Informatikaning axborotlashgan jamiyatdagi o'rni va ahamiyati

Savol va topshiriqlar

1. 
   Xabar nima?
   
2. 
   Xabarning fizik asosini tushuntiring.
   
3. 
   Raqamli kodlash va signal kodi tushunchalarining mazmunini
   ochib bering.
   
4. 
   Axborot tizimlarida axborotni uzatish jarayonini tushuntiring.
   
5. 
   Oddiy va boshqariladigan ma'lumotlarni qayta ishlanish ja-
   

rayonini tushuntiring.

Bilimlar ombori

Biror sohada oldindan belgilangan shart-sharoitlarga javob bera oladigan ma'lumotlar omborini yaratish va undan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bilimlar omborini shakllantirish turli uslublar orqali amalga oshirilishi mumkin. Bunda muammolarning aksariyati bilimlar omborining umumiy tuzilishi va uni tashkil etuvchi elementlar-ning o'zaro bog'lanish usuliga taalluqli bo'ladi. Umumiy hofda bilimlar omborini yaratish dasturlar tizimini yaratishga o'xshash bo'ladi.
Haqiqiy voqelikni to'la bilish, axborotlar bilan chiqish va qayta ishlangan axborotlarni saqlash tizimlari bilimlar ombori deyiladi.
Bilimlar ombori jamiyatning ajralmas qismi bo'lib, uning o'tmishi, bugungi kuni va kelajagi haqidagi bilimlarni o'zida mujassamlashtiradi.
Bilimlar omborida jamlanadigan ma'lumotlar matn, belgi, ra-qam, jadval, grafik, rasm va boshqa ko'rinishlarda bo'lishi mum-kin.
Har bir sektorda ma'lum qoidalarga ko'ra ishlatiladigan bilim (ma'lumot)larbo'laklari joylashadi. Har bir sektordagi ma'lumot-lardan yakka holda foydalanish, ya'ni sektorlarni boshqarishni avtonom holda olib borish mumkin. Sektorlarni quyidagicha taqsim lash mumkin: A — matnli axborotlar, В — grafikli axborotlar, С — jadvallar, D — diagrammalar.
Faraz qilaylik, biologiya yoki zoologiyadan bilimlar omborini tuzish lozim. Xo'sh, ishni nimadan boshlash kerak? Albatta, dastlab biologiyaning asosiy tushimchalarini o'z ichiga oladigan ma'ruzalar matni tayyorlanadi va u kompyuter xotirasiga kiritiladi. Ikkinchi navbatda inson a'zolari yoki hayvon tiirlariga oid rasmlar majmui hosil qilinadi va ular xotirada biror fayl sifatida saqlanadi. Keyingi bosqichlarda jadvalli va diagrammali axborotlarning qismlari yaratilib, xotiraga joylashtiriladi. Bu ma'lumotlar majmui dastlab alohida sektorlarga joylashtiriladi, so'ngra ularning bir-biri bilan o'zaro bog'lanishini ta'minlovchi ishchi dastur tuziladi (yoki tayyor dasturdan foydalaniladi). Ishchi dasturning asosiy vazifasi foydala-nuvchining bergan savoliga xotiradagi ma'lumotlar asosida javob topishdan iborat. Bu dasturning ishlashini quyidagi misol orqali tushuntirish mumkin:
1. Dastlab mavzu tanlanadi, masalan, «Inson tanasida qon aylanish tizimi».
Tanlangan mavzuda foydalanuvchini qiziqtiradigan aniq savol
hosil qilinadi (uni kompyuter tugmachalari orqali kiritish mumkin).
Masalan, «Inson tanasida qon aylanish tizimining vazifasi nimadan
iborat?»
Belgilangan buyruq kiritiladi.
So'ralgan axborot natijasi ekranda hosil qilinadi yoki bosmaga chiqariladi.
5. «Qon aylanish tizimi»ni tushuntiruvchi rasmni ekranda hosil
qilish so'raladi.
Bilimlar omboridan foydalanish tartibi turlicha bo'lishi mumkin va uni belgilash foydalanuvchining xohishiga bog'liq. Qoidalar ketma-ketligi esa iyerarxik tuzilishda bo'ladi. Bilimlar ombori qoidalar tarmog'i sifatida tasvirlanadi. Tarmoqning har bir holatdagi o'tish yo'li muloqot jarayonidagi foydalanuvchining javobiga bog'liq bo'ladi. Muloqot quyidagi tarzda olib boriladi:

• 
  dastur foydalanuvchiga tizimga qanday savollar berish mumkin-
  ligi haqida yo'nalish beradi. Yuqoridagi bilimlar ombori uchun
  yo'nalishga quyidagi misollarni keltirish mumkin: «O'pkaning tuzili-
  shi», «O'pka kasalligi turlari», «Burun kasalliklari»,...
  
• 
  boshlang'ich yo'nalishlardan birini tanlagan holda muloqot-
  ning keyingi bosqichlari tanlanadi.
  

Tizim foydalanuvchi tomonidan berilgan so'rovlarning rost yoki yolg'onligini tekshirib ko'radi. Agar so'rov jarayonida shart bajaril-sa, foydalanuvchiga muloqotning keyingi bosqichiga o'tish uchun imkon beruvchi yozuv ekranda hosil qilinadi. Bu jarayon foydalanuvchining talabini qondiruvchi javob hosil bo'lgunga qadar davom ettiriladi.
Berilgan sohadagi bilimlar omboridan foydalanish har bir foydalanuvchidan ma'lum darajadagi ko'nikma va malakalarni talab qiladi. Bunday ko'nikmalarga turli shakldagi aqliy faoliyat turlari: tahlil, sintez, umumlashtirish, abstraktlashtirish, qiyoslash, model-lashtirish, strukturalash, o'xshashlik darajalarini o'rnatish va boshq-alar kiradi.
Bilimlar omborini yaratishda quyidagi bosqichlar amalga oshiriladi:

1. 
   bosqich. Predmet sohasini aniqlash. Bu bosqichda muayyan bi-
   lim sohasi tanlanadi.
   
2. 
   bosqich. Bilimlar to'plamini yaratish. Berilgan mavzu bo'yicha
   materiallarga darslik, ma'lumotnoma, ilmiy maqolalar, jurnal,
   gazeta, yaratuvchining oldindan to'plagan xususiy bilimlari va bosh-
   mi ar kiradi.
   

Yaratiladigan bilimlar omborining sifati va hajmi yaratuvchining birlamchi bilim manbalaridan oladigan axborotlari sifatiga bog'liq bo'ladi.
3- bosqich. Bilimlarni tizimga tushirish. Bu bosqichda asosiy
tushunchalar va ularning xossalari, atamalarning mazmuni (tub mo-
hiyati) aniqlanadi, tushunchalar mazmuni bo'yicha turlarga ajratila-
di, ular o'rtasida mantiqiy bog'lanish o'rnatiladi. Axborotlarning tuzilishi
tartibini to'g'ri belgilash undan foydalanish samarasini oshiradi.
Materialni bilimlar omborida ifodalash uchun tizimli tahlildan foydalaniladi. Materialni tizimga solish jarayonida, awalo, ko'rilayotgan
lavzuning iyerarxik modeli tuziladi, so'ngra elementlar orasidagi bog'lanishlar aniqlanadi. To'plangan materialning modelini yaratishda tahlil, turlarga ajratish, guruhlash, qiyoslashtirish, tartiblash, tizimlashtirish, formatlash, modellashtirish kabi usullardan foydalaniladi.

3. 
   bosqich. Materialni shaklan tasvirlash. Tanlangan mavzu tushunchalari orasidagi o'zaro bog'lanish va asosiy yo'riqlarini aks
   'ttiradigan materialning shakliy ko'rinishi grafik, jadval, rnatn, mantiqiy sxema, gipermatn kabi sxemalashtirilgan vositalar yordamida berilishi mumkin.