İnformatika (MÖvzular və testləR) yeniDƏN İŞLƏNMİŞ NƏŞR

Con
fon-Neyman hesablama maşını
, hesablama maşınının klassik 
arxitekturasını isə 
Con
fon-Neyman arxitekturası
adlandırırlar.
Neyman hesablama maşınının yaddaşı hər biri 40 bit tutuma malik 4096 
yuvadan ibarət idi. Bir yuvaya tam ədədin 40-bitlik kodu yerləşirdi. Maşının 
əməliyyat kodu 8 bit, operandlar isə 12 bit yer tuturdular. 
Con fon-Neyman prinsipinə əsaslanaraq ilk fəaliyyət göstərən hesablama 
maşını 1949-cu ildə İngiltərədə Alan Tyurinqin iştirakı ilə M.Uilks tərəfindən 

---

İ N F O R M A T İ K A 
____________________________________________________________ 
86 
hazırlanır. Hesablama maşınına EDSAC (Electronic Delay Storage Automatic 
Calculator – Gözləmə xətli yaddaşa malik avtomatik hesablama maşını) adı verilir. 
Hesablama maşınında ikilik say sistemindən istifadə olunurdu. Proqram operativ 
yaddaşda saxlanılırdı. Əmrlər sistemi isə bir ünvanlı idi. Maşının takt tezliyi 0,5 
Mhers, taktın uzunluğu isə 2 mikrosaniyəyə bərabər idi. Bir əmrin yerinə 
yetirilməsi üçün 5 000 takt tələb edilirdi, yəni 100 riyazi əməliyyatı yerinə 
yetirmək üçün bir saniyə kifayat edirdi.
Neyman arxitekturasına əsaslanan kompüter iki hissədən: mərkəzi və 
periferiya (xarici) qurğusundan ibarətdir. Mərkəzi hissə hesab-məntiq 
qurğusundan (HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan 
(DYQ) ibarətdir. Müasir kompüterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda 
birləşdirilir. Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə-
xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Əski nəsil kompüterlərdə (I 
və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə 
əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin 
tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterlərdə mərkəzi 
hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə 
əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə 
imkan verir. Kompüterin ümumiləşdirilmiş məntiqi strukturu aşağıdakı şəkildə 
göstərilən kimidir. 
Hesablama maşınının ümumiləşdirilmiş sxemi 
Prosessor kompüterin əsas qurğusu olub, daxili yaddaş qurğusunda 
saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompüterin 
ümumi işini idarə edir. Kompüterin işləmə sürəti əsasən prosessorun işləmə sürəti 
ilə təyin edilir. 
Daxili (və ya əsas) yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub, icra olunan 
proqramların və təhlil olunan verilənlərin saxlanması üçündür. Daxili yaddaşın 
işləmə (yaddaşa müraciət) sürəti yüksək, tutumu isə nisbətən kiçik olur. Daxili 

---