Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Odam embrioni rivojlanishining asosiy davrlari va hodisalari
(jarayonlari) (V.N.Yarigin va boshqalar, 1999 bo‘yicha)
D
av
rn
in
g
n
o
mi
Rivojlanish 
boshlanishidan 
keyin o‘tgan vaqt 
E
mb
ri
o
n
n
in
g
u
zu
n
li
g
i 
mm
Embrionda 
sodir 
bo‘lgan jarayonlar 
O
n
a 
o
rg
an
izm
i 
b
il
an
al
o
q
as
i 
Hafta 
kun 
Germinal 
(haqiqiy 
embrion) 
1 
1 
Urug‘lanish 
Tuxum 
yo‘lida 
2 
Zigotaning 
maydalanishi 
Bachadon 
bo‘shlig‘ida 

---

255 
3 
Morula 
implantasiya 
boshlanishi 
4 
Blastosista boshlanishi 
5 
Blastosista tugashi 
6 
7 
Embrional 
2-6 
8 
Ikki qavatli embrion 
disk va amnion paydo 
bo‘lishi 
9 
Boshlang‘ich sariqlik 
xaltasi 
10-12 
Embriondan 
tashqari 
mezoderma va selom 
13-15 
Ikkilamchi 
sariqlik 
xaltasi va birlamchi 
bo‘shliq 
16-17 
1,5 
Uch qavatli embrion, 
xorda 
kurtagi, 
mezoderma 
18-19 
Nerv plastinkasi, nerv 
nayi, xorda,selom 
20-21 
Nerv tarnovi, somitlar, 
yurak nayi 
22-23 
Yurak qisqarishi, nerv 
naylarining qo‘shilishi 
24-25 
2-3 jugt jabra yoyi, 
quloq chuqurchasi
Silliq xorion 
26-27 
3 
4 juft jabra yoyi, oyoq
kurtaklari 
28-32 
4-6 
Ko‘z bokali, gavhar 
chuqurchasi, 
burun 
chuqurchasi
33-36 
8 
Barmoq 
plastinkasi, 
og‘iz 
va 
burun 
bo‘shlig‘ining 
qo‘shilishi 
37-40 
10 
Tovon 
plastinkasi, 
yuqori lab hosil bo‘lib, 
tanglay taraqqiy etadi
41-43 
13-16 
Barmoqlar 
Embriofetal 
7-8 
44-47 
17 
Barmoqlar, 
tashqi 
jinsiy 
organlar 
indifferent 
holda 
taraqqiy eta boshlaydi 

---

256 
48-51 
18 
Oyoqlar uzunlashadi, 
barmoqlar 
ajraladi, 
anal 
va 
siydik 
membranasi yo‘qoladi 
82-53 
Jinsiy 
organlar 
differensiallashadi 
54-56 
30 
Hamma ichki va tashqi 
organlar hosil bo‘ladi 
Fetal 
Dastlabki 
57 
64-66 
Yuzi 
odamga 
o‘xshaydi 
68 
Tashqi jinsiy organlar 
oxirigacha 
taraqqiy 
etmagan bo‘ladi 
70 
61 
84 
Jins aniq bo‘ladi 
Oxirgi 
29-40 
Hamma 
organlar
o‘sishi 
va 
differensiasiyasi 
Intranatal 
Neonatal 
dastlabki 
1-7 
Tug‘ilish 
Oxirgi 
8-28 
iqlim sharoitiga ko‘chirib o‘tkazilsa, tuxum ona organizmida saqlanib qoladi va 
tuxum yo‘llarida rivojlana boshlaydi. Bu hodisaga tuxumli tirik tug‘ish detiladi.
Bu hayvonlarning hosil qiladigan tuxumlar soni tuxumni tashqariga 
qo‘yadigan hayvonlar tuxumi soniga nisbatan kamroq bo‘ladi. Ola salamandra 
mo‘tadil iqlimli tekislikda yashaydi va ularning lichinkasi tuxumning ichida, ona 
organizmida rivojlanadi va 14-72 ta tirik lichinka tug‘adi. Qora salamandra Alp va 
Karpat tog‘larida, dengiz sathidan 600-3000 metr balandlikda, sovuq iqlim 
sharoitida yashaydi. Shuning uchun ular lichinkasi ona shakliga yetguncha tuxum 
yo‘llarida rivojlanadi va faqat 2 ta tirik bola tug‘adi. Olimlar ona salamandrani 
toqqa, qora salamandrani tekislikka o‘tkazib qo‘yganda ola salamandra tirik tug‘a 
boshlagan, qora salamandra esa tirik lichinka tug‘a boshlagan. Demak, individual 
rivojlanishda, jumladan, embrional rivojlanish uchun hayvon yashayotgan 
muhitning omillari muhim ahamiyatga ega. 
Postembrional, ya‘ni tug‘ilgandan keyin tabiiy o‘limgacha bo‘lgan 
ontogenez davri ham 5 ta davrga bo‘linadi. Bu davrlar odam ontogenezi misolida 
quyidagicha bo‘ladi. Bola tug‘ilgandan 1 yoshgacha moslashuv, ya‘ni chaqaloqlik 
davrini boshidan kechiradi. Bolalik davri 1 yoshdan 15 yoshgacha, o‘smirlik davri 
15 yoshdan 30 yoshgacha, yetuklik davri 30 yoshdan 60 yoshgacha va qarilik davri 
60 yoshdan keyingi umri hisoblanadi. Ontogenezni bunday davrlarga bo‘lish 

---

257 
organizmning fiziologik holatlari o‘zgarishlariga asoslanadi. Odam ontogenezini 
davrlarga bo‘lishda bosh miya, suyaklar va boshqa organlarning o‘sishi, 
o‘zgarishlari asos qilib olinadi. Masalan, o‘pka, bronxlar, o‘pka alveolalarining 
shakllanishi 7 yoshgacha davom etadi. 
Taloq 10 yoshgacha, oshqozon osti bezi 11 yoshgacha, limfatik bezlar 12 
yoshgacha, jinsiy bezlar 16-18 yoshgacha rivojlanadi, ya‘ni o‘sadi, takomillashadi, 
normal faoliyat ko‘rsata oladigan holatga keladi. Bosh miya 30 yoshgacha o‘sadi 
va rivojlanadi. 
1965 yilda Moskvadagi Yoshlar fiziologiyasi va jismoniy tarbiya ilmiy-
tadqiqot institutida yosh davrlariga bag‘ishlangan xalqaro simpozium o‘tkazilib, 
unda barcha o‘quv, davolash, ilmiy muassasalarida quyidagi yosh davrlari 
sxemasidan foydalanish tavsiya etilgan: 
1.Yangi tug‘ilgan davr 1-10 kun
2.Emizikli davr 10 kundan-1 yoshgacha 
3.Go‘daklik davri 1-3 yosh 
4.Birinchi bolalik davri 4-7 yosh 
5.Ikkinchi bolalik davri
(o‘g‘il bolalar) 8-12 yosh 
6.Ikkinchi bolalik davri
(qiz bolalar) 8-11 yosh 
7.O‘smirlik davri
(o‘g‘il bolalar) 13-16 yosh 
8.O‘smirlik davri 
(qiz bolalar) 12-15 yosh 
9.Navqironlik davri 
(qiz bolalar) 16-20 yosh 
10.Navqironlik davri
o‘g‘il bolalar 17-21 yosh
11.Yetuklik I davri (erkaklar) 22-35 yosh 
12.Yetuklik I davri (ayollar) 21-35 yosh 
13.Yetuklik (to‘lishgan yosh) 
II davri (erkaklar) 36-60 yosh
14.Yetuklik (to‘lishgan yosh ) 
II davri (ayollar) 35-55 yosh 
15.Keksalik yoshi (erkaklar) 61-74 yosh 
16.Keksalik yoshi (ayollar) 56-74 yosh 
17.Qarilik yoshi
(ayollar va erkaklar) 75-90 yosh 
18.Uzoq umr ko‘ruvchilar 90 yosh va undan ortiq.