Innovatsion iqtisodiyot

II BoB
JAHON IQTISODIYOTIDA SANOAT JIHATIDAN TARAQQIY ETGAN MAMLAKATLAR
2.1Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarning umumiy tavsifi
XXI asr boshlarida rivojlangan mamlakatlar 40 tadan ozroqni tashkil etgan. Ular G’arbiy yevropada, SHimoliy Amerikada, Osiyoda, Avstraliya va Okeaniyada joylashgan, 29 tasi Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga a’zodir. 7 davlat AQSH, YAponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Kanada va Italiya “katta yettilik” deb yuritiladi. Aynan shu mamlakatlar umumjahon xo’jaligining asosiy rivojlanish yo’nalishlarini va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini belgilaydilar. Ayrim bir mamlakat hamda guruhlarning rivojlanish darajasi ko’rsatkichlarini YAIM kishi boshiga taqsimotidagi darajasi belgilaydi.
Yaponiya modelining xarakterli tomoni ham eng ilg’or g’oyalarni amalga oshirish orqali ishlab chiqarishni, mehnatni milliy an’analar asosida qo’llab-quvvatlash va rivojlantirishga qaratilgandir. SHuning uchun ham Yaponiya iqtisodiy rivojlanish modelini korporativizimi deb ataladi va shved modelini to’ldiradi.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari keyingi 100 yillarda o’zining imkoniyatlarini boshqa tizimlarga nisbatan mutlaq ustun ekanligini namoyon etdi. Uning moslashuvchanligi hamda ishlab chiqarish kuchlarining salohiyatini o’zgartishga qodirligi, shuningdek iqtisodiy taraqqiyot yutuqlaridan keng foydalana olishligi, iste’molchilarning talablari o’zgarishini tezda anglab olishi, hamda uning talablarini qondira olishga qobiliyatli ekanligi bilan xarakterlanmoqda.
Bozor iqtisodiyoti amalda bo’lgan rivojlangan mamlakatlar tovar ishlab chiqarishni o’zgartirish zarurati bo’lganda uning unumdorligini oshirishga, talabga qarab munosib o’zgartishga tayyor turadilar.
.
Bu mamlakatlar moddiy ishlab chiqarishini qonuniyatlariga, ya’ni ishlab chiqarishni davrli o’zgarishlariga, ish bilan ta’minlanganlik bahodagi o’zgarishlarga egadir. XX asrni so’nggi choragining o’zida rivojlangan mamlakatlarda uch marta davrli iqtisodiy rivojlanishning pasayishlari: 1974-1977, 1980-1982 va 1990-1993 yillarda yuz berdi. SHuningdek asr oxirida 1997 yilda janubiy — sharqiy Osiyoda boshlangan moliyaviy inqirozlar yangi asrga o’tdi va AQSH, YAponiya kabi yetakchi mamlakatlar iqtisodiyotiga o’z ta’sirini ko’rsatdi va ko’rsatmoqda. Lekin rivojlangan mamlakatlar bunday inqirozlardan o’zlari uchun munosib xulosalar chiqaradilar va yangi iqtisodiy barkamollikka erishishni o’z yangi yo’llarini yaratib boradilar. 2007 yilda AQSHda boshlangan moliyaviy inqiroz jaxonda yangi davrni Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrini boshlab berdi. Hali-hanuz davom etayotgan JMII hamma mamlakatlarga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmadi.
Germaniya fermerlar uyushmasi tashabbusi bilan faoliyat yuritayotgan LOGO o’quv amaliyoti dasturi ko’plab Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo davlatlari qatorida O’zbekiston talabalari ham qishloq xo’jaligi sohasida o’z bilimlarini oshirishlariga xizmat qilmoqda.Mana 15 yildirki, bu dastur mutaxassislari O’zbekiston Oliy O’quv yurtlari ,jumladan,Andijon qishloq xo’jalik instituti, Buxoro Davlat Universiteti, Qarshi Muhandislik-Iqtisodiyot Instituti, Toshkent Davlat Agrar Universiteti Nukus filiali,Samarqand Qishloq xo’jalik Instituti,Toshkent Irrigatsiya Instituti, Toshkent Davlat Agrar Universiteti, Urganch Davlat Universitetlari bilan samarali hamkorlik qilib kelmoqdalar.Institutlardan har yili qat’iy belgilangan imtihon orqali saralangan iqtidorli talaba yoshlar Germaniya dehqonchilik xo’jaliklari hamda agrar sektor firmalarida o’quv amaliyotini o’tash imkoniyatiga ega bo’lishadi
LOGO dasturining bosh maqsadlari g’arbiy Osiyo va sharqiy Yevropa davlatlaridan Armaniston,Ozarbayjon,Gruziya,Rossiya Federatsiyasi, Ukraina,Moldaviya va Markaziy Osiyo davlatlaridan Qozog’iston,Qirg’iziston,Tojikiston xamda O’zbekistonlik mutaxassislar hamda yosh kadrlar almashinuvi orqali qishloq xo’jaligi sohasini rivojlantirish va amaldagi bozor iqtisodiyoti munosabatlarini yaxshilashdan iborat. Amaliyot muddati 3 oydan 1 yilgacha davom etishi mumkin.Talabalar uchun bu davr mobaynida Germaniyada joriy etilgan fermerlik tizimi,qishloq xo’jaligining menedjerlik tamoyillari, biznes tashkil qilish va uni muvaffaqqiyatli yuritish bo’yicha bilim beruvchi seminarlar tashkil etiladi. Malakaviy amaliyotlardan tashqari , dastur mutasaddilari muntazam ravishda hamkor davlatlarda o’quv seminarlari va trening mashg’ulotlari tashkil qilishmoqda. Umid qilamizki, bu dastur ishtirokchilarining amaliyotlari davomida egallagan bilimlari O’zbekiston qishloq xo’jaligi sohasi rivojiga o’z hissasini qo’shadi va ijobiy natijalar keltiradi. Rivojlangan mamlakatlarning ishtirokining umumiy xususiyatlari, 90-yillarning boshlaridagi iqtisodiy inqirozlardan so’ng, 1994 yildan iqtisodiy yuksalishning yangi bosqichi boshlandi. Bu jarayon AQSHda 1992 yildan boshlandi, 2001 yilning mart oydan esa fond birjalarida yirik kompaniyalarning aktsiyalarining narxi vaqtli tushib bordi. Buning asosiy sabablari AQSH iqtisodiyoti rivojlanishini turg’unlik holati bo’ldi. Bu holat 2001 yil 11 sentyabr voqealaridan keyin yana takrorlandi.Yaponiya iqtisodiyoti 1997 yildan moliyaviy inqiroz iskanjasiga tushib qoldi. 1998 yildan yangi pasayish davri boshlandi. 2000 yilda rivojlanish va vaqtli pasayishlar yuz bermoqda.
Hozirda ko’plab eng kam maosh stavkasini bekor qilish g’oyasi ilgari surilmoqda. Buning sababi ko’plab ishchilarni, ayniqsa yoshlarni mutaxassisligining pastligi bo’lmoqda. SHu bilan birga kam ish xaqqi oluvchi ishchilarni ijtimoiy ximoya qilish ulardan olingan soliqlarni kamaytirish taklif etilmoqda. Umuman ishsizlikni tugatish masalasini umummilliy va ayrim kompaniyalar darajasida ishchilarni mustahkamligini oshirish yanada takomillashtirib borish katta ahamiyatga ega bo’lmoqda. Xalqaro Valyuta Fondining ma'lumotlariga ko'ra 2016 yil Italiyaning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi AQSh dollarni tashkil qilgan va bu ko'rsatkich jahon mamlakatlari orasida 7-o'rinni egallaydi. Iqtisodiyotni strukturaviy jihatdan sanoat mahsulotlari 39%, xizmatlar 69% va qishloq xo'jaligi 4% ni tashkil qiladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkilotining ma'lumotiga ko'ra Italiya 2018 yilda sanoat mahsulotlari eksporti bo'yicha 7-o'rinni egallagan. Shimolda kapitalistik iqtisodiyot sanoatga ixtisoslashgan xususiy kompaniyalardan tashkil topgan bo'lsa, janubiy qismlarda qishloq xo'jaligi rivojlangan.
Italiyada Mafiya mamlakat iqtisodiyotida katta ulushga ega, va bu 147 milliard AQSh dollarini tashkil etadi; uyushgan jinoyatchilik Italiya YaIMning 7% ni tashkil qiladi. Xom ashyoning katta qismi va energiya tashuvchilarining qariyb 65% import qilinadi. So'nggi o'n yillikda Iqtisodiyot va Valyuta Ittifoqi talablariga binoan Italiya qattiq fiskal siyosat olib bordi va kichik inflyatsiya ko'rsatkichiga ega bo'ldi. 2019 yil Evro tadbiq etilishi bilanoq Italiya uni qabul qildi. Ayrim rivojlangan mamlakatlarning tashqi iqtisodiy faoliyati va ularning eksport va import tuzilmasi.
Rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ko’proq tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali ochiq iqtisodiyotga o’tish bilan bog’liqdir. Barcha rivojlangan davlatlar boshqa davlatlar bilan keng iqtisodiy aloqalar olib boradi, birinchi navbatda bir-birlari bilan. Jahon eksportida iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) mamlakatlari ulushi 72-73 foizni, 1998 yili 72,4 % tashkil etadi. 90-yillarda yillik tovar va xizmatlar eksporti notekis rivojlanib bordi. 1998 yilning o’zida iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga a’zo davlatlar tovar va xizmatlar eksporti 4016 mlrd. dollarni tashkil etdi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning eksportining tuzilishida fan yutuqlari asosida yaratilgan eng zamonaviy texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan maxsulotlar katta ahamiyatga egadir. SHuningdek, sanoat maxsulotlari ichida katta ahamiyatga ega bo’lganlari elektronika va axborot texnologiyalar, axborotni avtomatik qayta ishlovchi, elektroaloqa asbob-uskunalari, yarim o’tkazgichli asboblar, elektron mikrosxemalar va boshqalar alohida ahamiyatga egadir.
Bu jarayonga 90-yillardan rivojlanishiga internet va boshqa axborotlar uzatish tarmoqlar tizimi katta turtki berdi. Bu sohaning ahamiyati beqiyos o’sdi va yanada o’sib bormoqda. Tez suratlar bilan ayniqsa, ishbilarmonlik bilan bog’liq xizmatlar tez o’sib bormoqda. Bu xizmatlar 1980 yildan 1994 yilga qadar 28%dan 49%ga o’sdi. Turizm umumiy xizmatlar eksportini 1/3 ni tashkil etmoqda. Yangi texnologiyalar sog’liqni saqlash, ta’lim, fan, madaniyat, san’at sohasida xizmatlar eksportini kengayishiga katta imkoniyatlar yaratmoqda. SHu bilan birga bu mamlakatlar katta miqdorda maxsulotlarni ham import qiladi. 2010 yili turli xil oziq-ovqatlarni 69,2 %ini, oziq-ovqat xom-ashyosi 61,6%ni, yoqilg’ini 61,4%ni, ruda va metallar 63,7%ni, ximikatlar 63,5% ni, mashina va transtortlar 65%ni, va 67,5 foizi boshqa maxsulotlarni import qiladi. 80-yillarga nisbatan hozirda bu mamlakatlar import tuzilmasini tarkibi ham o’zgaradi. Importning katta qismini hozirda oziq-ovqatlar, transport vositalari va boshqa uzoq foydalanish mumkin bo’lgan maxsulotlar tashkil qilayotganini kuzatish mumkin.
Amerika xo’jalik yuritadigan hududlarining qulayligi u yerda ko’p sonli fond birjalari paydo bo’lishiga olib keldi. Brokerlik biznesidagi qattiq raqobatchilik jarayonida Nyu York Amerikaning birja markaziga aylandi. Nyu York shuningdek butun dunyoning yirik fond birjasi (ASE) hamdir. SHu tariqa dunyoda moliya operatsiyalari markaziga aylandi. Bulardan tashqari hozirgi vaqtda AQSHda sakkizta mintaqaviy fond birjalari CHikago, Filadelfiya, Tinch okeani, Boston, TSintsinati, Sinakanda va Solt Leyk–Sitidagi, barcha birjalar ishlab turibdi. AQSH ishchi kuchining asosiy bozorlaridan biri hisoblanadi. U 1960 yili G’arbiy yevropadan 140 ming ishchi kuchi import qilgan bo’lsa, hozirda o’rtacha yiliga 63 ming ishchi kuchini import qilmoqda. Bunday o’zgarishning asosiy sababi iqtisodiy rivojlanishidagi farqni kamaytirishga va nisbatan rivojlanish darajasini yaqinlashishidir. AQSH hozirda ham o’z ishchilarining safini yuqori malakali ishchi emigrantlar hisobiga to’ldirib bormoqda. AQSH uchun hozirda sharqiy yevropa ham yangi ishchi kuchi importi uchun manba hisoblanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar rangdor metallurgiyada xomashyo resurslarini yetkazib berishga va rivojlangan mamlakatlar esa iste’molga tayyor rangdor metallar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Masalan, mis rudalarini qazib chiqarish va jahon bozoriga chiqarishda Markaziy Afrikadagi Zambiya va KDR davlatlari yetakchilik qiladi. Ularning hududi bo’ylab Mis mietaqasi deb ataladigan misga boy havza yotadi. Bunday resurslarga bundan tashqari Chili, AQSh, Kanada ham ancha boy. Toza (rafinad) misni ishlab chiqarishda esa AQSh, Yaponiya, Germaniya, Fransiya kabi asosan, rivojlangan mamlakatlar yetakchilik qilmoqda. Shunga o’xshash holatni nisbatan yengilligi uchun qanotli metall deb nom olgan aluminiy sanoatida ham ko’rish mumkin. Tarkibida aluminiy metali bo’lgan boksit rudasiga eng boy davlatlar Avstraliya, Gvineya, Yamayka, Braziliyadir. Lekin tozalangan aluminiyni ishlab chiqarish va iste’mol qilishda yana AQSh, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya kabi rivojlangan mamlakatlar ajralib turadi,