İncelemeleri

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

324 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

istək. xahiş. 

- irtəĢdə bulunmaq. - irtəĢində bulunmaq. - on 

irtəĢimdən biri keçdi. 

1. 

icəş. zəhmət. əzab. 

1. 

müzahimət.  

irtəĢmək

ka

: araştırmaq. incələmək. təhqiq edmək. nəq edmək. 

- olar bu işi 

irtəĢdirlər.  

irtətmək

ka

: istətmək. aratmaq.  

irtiĢ 

: 

irtəĢ

ka

. 

əriĢ

. 

ırtaĢ

. 

yırtıĢ

. 

yırtaĢ

. 

yirtəĢ

. 

yartıĢ

. irişmə. çəkişmə. 

savaş.  

irtiĢmək  : 

irkiĢmək

ka

. 

ərtiĢmək

. 

yertiĢmək

. 

yartıĢmaq

. yığılmaq. 

toplanmaq.  

irtmək 

: ertmək. ərtmək. irəliləmək. keçmək. 

- ötlək irtti: çağ keçdi. - bu 

işdən irtənlər: keçənlər.  

irtmək 

: irkmək. ərtmək. yertmək. yartmaq. yığmaq. toplamaq.  

irtti 

: 

ərtti. ertti

. ərtilmiş, keçmiş. ötmüş. 

- irtti ötlək: keçmiş zaman.  

irük

ka

 

: 

bax

 

>

 

irik

. yarık. gədik.  

is 

: 

( s <> Ģ ) 

iĢ

ka

 his

. duman.  

isək 

: 

1. 

issi. sıcaq. isgə. mehriban. 

1. 

məhəbbət. - 

könül isiqli gərək.  

isik 

: ısıq. həyalı. uyan. uyat.  

isiq

ka

 

: 

isik

. 

ısıq

ka

. 

1. 

sıcaq. 

2. 

saf. açıq. gen. - 

isiq yer

ka

: uzayıb gedən 

bozqır.  

isiqliıq

ka

  : 

ısıqlııq

ka

. 

1. 

səvdalı. 

2. 

sıcaqlıq.  

isimək

ka

  : ısınmaq.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

325 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

isinmək 

: 

ısınmaq

. 

1. 

qızışmaq. sevmək. xoşlanmaq. xoşu gəlmək. 

- 

birbirizə isinin: birbirizə sevilin. 

2. 

oynamaq. dəmlənmək. 

qızıqsınmaq. 

 

isirqenmək

ka

 

: ı

sırqanmək

ka. 

qızışmaq

. - başı ısırqandı.  

isiĢmək

ka

   : ısışmaq

ka. 

ısınmaq.  

isitmə  

: ( 

tltrətici

 

isitmə

) bəzik. bəzgək. bezgək.  

isitmək

ka

  : ısıtrnaq. ısıtmaya tutulmaq·.  

isiz

ka

 

: 

ısız

. 

1. 

həyasız. arsız. 

- ər isiz diləkdi: kişi pisliyə ad çıxardı. 

1. 

əsiz. əssiz

ka

. ısız. ıssız. yazıq. təssüf. hayıf. əfsus. diriğ. 

1. 

bədbəxd. qutsuz. xərab. fasid. 

1. 

kötü. yaman. şərr. 

- eygiligin 

gəl, ısızlığın gəlmə: xeyirlə gəl, şərrilə gəlmə. 

2. 

şuluq.  

isizlənmək

ka

: 

ısızlanmaq

ka

. səvimsizləşmək. yaramazlaşmaq. 

duzsuzlanmaq. sırtılmaq. şuluqluq edmək.  

isizlik

ka

 

: ısızlıq. ıssızlıq. yamanlıq. kötülük. həşərlik. şərurluq.  

isqenmək

ka

 

: 

isqelmək. 

qoponmaq. yolunmaq. ditinməki.  

isqə 

: 

isgə

. 

1. 

isək. issi. sıcaq. mehriban. 

1. 

məhəbbət.  

isqəmək

ka

  : ditmək. dartmaq. yolmaq.  

isrə

ka

 

: başağı. başqa. qeyr. sonra. 

- isrə söz: başqa söz. - isrə yerdə, 

bunu daha demə. - isrə kişiz varmı.  

issi 

: sıcaq. isək. isgə. mehriban.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

326 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

issitmək  : oynatmaq. dəmlətmək. qızıqsıtmaq.  

istək

ka

 

: 

1. 

köysək. oğraq. uğraq. xahiş. irtəş

ka

. irtiş. əriş. ırtaş. yırtış. 

yırtaş. yirtəş. yartış. əzm. qəsd. meyl. tələb. -

 istək qopdu: tələb 

başlandı. - köysəkli: istəkli. meyilli. - istək qopmaq

ka

: istək gəlmək. 

1. 

say. arzu. 

 

istəkli 

: 

1. 

istəl

ka

. mütəqazi. 

2. 

yaya. sevimli. meyilli. 

3. 

umac. sevgi.  

istəl

ka 

: 

1. 

istənilən, axtarılan, təqaza olunan nərsə. 

2. 

mütəqazi. istəkli.  

istəlmək

ka

  : istenmək. bir şeyi aranmaq, axtarmaq. təqaza edmək.  

istəmək 

: ağsamaq

ka

. alıqsamaq. aşuqmaq

ka. 

bir şeyə yönəlmək. 

nərsəni sevmək. özləmək. irtəmək

ka

. izləmək. aramaq. 

arzulamaq. irtəmək

ka

. almaq. nəyisə, bir qulluq istəmək 

quldurmaq. qulluq istəmək. üstükmək. üstünə düşmək. 

arzulamaq. qayqurmaq. maraqlanmaq. 

- barsın nəru qayqurur: 

gedsin hara istəyir. 

tilətmək

ka

. diləmək. sormaq. soramaq. 

arazamaq. 

- nədən bu işi üstəmirsin. - onun qanın irtəlim: alarım. 

 

istəmək 

: qulunmaq

ka

. rica edmək.  

istəməzlik : rəğmən. qaqıq

ka

.  

istəniĢ

 

: 

istəliĢ

. istətiş. bazxast.  

istətiĢ 

: istəniş. istəliş. bazxast.  

istətmək  : qulturmaq

ka. 

 

istətmək

ka

  : aranması üçün arqasından adam göndərmək.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

327 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

istəyə yazmaq: qulqırmaq

ka. 

 

istəyən 

: umda. mütəqazi.  

iĢ  

: 

- iĢ bilməyən: usal

ka

. uysal. qafil. qəfil. - iĢ nədədir: nə xəbər. - iĢə 

götürmək: tüşəkləmək. çırağlığa tutmaq. istixdam edmək. xitmətə 

almaq. - iĢə salmaq: türçitmək

ka

. törçütmək. durçutmaq. dirsətmək. 

başlatmaq. girşitmək. qursatmaq. bərpa edmək. - iĢə tutmaq: 

nərsəni işə tutmaq yolqamaq. yolqanmaq. yolmaq. dəğərlənmək. 

istifadə edmək.  

iĢarə 

: sal. im. salı

. 

- 

sallı: imli. iĢarəli. - salsız: iĢarəsiz.  

iĢbaĢ 

: tərgən

ka

. tərxan. tarxan. qılavuz. iş başında olan. rəhbər.  

iĢçi 

: buyruq. qulluqçu. tutuq. ırqat. əkir. əcir. tüşək. çırağ. şagird. 

- 

əl buyruğu: əl altı işçi.  

iĢə salmaq : qursatmaq. qurmaq. türçitmək

ka

. törçütmək. durçutmaq. 

dirsətmək. başlatmaq. girşitmək. bərpa edmək.  

iĢəmək  

: (

heyvan

. 

at

) qaşanmaq

ka

. sitmək

ka. 

sizmək. sidmək

ka. 

siymək.  

iĢənmək

ka

  : içənmək. inanmaq. güvənmək.  

iĢətmək 

: 

süzdürmək. sizitmək

ka

. 

( z <> d <> y ) 

siditmək

ka

. siydirmək

6

. 

sızdırmaq. 

 

iĢi bitirmək 

: səvritmək

ka

. savrutmaq. savmaq

.  

iĢ

ka

 

: 

( Ģ <> s ) 

is

. 

his

. duman. 

- iĢ bolmaq

ka

: islənmək. qırlanmaq. 

kirlənmək.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

328 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

iĢkəncə 

: qınaq. qınat

ka

. qızqut

ka. 

cəza.  

iĢqun

ka

 

: quşqun

ka

. uşqun

ka

.  

iĢlək 

: 

1. 

rayic. 

. 

- iĢlək yol: güzər. ərtik

ka. 

ərincəli, ged gəlli yer. 

3. 

əl verişli. 

2. 

taplaq. tapaq. işlətilən. istifadə olunan. 

4. 

yumşaq

ka

 yumuş. 

hazır. razı. 

 

iĢləlmək

ka

  : 

iĢlənmək

.  

iĢləmək 

: 

1. 

dəğər vermək. saymaq. edmək. edqərmək. edqirmək. 

əzqərmək. ezqirmək. 

2. 

sürmək

ka. 

- daş sürmək: daşı qazmaq. 

 

iĢlən 

: məşquliyyət. 

- işlənsizin başına, qay (bəla) yağar.  

iĢlənmək

ka

: 

1. 

islənmək

. 

hislənmək

. qaralıb dumanlanmaq. dumanla 

örtülmək. tütsülənmək. kəndini iş yapar göstərmək. 

2. 

dəğərlənmək. qutanmaq

ka

. faydalanmaq. istifadə edinmək. 

1. 

iĢləlmək

. məşqul olmaq.  

iĢləĢmək

ka

 : işbirliyi yapmq. köməkləşmək.  

iĢlətilən 

: taplaq. işlək. tapaq. istifadə olunan.  

iĢlətmək  : sürmək

ka. 

icra edmək. 

- ərdəmini öğrənibən, işqə sürə. 

 

iĢləyən 

: qarışan. çalışan.  

iĢli 

: 

iĢlik

ka

. - 

iĢlik güdüklük: işli qüçlü.  

iĢlik 

: oqraş. işə qoyulmuş. məşqul. məful.  

iĢsiz 

: boşqun. bekar.  

iĢtə 

: bu. bunu. munı. munu

ka

. "

qanu

" " 

hançı

"ya cəvap olur.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

329 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

iĢtirak edən 

: qatılan. müştərək.  

iĢtonlanmaq

ka

: iç donu qəymək. - içtonlanmaq.  

it 

: - 

enikləmək: itin çüçükləməsi.  

it 

: 

1. 

itək. ölçünü qurub, qırıb, dəğişmə üçün qoyulan düğmə kimi 

nəyisə. kilid. 

1. 

it 

!

: qaytar 

!

. qov. köçür. 

1. 

itiş. icbar. cəbr.  

itək 

: it. kilid. ölçünü qurub, qırıb, dəğişmə üçün qoyulan düğmə 

kimi nəyisə.  

iti 

 

: ərik. bacarıqlı olan. tirkən. tezgin. yelkən. ötgir. 

süvir. sivir. süvri

ka

. tərk

ka

. dərgin. yeyin. titrü

ka

. çibək

ka

. çıbaq

ka

. 

çapaq. sıbaq. sapıq. çapıq. qırağu. ovçu. 

- titrü baxış. 

 

itiçmək 

: itişmək. hızlanmaq.  

itik 

: icbari. cəbri.  

itikləmək  : itigini axtarmaq. - 

o atın itiklir. - nə itiklirsən.  

itil 

: 

1. 

itmiş. itildi. 

- itil oğlum. 

2. 

qayib. 

- bu gün on itil var. - uğur itil: 

hazir qayib. - uğursuz itilsiz işə başlama. 

2. 

gəlişmə. böyümə. - 

ölkənin itili. işlərin itili. - itilməmiş əkin, ütülməz. - itilmədən yetilməz. 

- itil bulub itildi, yetim bulub yetindi: gəlişdi gücləndi, ağıllı tapıb 

öğrədi. - itili itsə, izi qalar, itilməmiĢ itsə nəyi qalar. - itilməmiĢ, 

yetilməz. 

2. 

itildi

ka. 

sərbəst. azad. 

- itildi tutuq: boşalmış, buraxıldı, 

azad olmuş dusdaq.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

330 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

itildi

ka

 

: sərbəst, boşalmış. buraxıldı. azad. olmuş. - tutuq itildi.  

itilmək

ka

  : 

1. 

itilmək. dəfədilmək. sərpilmək. 

2. 

böyümək. 

3. 

iməkləmək. 

sürünmək.  

itinc 

: itələmə gücü.  

itinci

ka

 

: itilən, dəf' olunan nəsnə.  

itindi

ka

 

: itik. itinmiş, dəf' olunmuş nə.  

itinmək

ka

: 

1. 

itilmək. sürünmək. 

2. 

( 

e <> i

 ) etinmək. edinmək. qılınmaq.  

itirmək 

: sərf edmək. saçıtmaq

ka

. pozmaq. yox edmək. əldən vermək. 

- 

puluvu saçıtma. - çağıvı dəğərıəyib saçıtma. 

 

itiĢ

ka

 

: 

1. 

it. icbar. cəbr. 

2. 

itiliş. itişmə. qovuş. dəf'. müdafiə.  

itiĢmə 

: sıqış

ka

. çarpışma.  

itiĢmək 

: 

1. 

itiçmək. hızlanmaq. 

2. 

nərsəni qoğmaq, itələmək. bir şeyi 

savınmaq, müdafiə edmək. (# 

yetiĢmək)

.  

ititmək 

: yıtıtmaq

ka

. yititmək. bələrtmək. bilətmək. qayratmaq. 

bilətmək

ka

. qayraq, bilöv sürtüb itilətmək. suvratmaq

ka

. 

sulatmaq. süvritmək

ka

. sivriltmək. yanutmaq. sulamaq.  

itqi

 

: 

itgi

. yas

ka. 

zərər. ziyan.  

itlinmək

ka

: itilmək. məcbur olmaq.  

itliĢmək

ka

: itilmək. itilişmək.  

itmək 

: 

1. 

( 

i <> e

 ) etmək. edmək. qılmaq. 

2. 

ilətmək. göndərmək. 

- tanrı 

yalavac itti. - o mənə at itti. 

3. 

məcbur edmək. - 

kim səni itti. 

4. 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

331 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

talqamaq

ka

. 

dalqamaq

ka

. dalamaq

. 

dala vurmaq. qaqmaq. dəf 

edmək. savmaq. rədd edmək. 

- itil: rədd ol. 

 

itmiĢ 

: itik. atuq. bəlgisiz.  

itrəĢmək  : 

icrəĢmək

 

(c <> t ) 

icəşmək. ütrüşmək.  

itsəmək 

: 

etsəmək

. edsəmək. göndərmək. bağışlamaq.  

ivədəmək: 

əvədəmək

. (

<

 

əvək

). çabalamaq. qımıldamaq.  

ivək 

: əvək. evək. tələs. əcələ. 

- ivək sinək, sütə düşər. 

 

ivəklik

ka

 

: işlərdə ivmə. əcələçilik.  

ivən 

: ev

in

. 

evin

. dənə.  

ivət

ka

 

: əcələ. ivnnə.  

iviq

ka

 

: qırlarda, taşlı yerlərdə yaşıyan geyik.  

ivmək  

: əvmək. bir şey, bir yer sarı qaçışmaq. tələsmək. əcələ edmək.  

ivriq

ka

  

: ibriq.  

ivsəmək: 

evsəmək

. 

əvsəmək. 

tərkişmək. tələsmək. dalsamaq. əcələ 

edmək (

istəmək

).  

iyə

 

: izə

. 

isə

. yiyə. igə. malik. tanrı. 

- qut qovuq versə iyəm quluna \\ 

gündə işi yüksəlibən yuqar ağar. 

- 

iyəmi öğərəm: tanrıya şükr 

edərəm.  

iyələmək: iymək. iyəmək. iyərmək. edmək. idmək. itmək. idərmək. itərmək. 

ismək. isəmək. isərmək.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

332 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

iyən 

: igən. malik. sahib.  

iyəĢ 

: 

iyiĢ

. iyəli, sahablı mülk, mal. şəxsi var. şəxsi. xisusi.  

iyi 

 

: ədqü

ka. 

edku. ayqu. əyku. eyqu. əzqu. iyə. ağa. 

sahab. gözəl. yaxşıqlı. - 

edku yavlaq: iyi kötü. - eygiligin gəl, 

ısızlığın gəlmə: xeyirlə gəl, şərrilə gəlmə. 

 

iyid 

: açındı. comət. cəvanmərd. yolun. ərən. fədayi.  

iyiləĢmək: yarpatmaq

ka

. düzəlmək. ayağa qalxmaq. sarpılıb böyümək.  

iyiləĢmiĢ : (

yara

). yetmiş

ka

. bütmiş. bitmiş. qapanmış.  

iyiləĢtirmək 

: ədlətmək

ka

. edlətmək

ka. 

eylətmək

. 

ıslah ettirmək.  

iyilik 

: ədqülük. edqülük. eykülük. əzkülük.  

iyilik 

: ədqülük

ka

. edqülük. eykülük. əykülük. eyilik. əzqil. eygili. rəhm 

olunan. rəhmətlik.  

iyiĢ 

: 

iyəĢ

. iyəli, sahablı mülk, mal. şəxsi var. şəxsi. xisusi.  

iyitlik 

: ağışqa. yaxcılıq.  

iylənmək: burunlamaq

ka. 

 

iylətmək: burutmaq

ka

. bırıtmaq. əldən qoymaq.  

iylik 

: 

eylik. 

iyi, yaxcı olan.  

iyri 

 

: 

iri

. tupur. topur. - 

topur yinu: iri mirvarid.  

iyrik

 

:

 irik

ka

. 

idrik

. 

iğrik

. 

1. 

ərpik. əprik. əsgi olan hər nəsnə. 

2. 

qaba. 

gobud. qatı olan nəsnə.  

iytürmək

ka

: ettürmək

ka

. büktürmək.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

333 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

iz

 

 

: iz

ka. 

ula

ka

. əlamət. nişan. salı

. 

- (tanrım) hər yer 

sandan salı. is. id. iy. iyə

. 

- boş nəyin, izi olmaz: boş mal, başsız 

mal: başsız mal ortaya düşər. malıvı başsız qoyub, boşa buraxma. 

1. 

əziq. qıvrıq. yerdə, dəridə uzunlamasına olan cızıq.  

izbə 

: yerlik. yerdola

6

. padval. zerzəmi 

izdən 

: tor. balıq toru.  

izdərik

ka

  : balıq avlanan bir çeşit ağ.  

izə

 

 

: iyə. isə. 

tanrı

. 

sahab

. - qut qovuq versə izim quluna \\ 

gündə işi yüksəlibən yuqar ağar.