Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

 
Maydalanishga muhit omillarining ta’siri 
Organizm rivojlanishining har bir bosqichida atrof-muhit sharoitlariga 
moslashgan holda rivojlanadi. Rivojlanishga ta‘sir etadigan asosiy omillar 
quyidagilar 
1. Rivojlanish sodir bo‘ladigan suyuqlikning xossalari. 
2. Atrof-muhit harorati. 
3. Atrof-muhitdagi kislorod miqdori. 
Tuzli eritmalar blastomer shakliga ta‘sir etadi. Masalan, gipertonik eritmalarda 
sitoplazma suvni yo‘qotadi. Natijada to‘la maydalanish to‘la bo‘lmagan 
maydalanishga aylanadi. 
Harorat ko‘tarilsa, maydalanish tezlashadi, ayinqsa embrionning yuza 
qismidagi blastomerlar tez maydalanib, yuqori harorat ta‘svirida bosh, dum va 
boshqa organlar yirik bo‘lishi mumkin. Kislorod yerishmaganda maydalanish 
kuzatilmaydi. Bunday sharoitda rivojlanish amfibiyalar xon balig‘i va boshqa 
hayvonlar tuxumida faqat blastulagacha davom etadi, xolos. Kislorod yelishmagan 
yoki kam sharoitda maydalanish sodir bo‘lsa, turli mayib-majruh organizmlar 
paydo bo‘ladi. Umuman, kislorod yetishmasa, embrion nobud bo‘lishi ham 

---

106 
mumkin. Maydalanishning tezlashishi yoki sekinlashishi embrionning umumiy 
rivojlanishiga ta‘sir etmaydi. Shuning uchun ham bunday omillami kishilar 
tomonidan qo‘llash mumkin. 
Maydalanishgacha DNK replikasiyasi.
Urug‘lanishdan keyin tezda 
pronukleuslarda DNK reptikasiyasi boshlanadi. Urug‘lanishgacha ooplazma DNK 
sinteziga yo‘l qo‘ymaydigan omillarga ega bo‘ladi. DNK sintezi har ikkala 
pronukleusda bir vaqtda boshlanadi va har birining xromosomasi ikki hissa ortadi. 
Bu zigotaning o‘ziga xos xususiyati bolib, somatik hujayralarda bu jarayon bir 
joyda amalga oshadi. Spermatozoid tuxumga DNK sintezini faollashtiruvchi 
omilni olib kirmaydi, balki tuxumning ana shu omillaridan foydalanadi (DNK 
polimeraza, oqsillar). Ular spermatozoid yadrosiga ooplazmadan kiradi. 
Dastlab spermatozoid yadrosi tuxum hujayra yadrosiga nisbatan kichik bo‘ladi. 
Spermatozoid tuxumga kirgandan keyin ooplazmadan kirgan moddalar hisobidan 
20 martagacha kattalashadi. Jumladan, dengiz tipratikanida bu jarayonlar 20 
munutda sodir bo‘lib, zigota maydalanishga tayyor bo‘ladi. 
Tuxum hujayrada spermatozoid yadrosini faollashtiruvchi omil keragidan 
ortiq bo‘ladi. Bu holatni polispermiya hodisasi va l. Gerdonning urug‘lanmagan 
tuxum hujayraga ko‘plab somatik hujayra yadrosini yoki sof DNK molekulasini 
kiritish orqali kuzatgan. Hamma holatlarda DNK reptiksiyaga uchragan. 
Polispermiyada DNK sintezi hamma yadrolarda faolashgan, ammo embrion 
taraqqiyotida faqat bitta yadro ishtirok etib, boshqalari degenerasiyaga uchragan. 
Reprikasiya omili ooplazmada tekis, hamma qismida tarqalganligi uchun barcha 
blaslomerlarga teng taqsimlanadi 
Bu, ayinqsa, sinxron maydalanishda ma‘lum bo‘lib, hamma hujayralarda bir 
vaqida bo‘linish boshlanadi. 
Xromasomalar soni ikki hissa ko‘paygandan keyin zigotada birinchi 
maydalanish sodir bo‘ladi. Bu vaqtda bo‘linish dukchasi hosil bo‘ladi, yadro 
membranasi yemiriladi, gomologik xromasomalar juftlashadi. Gomologik 
xromosomalar ba‘zan metafazada, ba‘zan undan keyin juftlashadi.Maydalanishga 
tuxumning tayyorgarligi sentriolaga bog‘liq bo‘lib, sentriolani spermatozoid 
tuxumga olib kiradi. Shuning uchun ko‘pchilik hayvonlarda partenogenez
uchramaydi.