Innovatsion iqtisodiyot

3.2 Jahon iqtisodiyotidagi mavqiyining ortib borishi

Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon xo‘jaligidagi o‘rni ularning iqtisodiy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga 2017-yilda jahon yalpi milliy m ahsulotining 56,4 foizi, jahon eksportining 38,8 foizi to ‘g‘ri keldi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda barqaror rivojlanish tendensiyasining istiqbolda saqlanib qolishi quyidagi sabablar bilan belgilanadi:
- budjet taqchilligining yuqori emasligi;
- boshqariladigan davlat qarzi;
- barqaror bank tizimi;
- past siklik ishsizlik darajasi;
- barqaror iqtisodiy o ‘sish sur’atlari
Rivojlanayotgan mamlakatlarda kambag‘allik muLekinsi. Jahon iqtisodiyotidagi dolzarb muLekinlardan biri - bu rivojlanayotgan mamlakatlardagi kambag‘allik muLekinsidir. Jahon banki aholi tarkibida kambag‘allikni aniqlash uchun uy xo‘jalildarida aholi jon boshiga to ‘g‘ri keluvchi daromadlar hamda xarajatlar ko‘rsatkichidan foydalanadi. Aholi xarajatlarida: - insonning oziq-ovqatga bo‘lgan minimal ehtiyojlari; - yashash minimumiga mos keluvchi tovarlar va xizmatlar uchun xarajatlar.
Jahon iqtisodiyot fani va amaliyotida aholi tarkibida kam bag‘allikni aniqlashning mutlaq, nisbiy hamda subyektiv usullari mavjud. Mutlaq kambag‘alik darajasiga muayyan mutlaq minimumdan past daromadga ega bo’lgan uy xo‘jaliklari va individlar kiritiladi. Nisbiy kambag‘allikka esa daromadi jamiyatda shakllangan standart iste’molga yetmaydigan uy xo‘jaliklari va individlar kiritiladi. Subyektiv kambag‘allik ko'rsatkichi esa aholining o ‘z moddiy holatini baholashlari natijasidir. Mutlaq ko‘rsatkich kambag'allikni aniqlashning iqtisodiy, qolganlari esa kompleks yondashuviga taalluqlidir. Mutlaq kambag‘allikni aniqlashda Jahon banki tomonidan taklif qilingan qator mezonlardan foydalaniladi. Jahon amaliyotida keng tarqalgan ko‘rsatkichlardan biri- bu kishi boshiga bir kunlik daromad yoki xarajat 1,25 dollardan (xarid qobiliyati bo'yicha) oshmaydigan mutlaq kambag‘allik tushunchasidir (2008-yilgacha 1 dollar). Mazkur ko‘rsatkich mutlaq kambag‘allik darajasining chegarasi hisoblanadi va hozirda dunyoda 1,4 mlrd kishi ushbu chegarada yashamoqda. Bundan tashqari xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tomonidan aholi tarkibida kambag‘allikni aniqlashda kunlik daromadi 2.0 va 2,5 dollargacha bo‘lgan ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi
Tahlillar ko‘rsatishicha, past daromadli mamlakatlarda aholining 83,2 foizi bir kunlik daromadi 2,5 dollargacha bo’lgan kambag‘allik darajasidan past darajada yashaydi. Ushbu ko'rsatkich Afrika va Osiyoning ba’zi mamlakatlarida 85,0 %dan past emas (Mali (87,2), Nigeriya (86,3), Liberiya (97,0), Madagaskar (95,4), Bangladesh (8 6 ,2 ))
Rivojlanayotgan mamlakatlarda kambag‘allikni kamaytirish yo’llari quyidagilardan iborat:
- barqaror iqtisodiy o'sishni ta’minlash;
- ishlab chiqarish hajmining ortishi va ish haqining o‘sishi;
- yangi ish joylarini ochish va bandlikning o‘sishi;
- aholi daromadlari taqsimlanishi notekisligining kamayishi;
- ta’lim va sog’liqni saqlash tizimlarining rivojlanishi;
- inflatsiyaning barqarorlashuvi.
Yuqorida qayd etilgan kambag‘allikni kamaytirish yollarini muvafaqqiyatli amalga oshirgan Braziliya, Hindiston va Xitoyda kambag‘allik chegarasidan past darajada yashayotgan aholi ulushi keskin pasaydi. Jumladan, Braziliyada ushbu ko‘rsatkich 1990-yilda jami aholining 17,2 %ini tashkil etgani holda 2019-yilga kelib 6.1%gacha, Hindistonda -2012-2017 yillarda 49,4 %dan 32,7 %gacha, Xitoyda esa 2017-2020-yillarda 60,2 %dan 13,1 %gacha qisqardi23. Shunga qaramasdan, rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy jihatdan rivojlanishlari har bir mamlakatdagi ichki holat va hukumatlarning olib borayotgan iqtisodiy siyosatlariga bog’liq.
Jahon iqtisodiyoti  - turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotining bozor munosabatlari zamirida bir-birini taqozo etgani holda umumjahon yailitligini tashkil etishi; jahondagi oʻzaro aloqador milliy iujaliklar va xalqaro iqtisodiy munosabatlar majmui. Xalqaro mehnat taqsimoti turli mamlakatlar milliy iujaliklarini iitisoslashishiga olib keladi, yaʼni muayyan mamlakatda u yoki bu soha ustuvor rivojlanadi. Iitisoslashuv mamlakatda kanday tabiiy resurslarning borligiga va shu yerdagi i. ch. tajribasiga bogʻliq. Iitisoslashuv harajatlarni kamaytirib, tovarlarni sifatlii imkonini berganidan xalqaro aloqalarni zaruratga aylantiradi.
Hozirgi davrda Jahon iqtisodiyotining rivojlanishi 3 yoʻnalishda bormoqda: 1) Jahon iqtisodiyotga kiruvchi mamlakatlar safi kengayib, uning tarkibiga 90-y.larda sobiq sotsializm tizimidan ajralib chiqqan 25 ta yosh mamlakat iqtisodiyoti qoʻshildi. Mustaqillik tufayli Oʻzbekiston ham kirib keldi, jahon iqtisodiyotining teng huquqli ishtirokchisiga aylandi, xalqaro tashkilotlarga aʼzo boʻldi, jahon savdosida ishtirok etib, y.larda, uning tashqi savdo oboroti 63,3 mlrd. dollarni tashkil etdi;
2) Aholini ish bilan bandlikning deyarli barcha sohalari an'anaviy in'ektsiya hisoblanadi. Ularning aksariyat qismida yagona vosita rivojlanish kuchi davlatdir. Yalpi ichki mahsulotda ishlab chiqarish sanoatining ulushi 10% dan oshmaydi, bu jon boshiga yalpi ichki mahsulot 300 dollardan oshmaydi va savodionlik darajasi kattalar aholisining 20 foizidan ko'p emas. Ushbu davlatlar faqat ichki kuchga tayanib, o'z pozitsiyasini yaishilash imkoniyatiga ega emaslar.


Xulosa
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining asosiy sohasi iqtisodiy faol aholining 1/3 qismi band bo'lgan va jahon yalpi ichki mahsulotining 2/3 qismini ishlab chiqaradigan xizmatlar ishlab chiqarish sohasidir. Ish bilan band bo'lganlar soni bo'yicha qishloq xo'jaligidan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalari o'rtasida hukmronlik qilayotgan jahon munosabatlari alohida mamlakatlar o'rtasida katta farq qiladi. Yalpi ichki mahsulot tarkibiga ko'ra, dunyoning barcha mamlakatlarini ularda u yoki bu iqtisodiy faoliyat sohasining keng tarqalishiga qarab uch guruhga bo'lish mumkin. Iqtisodiyot tarkibida qishloq io'jaligi ustun bo'lgan mamlakatlar deyiladi qishloq xo`'jaligi... Sanoat hukmron bo'lgan mamlakatlarda ular deyiladi sanoat. Ular orasida "yangi industrial mamlakatlar" alohida o'rin tutadi. Bular ishlab chiqarish eksporti hajmi va geografiyasi keskin kengaygan rivojlanayotgan mamlakatlardir.
Rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko'rsatish sanoati yalpi ichki mahsulotning 75 foizigacha to'g'ri keladi. Iqtisodiyoti o'ishash davlatlar odatda shunday nomlanadi postindustrial.Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ijtimoiy mehnat taqsimoti vujudga keldi. Bu kontseptsiya jamiyatda odamlar guruhlari bajaradigan ijtimoiy funktsiyalarni taqsimlashni hamda shu munosabat bilan jamiyatning turli sohalariga (sanoat, qishloq xo'jaligi, fan, armiya va boshqalar) taqsimlashni o'z ichiga oladi, ular o'z navbatida kichikroq sektorlarga bo'linadi. Ijtimoiy mehnat taqsimotining ajralmas qismi - bu geografik mehnat taqsimoti. Mehnat taqsimotining eng yuqori shakli - xalqaro mehnat taqsimoti; o'sha. alohida mamlakatlarning aniq mahsulot va iizmatlar ishlab chiqarishga iitisoslashishi hamda keyinchalik ularni almashishi. Jahon savdosi iitisoslashuvning rivojlanishini va tovarlarning sifatini yaishilashni rag'batlantiradi. Xalqaro ixtisoslashuv tarmoqlari shunday paydo bo'ladi: aerokosmik, elektroteinika, elektronika, avtomobilsozlik, oziq -ovqat va boshqalar. Xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashtirishda xorijiy investitsiyalar muhim rol o'ynaydi.
Xalqaro mehnat taqsimoti asosdir iqtisodiy munosabatlar davlatlar o'rtasida. Xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan tashqi iqtisodiy aloqalar tizimi deyiladi xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar mamlakatlarning moddiy va ma'naviy qadriyatlar almashinuvida har iil ishtirokini o'z ichiga oladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakllari: xalqaro savdo, xalqaro moliya -valyuta munosabatlari. Ilmiy -teinik inqilob davrida xalqaro ilmiy -teinikaviy hamkorlik keskin kengaydi, bu ilmiy -teinik bilimlar savdosi, tadqiqot va ishlanmalarni o'z ichiga oladi. Ilmiy-texnik bilimlar savdosi amaliyotida quyidagi asosiy shakllar rivojlandi: litsenziyali savdo va "nou-iau". Litsenziya - ro'yiatdan o'tgan har qanday iitirodan foydalanish huquqi (patent shaklida). Patentlarning aksariyati AQShda ro'yiatga olingan, ular ham jahon bozorida litsenziyalarning asosiy sotuvchilari hisoblanadi. Ba'zi yillarda AQShning litsenziyalar eksportidagi ulushi jahon savdosining 2/3 qismiga etadi. Litsenziyalarning asosiy iaridorlari Yaponiya va Germaniya. Nou-iau savdosi nafaqat texnologiyani, balki uni texnik qo'llab-quvvatlash va o'qitishni ham olish imkonini beradi. Jahon iqtisodiyotida xalqaro mehnat bozori vujudga kelmoqda. Bu odamlarning bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga, asosan, ish izlab ketishi bilan bog'liq. Dunyoda yetakchi mehnat eksportchilari Sharqiy, Janubi -Sharqiy va Janubiy Osiyo mamlakatlari (Hindiston, Iitoy, Pokiston va boshqalar), Meksika va Shimoliy Afrika davlatlari (Jazoir, Misr), Turkiya. Bu muhojirlarning aksariyati G'arbiy Evropa va AQShga boradi, ular asosan past malakali ishchilar bilan shug'ullanadi. So'nggi yigirma yil ichida ilmiy va ijodiy ziyolilarning emigratsiyasi oshdi.