan 128 gacha bulgan rakamlar shunday joylashtirilganki, xar bir oktant buyicha ballarni xisoblash deyarli avtomatlash'G irshtadi.