İncelemeleri

2. 

yadigar. anıt. bəllə. bəllək. 

3. 

yadbub. xatirə. 

4. 

sayqı, sevgi göstərmək üçün sunulan

 

töhvə. 

ərməğan. 

5. 

əmanət. uzağa gedən adamın tanışına buraxtığı 

mal.  

xumarulanmaq

ka

: 

tökürgələnmək. mirasçılanmaq

. 

miras

 

aparmaq

. 

mirasa 

qonmaq.  

xun

ka

 

: qaba. qara. assız. asısız. boş, sonsuz, faydasız nə. 

- xun qara 

iĢləmə: boşuna işləmə. - xun xara ıĢlamaq

ka

: qaba. faydasız iş. 

ləmək.  

xurcun 

: bancuq. mancuq. buxca. heybə. arçı

ka

. sanaç

ka. 

sağnaç. tuluğ. 

dağarcıq.  

xurduĢ 

: xudik. qudik. cicik.  

xüçünək

ka

: 

xuçunqa

. "

qırlanqıç

" daha deyilən bənəkli, gözəl qoxulu kiçik 

qavun.  

 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

304 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

x 

>

q 

 

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

305 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

 

 

i 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

306 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

 

 

 

ibibik quĢu : übgük. übüp

ka

.  

ibríq 

: 

ıvrıq

ka

. qumğan

ka

. kova. gügüm. susıq. aftafa.  

icəĢ 

: irtiş. əriş. ırtaş. irtəş

ka. 

zəhmət. əzab.  

icrəĢmək: 

icəĢmək

 

(c <> t ) 

itrəĢmək

. ütrüşmək.  

iç 

: hər nəyin incəsi, yufası. içdən olan. öz. məğz. yaxın. tanış. 

əqrəba. məhrəm. xodi

. 

sırtıq

ka

. mahiyyət. 

- öz kişi. - iç ət: incə 

sırıx, sərik ət. 

- 

iç

 

söz

ka

: sır. yürəktəki gizli şey. 

- 

iç quşağı. uçqur: 

içqur

ka

. - iç ət

ka

: ciğərə bitişiq olan incə ət. - iç donu qiymək. 

iştonlanmaq: içtonlamaq

ka

. - içə sinən. nuş həzmolunan. sinği

ka

. - iç 

ağrısı: talaqu

ka

. - iç yağı: piy. yaqrı

ka

. yağrı

ka

. yağır. - iç alat: 

quruqsaq

ka

. qurqursaq

ka

. :- təqmə kişi öz olmaz\\ yadla yağuq düz 

olmaz.  

içək

6

 

: 

1. 

içəqu

ka

. möhtəva. 

2. 

bağırsaq.  

içəqu

ka

 

: 

1. 

içək. möhtəva. 

2. 

içiriq. içalat.  

içəmək 

: sınqırmaq. sınrmaq. utmaq.  

içənmək: işənmək

ka. 

inanmaq. güvənmək.  

içi

ka

 

: 

əçə

. 

əçi

. yaşça böyük olanlara verilən ad.  

içiqmək : 

içikmək

ka

. sınmaq. təslim olmaq.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

307 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

içim 

: öpüm

ka

. yudum. yeyim. 

- bir içim mun: bir udum sup.  

için

ka

 

: 

1. 

icin

. birlikdə. 

- için gəlin: bərabər gəlin. - için gəldi için geddilər. 

- için ərtişməyin: birbirizlə savaşmayın. 

2. 

ara. iç. orta. 

- olar için 

eytişdilər: olar öz aralarında barışdılar, curlaşdılar. - öz için bölüşün: 

öz arazda.  

içinmək 

: öpünmək

ka

. içər kimi görünmək:  

içirmək 

: içürmək

ka

. öpürmək

ka

.  

içirtmək  : öpürtmək

ka

.  

içiĢmək

ka

: içərmək. sormaq. 

- köynək təri içiĢdi.  

içqər 

: 

içgər. 

içər. içən. içir. havi. - oğulu içər (

içən

) ata anadı. 

- bu 

kitab bu qonuları içir, içgər: havidir. - bu ona içgər, içməz: bu ona 

keçər, sığar, sığmaz.  

içqərmək: 

içgərmək

. 

1. 

içərmək. içə ötürmək. 

- uşağı evə içər gəl. - bu 

sözləridə kitabıva içər. - bu kitabda içrən oykular, fikirlər. 

2. 

çuğullamaq. birinin iç sözün başqasına çatdırmaq. 

- o məni 

bəyə içgərdi. 

3. 

içəriyə qoymaq. suclarını savalamaq, qoğlamaq.  

içqin ər

ka: 

mültəci.  

içqum

ka

 

: böyük süfrə.  

içqur

ka

 

: iç quşağı. uçqur.  

içqü

ka

  

: 

içqi

. içilən şey. içləmək iç keçirmək. astarlamaq.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

308 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

içlənmək

ka

 : 

1. 

içlənmək. dənələnmək. iç tutmaq. tuxumlanmaq. 

2. 

nərsənin 

içi ilən uğraşmaq. 

örnəyin "bir yeməklə içlənmək: bir yeməyin 

içindən, ortasından yemək".  

içlik

ka

 

: yəhər keçəsi.  

içmək

ka

 

: 

1. 

içərmək. içəri çəkmək. öpmək. hopmaq. höpürtmək. opmaq. 

sormaq. tutmaq. içinə almaq. -

 oğulu içər (içən) ata anadı. - bu 

kitab bu qonuları içir, içgər: havidir. - bu ona içgər, içməz: bu ona 

keçər, sığar, sığmaz. 

2. 

quzu dərisindən yapılmış olan kürk.  

içrə

ka

 

: də. içində. içərisində.  

içriĢmək: uçruşmaq. ucruşmaq. biribirinə qoğuşmaq. quculaşmaq.  

içrüĢmək

ka

: içirişmək.  

içsəmək

ka

: içmək.  

içtonlamaq

ka

: iç donu qəymək ·. iştonlanmaq.  

içtürmək

ka

: içirmək.  

içüq

ka

 

: samur. təkin kimi heyvanların dərisindən yapılan kürk.  

idi 

 

: 

idi

ka

 edi

. iyə. yiyə. əfəndi. 

- iyim nə der: ağam nə 

buyuyur. - iyimiz yarlığı: ağam buyruğu.  

idiĢ 

: 

ediĢ

ka

. 1. 

qədəh. tas. qap. bardaq. 

2. 

mal müll.  

idrik 

: 

iğrik. iyrik

. irik

ka

. 

1. 

ərpik. əprik. əsgi olan hər nəsnə. 

1. 

qaba. 

gobud. qatı olan nəsnə.  

iki  

 

: - iki tirəli kimsə: yatuq

ka

.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

309 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

iq 

 

: 

iğ

. yiğ. yiq

ka

. kəsəl 

- iqli tutruğu yiğ bulur: kəsəl 

vəsiyyəti yey (qutlu. yaxcı) olur. 

- 

dəğmə türlük iğ iğlədi: hər cürə 

xəstəlik tutdtu. 

 

iqçil 

: çox xəstə.  

iqdiĢ  

: 

iğdiĢ

 

1. 

bəcəl

ka

. bıçıl. biçilmiş. bükin

ka

. bükülmüş

 

buruq

. 

xacə. 

ənin. enik. əxdə. xədim daşşağı çıxarmaq. arıtmaq

ka. 

ərtəmək. 

ərətmək. cocuğu sünnət edmək. ərkəkləşmək. tutuq

ka

. əniş. 

eniş. enənmiş. əxdə. 

2. 

nənədən bir olan (

qandaĢ: dədədən bir 

olan). 

 

iqdiĢləmək: 

iğdiĢləmək

. tutuqlamaq

ka

. enəmək. korlamaq. əxtələmək.  

iqdük

ka

  

: 

ikdük

ka. 

yiktük

. 

yekdük

. (

<

 

yiğküt. yığtük 

<

 yıq

). pənir kimi bir 

orun. sütdən yoğurttan yapılan orun, hasıl.  

iqə 

: 

igə

. iyə. malik.  

iqəmək 

: 

igəmək

ka

. ikəmək

ka

. 

1. 

əğələmək. 

2. 

qıcırdatmaq. - 

o

 

pıçaq ikədi. 

3. 

inat edmək. sıxıb sıxışdırmaq. 

- o ona igədi.  

iqəmə

ka

 

: 

əkəmə

. 

bir çeşit saz qopuz kimi çalınan bir çalqı·.  

iqən 

: 

igən

. iyən. malik. sahib. 

- qaz qopsa, ördək gölü igənür: qaz 

gedsə, ördək gölü iyələnür.  

iqənmək: igənmək. iyənmək. iyələnmək. malik olmaq.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

310 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

iqəĢmək

ka

: 

ikəĢmək

ka

. igəĢmək

ka

. 

(1 < ək. 2 < iki ). 1

. 

əkiĢmək

. arxa olmaq. 

güvənmək. 

- birbirizə ikəĢin. - ikəĢən ellər sarsılmaz. 

2

. icəşmək. 

çarpışmaq. ısırışmaq. boğuşmaq. 

- iki boğra igəĢdi: tutuşdu. 

3. 

əğələmək. yontmaq. kəsmək. tıraşlamaq. savaşmaq. - 

ikisi 

birgə əgiĢdi.  

iqid 

: igid. salcuq

ka. 

saltuq. salsuq. salan. sallayan. cuman. arslan. 

- 

salcuq su baĢı

ka

: yügrək ( iti, üyrəkli). qoşun başı. 

- 

iqidlik edən: 

yaqutqan

ka. 

yağlaştıran. yağlayan. igitqan. igidlik edən.  

iqidmək

ka

: əkitmək. tərbiyə edmək. əğitmək. yetiştirmək.  

iqi

ka

 

: sayıda iki. ikki.  

iqinci 

: ikinci. ikindi

ka. 

 

iqindi 

: 

ikindi

. əkindi

ka

. öbürü. ötəki.  

iqindi

ka

 

: 

ikindi

ka

. 

. 

1. 

ikinci. 

2. 

bəzisı. ötəki. ikinci·. - əkindi. 

3. 

birbirinin. - 

boyun ikindi: xalq birbirini.  

iqirçqün

ka

  : 

ikirçgün

ka. 

ikirgin

. 

ikircim. tərəddüt. ikircimli. tərəddütlü. - 

könlüm ikirgün oldu.  

iqiĢ 

: 

ikiĢ

ka

. əkəş. ası, qudurqan at.  

iqit

ka

 

: 

ikit

ka

. yalan.  

iqitqan 

: 

igitqan. 

yaqutqan

ka. 

yağlaştıran. yağlayan. igidlik edən.  

iqitlik 

: comətlik.  

iq

ka

.  

: xəstəlik.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

311 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

iqqiz

ka

 

: 

ikiz

. - iqqiz 

oqlan. ikiz cocuq. 

 

iqləlmək

ka

: 

iğlənmək

. 

iylənmək

. xəstələnmək.  

iqləmək

ka

: 

əkləmək

. soxmaq. ilişdirmək.  

iqləmək

ka

: 

ikləmək

ka

. 

yikləmək

. xəstə olmaq. ağrımaq.  

iqlənmək

ka

: 

iklənmək

ka. 

yiklənmək. xəstələnmək.  

iqləĢ

  

: iğləĢ. 

xəsdə. sağ olmayan.  

iqləĢmək

ka

: iğləĢmək. 

1. 

xəstələnmək

. - arıq iqləşdim: lap xəsdə düşdüm. 

2. 

yığlaĢmaq. 

ağlaşmaq. 

- oğlan ağlaĢdı: uşağı ağlamaq basdı. 

3. 

əkləşmək. birbirinə uyup durmaq. bir şeyi ayaqla çiğnəmək. 

 

iqlətmək: 

iklətmək

ka

. 

1

. 

xəstələtmək. 

- bu yer onu iklətdi. 

2

. əklətmək. 

çiğnətmək. bastırmaq.  

iqlik

ka

 

: 

iklik

. xəstə.  

iqnə 

: 

iğnə

. - 

böyük iğnə: təmən. tümən

ka

.  

iqrahçı 

: buxsan. büksəyən. irgənən.  

iqrenmək: 

iğrenmək

. iqrimək yiqrənmək. dikəlmək. qalxınmaq. ünkünmək. 

yermək

ka

. çiğrimək.  

iqrənc 

: 

iğrənc

. qusıncıq

ka. 

qusunc.  

iqrənç 

: 

iğrənç

. yarsıncıq

ka. 

arsıncıq. murdar. pis.  

iqrəti 

: 

iğrəti

. əlik. əllik. borc. qoluq

ka

.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

312 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

iqrik 

: 

iğrik

. 

irik

ka

. 

idrik

. 

iğrik. yerik. 

. 

1. 

ərpik. əprik. əsgi olan hər 

nəsnə. 

2. 

qaba. gobud. qatı olan nəsnə. 

3. 

məzəmmət. sərzəniş 

iqrimək 

: 

1. 

iğrenmək. yermək

ka

. çiğrimək. bəğənməmək. 

2. 

təhqir 

edmək. sərzəniş edmək.  

iqtüləmək

ka 

: 

iktüləmək

ka

. 

bəsləmək. əktüləmək.  

iqtüləmək

ka

 

: 

iktüləmək

ka. 

əktüləmək. bəsləmək.  

il baĢı

ka

   : ata baxan.  

il bolmaq

ka

: sulh olmaq. barışmaq.  

il 

 

: 

- il yazıqdı: yaz gəldi.  

il 

 

: 

il

ka

. 

1. 

ata verilən adlardan. at türkün qolu qanatı 

olduğundan, bu adı almış. 

- el baĢı: ılxıçı. 

2. 

qapı ağzında olan 

həşti. 

3. 

düğün. 

5. 

in. il

ka

. düş. - 

atdan il. 

 

ilan

ka

 

: 

- nək ilan

ka

: əjdərha. 

 

ilə  

 

: 

’ilə’

 anlamına ək: -

lıqın ( -likin)

ka

.  

ilək 

: ilkə. ərəfə. başlanqıc.  

iləl

ka

 

: (

böyüklərə cəvap verilirqən

) evət.  

ilənc

ka

 

: 

1. 

qınama. qınanc. danlaq. ayıblama. çıxışma. məlamət. 

sərzəniş. töhmət. 

2. 

şikayət. ötük.  

iləncli 

: şikayətçi. ötüklü.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

313 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

ilənmək

ka

: 

1. 

qınamaq. kötüləmək. danlamaq. ilənmək. ayıblamaq. 

məlamət, sərzəniş edmək. 

2. 

peşman olmaq. 

- qılmışına iləndi. - 

gəlməmişə güvənmə, keçmişinə ilənmə.  

ilər 

 

: 

1. 

ilgər. nümayiş. sunu. 

2. 

olar. hadis. hadisə. başa 

gələn.  

ilərmək

ka

: ilgəşmək. ilgişmək. bəlqürmək. bəlirmək. görünmək. üzə 

çıxmaq. gəlmək. xatırlamaq

, 

yadlamaq

. 

canlanmaq. numayiş 

edmək. 

- qaqlar qamuğ gölərdi, dağlar başı ilərdi. - keçən günlər 

gözümdə ilərdi. - keçmişləri ilərmə: xatırlama, yadlama.  

ilərmiĢ 

: görünmüş. numayiş edilmiş. 

- ilərmiş olay. - ilərmiĢ çav, xəbər.  

ilərsük

ka

: 

igərĢük

. şalvar uçquru.  

ilərti 

: 

1. 

xiyal. ilqım. 

2. 

fərz.  

ilərtmək

ka

: iliştirmək. iliştirtmək.  

iləs 

: 

ılıs

. 

ilrəs

. 

ilsə

. 

1. 

bənd. bağ. içqur. - şalvarımın iləsi atdı: 

şalvarımın bəndi atdı. 

2. 

ilişgi. irtibat. 

- iləs qurmaq. - iləsin yoxdu, 

nə istirsən. - iləslə qurulur gücün sənin. - ılıslı: ilişgili. irtibatlı. - ılıs 

qıran, könül sındıran.  

ilət 

: daşıt. nəqliyyə.  

ilətmək

ka

: 

aparmaq. götürmək

. 

daşımaq

. - keçiti su ilətdi: apardı, götürdü: 

işlər əldən çıxdı. - yükləri içəri ilətin. 

 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

314 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

ilgəç  

: ədat.  

ilgər 

: ilər. nümayiş. sunu.  

ili  

: yapışıq. ilməkli. yanaşıq. örtülü

. (bağlı, kiplənmiş, kiritlənmişin 

qarşıtı). 

- 

ili qapuq

ka

: iliştirilmiş, örtülmüş qapı. 

 

ilik

ka

 

: ilik. - 

murdar ilik: yulun

ka. 

qoxar ilik. nuxa'. 

 

ilin 

 

: 

ilinq

. 

1. 

girov. 

- ilin qoyduq, ilin götürdük. - ilinsiz borc 

vermərəm. - ilin istirsən, mən ilin. - ilin bazarı: güvənc olmayan 

yerdə, ilinlə (girovla) işlərin görülməsi. 

2. 

əsir. 

3. 

zamin.  

ilinq 

: 

bax

 

>

 

ilin

. 

1. 

girov. 

2. 

əsir. 

3. 

zamin.  

ilinmək 

: 

ılınmaq

ka

. ilişmək. tutulmaq. uğramaq. yaxalanmaq. taxılmaq. 

düşmək. giriftar olmaq.  

- 

quş duzağa dən üçün ilinur.  

- tanrı qarqaqınqa ılınma.  

- ər yağıya ilinməsin: kişi düşmana tutulmasın.  

- geyik duzağa ilindi.  

- tikan dona ilindi.  

- yağı mənə ilindi: tutuldu.