Ilmiy tadqiq va uning tarkibiy qismlari, jarayoni

Ilmiy tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishish, 
ma’lumotlar to‘plash.
 
Taraqqiy etayotgan jamiyat va uning har bir a'zosi ilmiy-texnik 
rivojlanishning o'sib borishini bevosita ta'siri qamrovida bo'ladi. 
Zamonaviy qishloq xo'jaligi isWab chiqarishi, sanoat va iqtisodiyotning 
barcha sohalarini Hm-fan taraqqiyotining yutuqlarisiz tasavvur etib 
bo'lmaydi. Qishloq xo'jaligini elektirlashtirish va avtomatlashtirish 
hamda soha energetikasi uchun tayyorlanilayotgan oliy ma'lumot!i 
bakalavr va magistrlar elektrlashtirish loyihalarini isWab chiqish, 
texnologikjarayonlami 
elektrlashtirish 
va 
elektr 
uskunalarini 
ekpluatatsiyalash bo'yicha malakaviy faoliyatlari bo 'yicha ish yuritish 
bilan bir qatorda elektrlashtirilgan jarayonlar va elektrotexnologik 
qurilmalami takomillashtirish bilan bog'liq u yoki hu shakldagi 
tadqiqotlar olib borish, elektr energiyasidan foydalanishda energiya 
tejamkorligiga erishishga oid tajribalar, sinovlar o'tkazish, uning 
natijalariga statistik ishlov berish va ilmiy tahlil etish hamda yangilik va 
ixtirolar yaratish bo'yicha tayanch bilimlarga ega bo'lishlari kerak. 
Boshqacha aytganda, agrar soha energetikasi bo'yicha tayyorlanayotgan 
mutaxasis o'z faoliyati davomida u yoki bu darajada energetik qurilma 
va elektrotexnologik uskunalarda sinov tajribalar, amaliy tadqiqotlar 
o'tkazish usullarini bilishlari va natijalarga statistik ishlov berish 
bo'yicha bilirnlarni egallashlari va shuningdek, ilrn-fan yutuqlaridan 
ijodiy foydalana olisWari zarurdir. Yuqorida qayd etilgan bilimlami 
egallashlarida, ushbu fanni o'rganishlarida mazkur qo'llanma yordam 
beradi deb o'ylaymiz. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ushbu o'quv 
qo'llanma quyidagilarga erishishni o'z oidiga maqsad qilib qo'yadi: - 

---

talabalar, magistrantlar va aspiranlarni fanning mohiyati va uning 
jamiyat taraqqiyotidagi o'mi bilan tanishtirish; - bo'lajak bakaJavrlar, 
magistrlar va ilm biian shug'ullanuvchi kadrlarni ilmiy tadqiqotlar 
strukturasi va asosiy usullari, shuningdek, ehtimollik nazariyasi asoslari, 
matematik modellashtirish usullari, o'lchash amaliyoti haqidagi 
bilimlami egallashlariga kO'maklashish; - eksperimental tadqiqotlami 
rejalashtirish,olib borish va tahlil qilishga o'rgatish; - patent izlanishlari 
olib borish tanibini o'rgatish; - ilmiy tadqiqotlar natijalarini 
rasmiylashtirishga o'rgatish va h.k.lar. 4 1. Fan haqida tushuncha va 
uning jamiyat taraqqiyotida tutgan o'rni Fan yangi bilimlarni yaratish, 
o'zlashtirish va yangi usullar hamda masalalarni yechishga maqsadli 
yo'naltirilgan inson fao!iyatini qamrab oluvchi murakkab ijtimoiy 
jamoaviy voqelikdir. Fan bilimlaming oddiy algebraik yig'indisi 
(to'plami) emas, balki tartibga solingan, tizimlashtiIilgan majmuidir. 
Boshqacha aytganda fan - bilimlar tizimidar. Fanga insonning moddiy 
dunyo vajamiyat haqidagi bilimlarini kengaytirishga (boyitishga) 
yo'naltirilgan intelektual faoliyati, deb ham qarash mumkin. Borliqni 
(voqelikni) chuqur anglab yetish va amalda qo'llash ikkita asosiy 
funksiyalardir. Boshqacha aytganda, fanni oldingi to'plangan bilimlar 
tizimi, ya'ni obyektiv borliqni o'rganish uchun asos bo'Jib xizmat 
qiluvchi axborot tizimi va anglab yetilgan qonuniyatlami amalda qo'llash 
sistemasi (tizimi) deb qarash mum kin va uni bir-biriga bog'Jiq 
eiementlarning strukturaviy ko'rinishda sxematik ifodalash mumkin 
(1.1-rasm) [6]. Fanning ushbu funksiyalari fanni obyektiv borliqni 
anglashimizga xizmat qiluvchi, avvalgi to'plangan bilimlar va axborotlar 
va anglab yetilgan qonuniyatlarni hayotga tadbiqi tizimi sifatida 

---

qarashimizga imkon beradi. Fanni rivojlanishi - borliqni anglashni 
davom ettirish va uni hayotga tadbiq etishda foydalaniladigan ilmiy 
asosJangan 
yechimlarni 
(bilimlami) 
yaratishga) 
o'zlashtirishga 
tizimlashtirishga yo'naltirilgan inson faoliyatidir. ! l ILM (FAN) J.. ! 
Bilimlar I I Bilimlarni II Ishlab chiqarish tizimi t- ishlab chiqi~h 
kuchlari '" v '4' Tadqiqotchilik faoliyati Tadqiqotchilik faoliyati 
potensiali (olimlar, ulaming natijalari (qonunlarning malakasi, tajriba, 
ilmiy ishlashini tasdiqlovchi dalillar, muassasa, tajriba va labora- 
gipotezaJar, umumlashtimvchi toriya uskunalari, ilmiy nazariyalar, 
fundamental ma'lumotlar tizimi, lo'plangan qonunlar. fanlar sohasidagi 
bilimlar majmuyi (yig'indisi» qonunlar, tadqiqot usullari) ~ - - - -; I 
Yangi bilimlar asosidagj I I amahy faniJyat .. _-------- 1.1-rasm. Fan 
(ilm) tllshUl~cha~ir:in!:( stmktLll'l:,i. 5 Nazariy metodologik 11m 
(fan)ning vazifalari Amaliy 1.2-rasm. Fan (ilm)ning asosiy vazifalari. 
11m (fan) Oddiy empirik tushunchasi ~ ~ Nazariy sha~hjgacha darajada 
(metodik) ~ davr rivojlanish daraja MeLOdoiogik daraja 1.3-rasm. 
Fanning shakllanish va rivojlanish evolutsiyasi. Fanning rivojlanishi 
maxsus ilmiy, o'quv muassasalarda, ulaming bo'linmalarida (kafedra, 
laboratoriya va h.k.) ilmiy-Uodiy guruhlarda konstruktorlik va loyiha 
tashkilotlarida am alga oshiriladi. Fan bu o'zining tarkibida tabiatning 
obyektiv qonunlari haqida doirniy rivojlanishdagi ilmiy bilimlar tizimi, 
ushbu tizimni yaratish va rivojlantirishga yo'naltirilgan odamlarning 
ilmiy faoliyati, jamiyat va insoniyat ongi va ilmiy faoliyat yuritishni 
ta'rninlovchi tashkilotlarni mujassamlashtirilgan yaxlit ijtimoiy tizimni 
ifodalaydi. Fanning (ilmning) asosiy vazifasi - obyektiv borliqni 
(dunyoni) anglash, u haqidagi bilimlarni mantiqli va adekvat (aynan bir 

---

xiI) tizimga keltirishdir (l.2-rasm). Fanning shakllanishjarayoni 
evolutsion xarakterga ega (1.3-rasm). Fanning tarkibiy qismi, ta'rifi va 
tavsifi hamda muhim belgilari uning tlzimi xarakteristikasini tashkil 
etadi (ifodalaydi). Fanning tarkibiy qismi quyidagi uchta asosiy 
yo'nalishda aks ettiriladi: ilmiy bilimlar tizimi, ilrniy faoliyat va ilmiy 
muassasa. llmiy bilimlar tizimi quyidagi belgilarga ega bo'lishi kerak: 
hammabopligi, 
ilrniy 
dalillarning 
haqiqiyligi 
(tekshirilganligi), 
voqeliklarni amalga oshira olinishligi, bilimlar tizimining turg' unligi 
(barhayotliligi). Ilmiy bilirnlar tizimi quyidagicha klassifikatsiyalanadi: 
a) bUim tarmoqlari bo'yicha: tabiiy fanlar, texnik fanlar, jamiyat fanlari; 
b) ilmiy fanlar bo'yicha: matematika, fizika, kimyo, astronomiya, 
energetika va h.k.; d) ilmiy faoliyat natijasi: nashr etish (kitob, maqola) 
mualliflik guvohnomasi, patent, konstruktorlik ishlama va h.k. 6 Dmiy 
faoliyat natijasi quyidagi asosiy belgilari bilan ifodalanuvchi yangi ilmiy 
bilimlami o1ishga, o'zlashtirishga qayta ishlashga va sistemaga 
tushirisbga yo' naltirilgan ijodiy faoliyat (ilmiy ish yoki ilmiy mehnat): - 
yangiligi va haqiqiyligi, ehtimoUik xarakteri va tavakkalligi (risk), ilmiy 
natijalarni ishonchliligi va isbotlanishliligi. Tlmiy faoliyat quyidagicha 
klassifikatsiyalanadi: a) maqsadi bo'yicha: nazariyani rivojlantirish, 
yangi 
texnika 
va 
texnologiya 
yaratish, 
mavjud 
texnika 
va 
texnologiyalami takomillashtirish; b) ilmiy ish turlari bo'yicha: 
fundamental, amaliy tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar; Fanni rivojlanishi - 
borliqni anglashni davom ettirish va uni hayotga tadbiq etishda 
foydalaniladigan ilmiy asosJangan yechimlarni (bilimlami) yaratishga) 
o'zlashtirishga tizimlashtirishga yo'naltirilgan inson faoliyatidir. ! l ILM 
(FAN) J.. ! Bilimlar I I Bilimlarni II Ishlab chiqarish tizimi t- ishlab 

---

chiqi~h kuchlari '" v '4' Tadqiqotchilik faoliyati Tadqiqotchilik faoliyati 
potensiali (olimlar, ulaming natijalari (qonunlarning malakasi, tajriba, 
ilmiy ishlashini tasdiqlovchi dalillar, muassasa, tajriba va labora- 
gipotezaJar, umumlashtimvchi toriya uskunalari, ilmiy nazariyalar, 
fundamental ma'lumotlar tizimi, lo'plangan qonunlar. fanlar sohasidagi 
bilimlar majmuyi (yig'indisi» qonunlar, tadqiqot usullari) ~ - - - -; I 
Yangi bilimlar asosidagj I I amahy faniJyat .. _-------- 1.1-rasm. Fan 
(ilm) tllshUl~cha~ir:in!:( stmktLll'l:,i. 5 Nazariy metodologik 11m 
(fan)ning vazifalari Amaliy 1.2-rasm. Fan (ilm)ning asosiy vazifalari. 
11m (fan) Oddiy empirik tushunchasi ~ ~ Nazariy sha~hjgacha darajada 
(metodik) ~ davr rivojlanish daraja MeLOdoiogik daraja 1.3-rasm. 
Fanning shakllanish va rivojlanish evolutsiyasi. Fanning rivojlanishi 
maxsus ilmiy, o'quv muassasalarda, ulaming bo'linmalarida (kafedra, 
laboratoriya va h.k.) ilmiy-Uodiy guruhlarda konstruktorlik va loyiha 
tashkilotlarida am alga oshiriladi. Fan bu o'zining tarkibida tabiatning 
obyektiv qonunlari haqida doirniy rivojlanishdagi ilmiy bilimlar tizimi, 
ushbu tizimni yaratish va rivojlantirishga yo'naltirilgan odamlarning 
ilmiy faoliyati, jamiyat va insoniyat ongi va ilmiy faoliyat yuritishni 
ta'rninlovchi tashkilotlarni mujassamlashtirilgan yaxlit ijtimoiy tizimni 
ifodalaydi. 

---