Ilmiy tadqiq va uning tarkibiy qismlari, jarayoni

Ilmiy tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishish, 
ma’lumotlar to‘plash.
 
Hozirgi zamon tilshunoslarining diqqat-eʼtiborini oʼziga qaratgan masalalardan biri 
- bu matnning strukturaviy kompozitsiyasini aniqlashdir. Ushbu yoʼnalishda 
oʼrganilayotgan asosiy muammolar ichida matn (uning tarkibiy qismlari) tuzilish 
alomatlarini, shuningdek, uning sintaktik, semantik, kommunikativ, stilistik 
xususiyatlarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki aynan ana shu 
muammolar asosida yagona matnni uyushtirishda ishtirok etuvchi vositalar va 
ularni ochib berishga intilish muhim omil boʼlib qoladi. Matn tahlili doirasida 
tanlangan asarning nominatsiyasi ham alohida oʼrin tutadi, chunki har qanday asar 
nominatsiyasi, birinchidan asarning janr va stiliga xos xususiyatlarda sezilarli iz 
qoldiradi; ikkinchidan, til vositalarining aniq yigʼindisi bilan farq qiladi. Matnni 
kompozitsion-stilistik talqin qilish usulidan foydalanish uning bir tizimda yasalish 
xususiyatlarining paydo boʼlishiga olib keladi. Ushbu aloqada matn borliq aksining 
oʼziga xosligi (denotativ tavsif), semantik toʼliqlik, konnotativ baholash (masalan, 
emotsional-eksiressiv), strukturaviy va aynan til nuqtai-nazaridan koʼrib chiqiladi. 
Matn tavsiflashda koʼp hollarda talqin alohida aspektlarda - fonetik, leksik, 
frazeologik, morfologik, sintaktik va hokazolarda [4 . s. 40-42;] turli xil 
aspektlarniig oʼzaro bogʼliqligi asosida talqin qilinishi lozimligi aytiladi. Matn va 
uning tarkibiy qismlari toʼgʼrisida mavjud boʼlgan fikr va mulohazalar koʼp qirrali, 
ayniqsa matnga berilgan taʼriflar ham bir xil emas. Bunga sabab tadqiqotchilarning 
matnga nisbatan turli nuqtai-nazardan yondoshishlari natijasidir. Biroq 
I.R.Galperinning matnga bergan taʼrifi matnga xos boʼlgan barcha xususiyatlarni 
oʼzida aks ettira olishi bilan tilshunoslarning diqqat-eʼtiborini oʼziga alohida jalb 
etadi. Uning taʼriflashicha, matn - bu aniq bir maqsadga yoʼnaltirilgan va 
pragmatik koʼrsatmaga ega boʼlgan, leksik, mantiqiy, stilistik aloqalar vositasida 
birikkan, 
adabiy 
andozaga 
solingan, 
yozma 
hujjat 
koʼrinishida 
mukammallashtirilgan va yakuniy xususiyatga ega boʼlgan, nutqiy-ijodiy asardir 
[6. s. 18]. I.R.Galperinning matnga bergan ushbu taʼrifida unga tegishli boʼlgan 

---

barcha vositalar, yaʼni leksik, grammatik, semantik, stilistik va boshqalar oʼzining 
toʼliq ifodasiga ega. Bu yerda birinchi navbatda matnni yoki uning tarkibiy 
qismlarini tashkil etuvchi leksik-grammatik vositalarga alohida eʼtibor berilishi 
lozim. Chunki matnning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi bunday vositalar 
shaklan va mazmunan har xil koʼrinishda boʼladi. Shuning uchun ham tanlangan 
mavzuda matnni tashkil qiluvchi vositalardan qaysi biriga alohida urgʼu berilsa, 
oʼsha vositalar alohida izohlanadi. Bunda matnni tashkil qiluvchi vositalarni 
temaga yoki remaga boʼlish ham eʼtiborga olinadi. Demak, matn nutqiy 
muloqotning har tomonlama (monologik, dialogik) shakli boʼlib, tilning yozma 
koʼrinishini aks ettiradi hamda oʼziga xos til xususiyatlarini saqlab qoladi. Аlbatta 
matn toʼgʼrisida, uning strukturaviy-kompozitsion tuzilishi, tarkibiy qismlari 
haqida gap borganda, eng avvalo koʼz oldimizda matnning tematik va rematik 
elementlari nomoyon boʼladi. Chunki matn tuzilishida tematik va rematik 
elementlar hal qiluvchi rol oʼynaydi. Ularsiz matn toʼgʼrisida biror bir maʼlumotga 
ega boʼlish mumkin emas. Matnni yuzaga keltiruvchi ana shunday tematik va 
rematik elementlar S.А.Rabinovichning « Темо-рематическая сегментация 
текста» mavzusidagi ilmim-tadkikot ishida chuqur tahlil qilib berilgan. «Tematik 
va rematik elementlar matn doirasida kommunikatsiyani yuzaga keltirganligi yoki 
matn va uning tarkibiy qismlarining tahlili uchungina emas, balki yuzaga kelgan 
kommunikatsiyaning bugunligini saqlaganligi uchun ham dolzarb muammolardan 
biri boʼlib qolmoqda. Gap bu yerda asosan ana shu ikkala elementning oʼzaro 
bogʼliqligi tufayli paydo boʼlgan kommunikatsiyaning butunligi toʼgʼrisida 
borayapti» [7, s.12]. Muallifning fikricha, tema va rema elementlari faqatgina 
matnning paydo boʼlishiga oʼz taʼsirini koʼrsatib qolmasdan, balki uning 
chegarasini ham aniqlashda muhim omil hisoblanar ekan. Muallif bu toʼgʼrisida 
shunday yozadi: “Tematik butunlik bu bitta tema-rema guruhining (yaʼni 
matnning) chegarasini aniqlashda asosiy meʼzon hisoblanadi [7, s.5]. Tematik yoki 
rematik elementlar deyilishiga sabab shuki, bir matn tarkibida bir vaqtning oʼzida 
bir nechta tema yoki rema mavjud boʼlishi mumkin. Tematik va rematik elementlar 
oʼz tabiatiga koʼra tema va rema tushunchalarini bildiradi. Tema va rema 

---

tushunchalari gapning aktual boʼlinishi nazariyasi boʼyicha faqatgina yagona bitta 
gapga tegishli boʼlmasdan, balki ular ikki yoki undan ortiq gaplardan tashkil 
topgan matnlarga ham tegishli boʼladi. Chunki matn ham oʼz navbatida ikki yoki 
undan ortiq gaplarning oʼzaro bogʼlanishi tufayli yuzaga keladn. Nutq jarayonida 
gaplarning oʼzaro bogʼlanishi asosan oldingi gapdagi biror boʼlakni keyingi gapda 
takrorlash, oldingi gap struktura qismlarini keyingi gaplarda kengaytirish orqali 
yuz beradi. Gaplarning ana shunday oʼzaro mazmuniy va sintaktik bogʼlanishi 
tufayli yuzaga kelgan matn logik butunlikni ifoda etadi. Odatda logik butunlik 
matn tarkibidagi gaplarning bir boʼlagi bilan oʼzaro mantiqiy bogʼliqlikni 
ifodalaydi. Аgarda matn tarkibidan biror-bir gap ajratib olinsa, unday gap dialektik 
ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2020-yil, 6-son 6 tabiatiga koʼra 
struktura jihatdan tugal, fikran esa notugal xarakterda boʼladi. Faqatgina matn 
tarkibidagina har qanday gap ham grammatik, ham fikran tugal boʼladi. Yuqorida 
taʼkidlab oʼtilgan tematik va rematik elementlar ham ana shu tema va rema 
tushunchalarining taʼsirida namoyon boʼladigan formantlardir. Tematik va rematik 
elementlarning yuzaga kelishida turli xil xarakterdagi leksik va grammatik 
vositalar ishtirok etadi. Demak, ular matnning tarkibiy qismini tashkil etuvchi 
vositalar va usullarga aylanadi. Matnning tarkibiy qismini tashkil etuvchi vositalar, 
yuqorida taʼkidlab oʼtganimizdek, muhim va muhim boʼlmagan guruhlarga 
ajratiladi. Аgarda matnning tahlili jarayonida uning tarkibiy qismlarini tashkil 
qiluvchi vositalardan birortasiga alohida urgʼu berilsa, shu vosita qolgan 
vositalarga nisbatan muhimroq hisoblanadi. Natijada bunday vositalar ilmiy 
ishlarning alohida izlanish obʼekti boʼlib qoldi. Biz uchun esa ilovali elementlar u 
yoki bu matnni yuzaga keltirishda ishtirok etadigan leksik va grammatik vositalar 
ichida eng asosiy vositalardan biri sifatida talqin etiladi. Tarkibida har xil 
mazmunga va har xil shakllarga ega boʼlgan ilovali elementlar uchraydigan 
matnlarga kelsak, ular boshqa mashqlardan oʼziga xos boʼlgan baʼzi bir 
xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu farq aoosan fikrning boshlanish markazi 
hisoblanmish tema tarkibida sodir boʼladi. Chunki tema bir vaqtning oʼzida xam 
tema, xam rema funktsiyasida kelishi mumkin, yaʼni oʼzgarib turadi. Taʼkidlash 

---

joizki, bu sohadagi ilmiy tadqiqot ishlari unchalik koʼpchilikni tashkil etmaydi, 
ammo keyingi yillarda matn va uning bilan bogʼliq boʼlgan masalalar boʼyicha 
koʼplab ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Bu borada prof. N.Q. Turniyozov, А.M. 
Bushuy, B.T. Tursunov, Sh.S. Safarov, D.U. Аshurova va boshqalarning ilmiy 
tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Matn va uning sarlavhasi oʼrtasidagi aloqaning 
shakllanishi masalasi dolzarb hisoblanadi. Tadqiqotlar natijalari shuni koʼrsatadiki, 
matnga qoʼyiladigan sarlavhalar oʼziga xos xususiyatlar va struktural 
koʼrinishlarga ega boʼladi. Yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalarni inobatga olib, 
ularni tahlil qilib quyidagicha xulosaga kelish mumkin: nemis tilida matnga 
qoʼyiladigan sarlavhalarni kommunikativ nuqtai nazardan quyidagi oʼziga xos 
xususiyatlarni alohida ajratib koʼrsatish mumkin: 

matnning kommunikativ 
maqsadni bajarishga qaratilganligi; 

matnning mantiqiy-semantik strukturalarda 
ifodalanib kelishi; 

matnda ijtimoiy-psixologik kommunikativ vazifalarning aks 
ettirilishi va hokazo; Hozirgi zamon nemis tilida matn va uning sarlavhasi 
oʼrtasidagi chambarchas aloqani alohida taʼkidlab oʼtish lozim. Bunda quyidagilar 
katta ahamiyat kasb etadi: 1. Sarlavhaning tanlanishi; 2. Sarlavhaning leksik-
semantik va grammatik tarkibi; 3. Sarlavhaning kitobxon diqqat-eʼtiborini oʼziga 
jalb qilish xususiyati va hokazo. Koʼrib chiqilgan va tahlil qilingan misollar-
matnlarga eʼtibor qaratadigan boʼlsak, bunday matnlarni hosil qilishda turli leksik-
grammatik vositalarning oʼz oʼrni borligiga va ular matn mazmunini bogʼlashda, 
uning strukturaviy shakllanishda muhim ahamiyat kasb etishga guvoh boʼlamiz. 
Matn lingvistikasiga bagʼishlangan ishlarning aksariyatida asosiy eʼtibor matn 
komponentlarining semantikgrammatik aloqasiga qaratiladi. Zero, matn faqat 
semantik jihatdan emas, balki sintaktik ham yaxlitlikni taqozo etadi. Boshqacha 
qilib aytadigan boʼlsak, matn komponentlari qanday yoʼsunda boʼlmasin sintaktik 
jihatdan 
ham oʼzaro bogʼlangan boʼladi. Taʼkidlash kerakki, matn 
komponentlarining oʼzaro sintaktik bogʼlanishi, asosan, quyidagi vositalar orqali 
roʼy beradi: 1. Leksik takror vositasida; 2. Sinonimik vositalar; 3. Olmoshlar 
vositasida; 4. Kirish soʼz va birikmalar; 5. Bogʼlovchilar vositasida; Xullas, matn 
komponentlarining turli yoʼllari bilan, jumladan, leksik vositalar yordamida 

---

sintaktik munosabat tashkil etishini koʼrib oʼtdik. Shu yoʼsinda bogʼli matn hosil 
qiluvchi vositalarning oʼrni va ahamiyatini alohida taʼkidlash lozimligi konkret 
misollarda oʼz ifodasini topadi. Nemis tilida sarlavhalarni kommunikativ nuqtai 
nazardan quyidagi oʼziga xosliklarni alohida ajratib koʼrsatish mumkin: matnning 
kommunikativ maqsadini bajarishga qaratilganligi, matnning mantiqiy - semantik 
strukturalarda ifodalanib kelishi, ijtimoiy - psixologik kommunikativ vazifalarning 
aks ettirilishi kabilar. Har bir matnga qoʼyilgan sarlavha tugallangan fikrni 
anglatuvchi gap hisoblanadi, u kommunikativ birlik boʼlib, uning mazmuni 
lingvistik 
va 
lingvistik 
boʼlmagan 
funktsional 
koʼrsatkichlar 
orqali 
umumlashtiriladi. Sarlavhalarning xabar berish, nominativlik va ekspressivlik 
funktsiyalari uning lingvistik funktsiyalari qatoriga kiritiladi, bu funktsiyalar 
tilning leksik-grammatik vositalari va turli xil birliklari ILMIY AXBOROTNOMA 
FILOLOGIYA 2020-yil, 6-son 7 orqali amalga oshiriladi. Sarlavhalarning reklama 
qilish imkoniyatlari esa lingvistik boʼlmagan vazifalarni bajaradi. Nemis tilidagi 
matn va uning sarlavhasi oʼrtasidagi chambarchas aloqani alohida koʼrsatib oʼtishi 
lozim. Bunda sarlavhaning tanlanishi, uning leksik - semantik va grammatik tarkibi 
juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bizga berilayotgan xabarning eng muhim qismini 
sarlavha tashkil etadi. Sarlavhalar oddiy matnga qaraganda boshqacharoq 
grammatik va stilistik qoidalarga boʼysunadi. Matnga qoʼyiladigan sarlavhalar 
sifatida koʼpincha maqollar, hikmatli soʼzlar, frazeologizmlar va boshqa til 
birliklari qoʼllanib, sarlavhalarning maʼnolarini kuchaytirishga, ularning pragmatik 
ahamiyatini oshirishga xizmat qiladi. Bunday leksik -semantik birliklarga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 1) Otto hat an diesem Tag die erste Geige gespielt. 
2) Karl Klein war einige Jahre an der Bühne. 3) Anna hat gestern ihre Rolle 
gespielt Ushbu leksik-grammatik birliklar matnlarning sarlavhalari sifatida 
qoʼllanilganda ularning kitobxonga nisbatan pragmatik taʼsir doirasi ancha 
kengayadi, bu sarlavhalar matnning mazmuni haqida maʼlum darajada tushuncha 
beradi, muallifning tasvir etilayotgan voqea-hodisalarga munosabatini ifodalaydi. 
Bu oʼrinda shuni taʼkidlash lozimki, yuqorida qayd etilgan leksik-semantik 
birliklar turli hil oʼziga xos boʼlgan xususiyatlarni namoyon etadi.