T A R B IY A T IZ IM ID A IN N O V A T SIY A L A R
H ozir respublikam izda pedagogik innovatsiyalarning yaratilishi va
rivojlanishi, keng pedagogik jam oatchiligining harakati, u m u m ta i i m
m aktablarining m oderinizatsiya qilinishi, standartlarni takomillash-
tirilishi va dasturlarning yangilanish jarayoni ketmoqda. Yangiliklarni
yaratish, izlash, to'plash, q o i l a s h ishlari jadallashib borm oqda. M a k ta b
da innovatsiyalar masalasini m uhokam a etganda, tarbiya tizim larida
92
innovatsiyalar tashkil topishi to'g'risidagi m asalalarni gapirib o'tm ay
b o im a y d i. L ekin buning uchun avval tarbiyaviy tizim n in g ichki
tushunchasini kiritam iz. Shundan keyin tarbiyaviy tizim n i falsafiy va
texnologik jih a td a n ko'rib chiqishda innovatsiyalar y u z a g a kelishini
o'rganam iz. Shunday qilib. pedagogikada «tarbiya» kategoriyasining
bir vaqtda, bir necha tushunchalari mavjud tarbiyani o'rganayotgan
avlodga tarbiyani eng m u h im ijtimoiy tajribalarni yetkazish bo'y icha
m axsus tashkil etilgan jarayon sifatida tushunish eng keng tarqalgan
tushunchalardan hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, har qanday tarbiya
jarayonining asosi, haqiqatda,o'qitish hisoblanadi, degan xulosaga
kelish to'g'ri b o ia d i. Ushbu holatda tarbiya jarayoni didaktik vositalar
bilan ko'rina boshlavdi.
Tarbiya jarayoni o'z ining o'ziga xosligini «saqlab qolish» uchun
«tarbiya,
tarbiya...tarbiya!»
birgalikdagi
monografiya
mualliflari
V.A.K arakovskiy va psixolog X .I.L aym ete t a k lif etgan u ning boshqa
tushunchasidan foydalanadilar. A garda tarbiya jarayonini «Laym ete
bo'yicha» qaraydigan bo'lsak, u nda tarbiya tizim i d id aktikadan iborat
bo'lmavdi, balki bir tom ondan psixologo-pedagogik, boshqa tom ondan
esa ijtimoiy-pedagogik tizim dan iborat bo'ladi. B u o'z navbatida
tarbiya tizim i o'quvchilarga faqat didaktik tizim sifatida emas
(o'qituvchilar, darslar, darsliklar, uy vazifalari orqali), balki ijtimoiy
omil sifatida bolalarning atrof-muhitga jalb etilganligi orqali; ota-
onalar, o'qituvchilar va bolalar o'rtasida y u za g a keladigan m unosabatlar
orqali, albatta, har bir ta ’lim m uassasalarida tashkil topadigan m a ’lum
psixologik m uhit orqali t a ’sir ko‘rsatadi. D idaktik tizim tushunchasi
pedagogikada ancha qadim dan shakllangan. M ak tab n in g didaktik
tizim i ta 'lim m aqsadlari, o'qish m azm uni, uni tashkil etishning metod
va shakllari orqali ifodalanadi. Albatta, tarbiyaviy m aqsadlar o'rgani
layotgan m aterial m azm uni, uni yetkazish shakli va m etodlari h am d a
shu kabilarni belgilash orqali o'qitish jarayonida ham am alga oshiriladi.
Lekin tarbiyaning ikkinchi tushunchasi m antiqida didaktik tizim o'zi
tarbiyaviy tizim ining didaktik tizim ida ishtirok etadi, y a ’ni uning tizim i
hisoblanadi. Ta’lim m uassasining tarbiyaviy vazifasi, birinchi navbatda,
o'quvchilar dunyoni anglab yetishi, boshqalar orasida o'z o'r nini topish
qadriyatlarni shakllantirishdan iborat. Lekin m ana shu vazifani faqat
93
o'qitish jarayonida am alga oshirib boim ay d i: u individual m anfaatlarini
qondirish bilan b o g iiq dam olish doirasidagi o'yin, mehnat, ijodiy
faoliyat bilan ham b o g iiq . Shunday qilib. xususan, tarbiya tizimi
innovatsiyalarini o’rganish imkoniyati paydo boiad i. Uni yaratish va
rivojlantirish jarayonida har gal qator aniq m asalalarni hal etish kerak
b o ia d i: yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar ularning beshtasini
alohida u rg 'u bilan ko'rsatadilar:
1. Bolalarda dunyoning yaxlit va ilmiy asoslangan ko'rinishini
shakllantirish.
2. Fuqarolik, o'zini anglashni, vatani taqdiri uchun javobgarlikni
shakllantirish.
3. Bolalarni u m u m insoniy qadriyatlarga jalb etish. ular orasida
m ana shu qadriyatlarga mos b o i g a n xulqni shakllantirish.
4. O'sib kelayotgan kelajak avlodda shaxs xususiyatlari sifatida
«ijodkorlikni» shakllantirish.
5. O 'z -o'zini anglashni shakllantirishda bolaga yordam ko'rsatish.
Albatta, bu m asalalar ro'yxatini davom ettirish m um kin. Lekin
har qanday holatda ham m ana shu vazifalarning o*zi yuqorida sanab
o'tilgan tarbiyalash vazifalarining «alohidaligini» ko'rsatadi. Yuqorida
bavon etilgan didaktik qarashlarda innovatsiyalar y uza ga kelishi va
shakllanishi im konivatlarini chuqur m uhokam a qilish h am d a tarbiya
tizim ini falsafiv va texnologik jihatlarini o'rganishda tarbiyaviy inno-
vatsiyalardan foydalaniladi. Tarbiya tizim ining falsafiv jihati tarbiya
ning m azm un-m aqsadlarini asoslashni va tarbiyaning kerakli m azm uni
bilan aloqasini asoslab berishni ko'z da tutadi. Biz avval aytganimizdek,
bugungi kun qarashlari ostida tarbiya tizim ida ikki - turlicha bo'lgan
konseptual (ko'p jihatdan qarama-qarshi) yondashishlar mavjud.
Birinchi yondashish tarbiya - bu o'ziga xos m azm u n g a ega b o ig a n
(falsafiy-pedagogik,
g'oyaviy,
psixologo-pedagogik,
mamaviy
va
boshqa) bola shaxsiga ijtimoiy belgilangan va m aqsadga muvofiq ta ’sir
ko'rsatishga asoslanadi. B unday tarbiya m a i u m shakllarda (frontal,
guruhli, individual) va m a i u m m etodlar bilan amalga oshiriladi.
«Tarbiyaga ta'sir ko'rsatish sifatida» pedagog barcha choralar bilan
samarali tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatishga erishishi kerak. U (pedagog)
o'zi ixtiyorsiz bolalar va ota-onalar teng qimmatli ishtirokisiz - m ana
94
shu tizim da asosiy subyekt b o i i b qoladi, chunki bolalar va «olib
boruvchilar» rolida ishtirok etadilar. Va, albatta, tarbiyada teng huquqli
sherik hisoblanmaydilar. Bu yerda bola «tarbiya predm eti» sifatida
ishtirok etadi va bolaning faolligi subyektivlik to'g'risidagi m urojaat har
gal «kerakligini faol o‘zlashtirish» yoki adaptiv faollik deb ataluvchi
xususiyatga ega boiad i. Bu yondashish biz ilgari keltirib chiqargan
ijtimoiylashtirish darajasi bilan to 'g 'rida n-to'g’ri b o g iiq , bunda biz
tarixiy ishiab chiqilgan ijtimoiy qoidalarni, qadriyatlar, munosabatlar,
m a ’naviy va m oddiy m adaniyat bilan m unosabat usullarini inson
tom onidan o'zlashtirilishi jarayonini tushunam iz. Umumiy
qabul
qilingan tip asosida aytadigan b o i s a k - bolani tarbiyalash (mana shu
tushuntirilishda) - uni kattalar dunyosiga olib kirish, uni u m um iy
qonunlar bo'yicha «birga» yashashga o‘rgatish demakdir. Shunday
qilib, ijtimoiylashtirish insonning «adaptik faollik» qobiliyatiga ega
b o l i s h n i ko'z da tutadi va m aqsadga muvofiq jarayonlar (o'qitish va
tarbiyalash), m aktabgacha, maktab, m axsus kasb-hunar m uassasalarida
ham da tasodifiy omillar (oila, om m aviy axborot vositalari, san’at bilan
muloqat qilish) t a ’siri ostida amalga oshiriladi.
Bu ta’sir ko‘rsatish tarbiya tizim i (yoki ijtimoiylashtirish) inson-
p arvaiiikka zid kabi baholanishi m u m k in emas. Unda o'qituvchi va
bolalar o i t a s i d a insonparvarlik munosabatlari mavjud b o iish i, gum a-
nitar qadriyatlar t a r g i b qilinishi, guruhli va individual ijodkorlik
elementlari tatbiq qilinishi m um kin. B u n d an tashqari, ta'sir koi*satish
ushbu tarbiya tizim i o'zi tarbiya jarayoniga dem okratik qadriyatlar va
qoidalar kiritishi kerak (atrof-hayotdagi o'zgarishlar ortidan): hayotni
tashkil etish dem okratik usullarini
0
‘zlashtirish (bolalar ham jam iyatidan
boshlab), boshqalarga nisbatan huquq va majburiyatlarini o'zlashtirishga
amal qilish. Lekin, tarbiya bilan b o g i i q bu yondashish am alda o'sib
kelavotgan yosh avlodni tarbiyalash bilan b o g i i q b o i i b chiqmoqda,
chunki bolaning xulqi va hayoti bu holatda to ia lig ic h a tashqi kuchlar
bilan belgilanadi. Va unda bu tanlovni am alga oshirish imkoniyati
qolmaydi. Yetkazish kerak b o i g a n qandaydir tarbiyaviv m azm un, m ana
shu tarbiyaviv standartdan kelib chiquvchi ijtimoiy-pedagogik-nazariy -
bu narsalarning barchasi bolaning ichki «xohlaym an» istagiga, balki
tashqi «kerak» talabiga yoiialtirilgan m etodlarni talab etadi. Shuning
95
uchun ushbu tarbiyaviy tizim qandaydir jazo va majburlashlarsiz
m avjud b o iis h i m u m k in emas. Yana bir bor eslatib o'tam iz, indivi
duallashtirish, - bizning tushunishim izcha, - bu bolada mavjud yoki
o'zining individual tajribasida egallagan yagona, alohida va o'ziga
xosligini ta’minlab turish va rivojlantirish bo'yicha kattalarning ham da
bolaning faol iyat id ir.
Individuallashtirish - birinchidan, birlamchi asosiy ehtiyojlarni
individual yo'naltirilgan holda yordam ko'rsatishni ko'zda tutadi,
busiz tabiiy «o'zligini» his etish m u m k in emas: ikkinchidan, aynan
m ana shu individ uchun xos bo'lgan tabiat bergan (meros bo'lib o'tgan)
jismoniy, intellektual, emotsional qobiliyatlar imkoniyatlarni maksimal,
erkin am alga oshirish uchun sharoitlar varatishni ko'z da tutadi. Va,
nihoyat, uchinchidan, individuallashtirishning belgisi, asosiy xislati -
avtonom m a ’naviy o'zini qurishda. o'zini ijodiy gavdalantirishda,
«moslashuvchan b o i m a g a n faollik», hayotiy o'z y o i i n i tanlashdagi
qobiliyatini rivojlantirishda insonga yordam ko'rsatish.
Shaxsni individuallashtirish uning o'zligini rivojlantirish, shunday
qilib, keng m a ’noda insonparvarlik-tarbiyaviy tizimini tashkil etadi.
Tarbiyada
bunday
yondashishning
maqsadi
bolalarga,
ularning
subyektiv m avjudliklarini tashkil etishda yordam ko'rsatish hisoblanadi.
B uning uchun ushbu tarbiyaviy tizim da insonga o'zini anglash va o'zini
am alga oshirishda yordam beruvchi m axsus vositalar ishlab chiqiladi.
Insonparvarlik tarbiyaviy tizim ining subyekti endi faqat pedagog emas,
balki bolalarning o'zlari ham hisoblanadi (bola, asosan, tarbiya obyekti
hisoblangan ta ’sir ko'rsatish tarbiyaviy tizimidan. uning asosiy faiqi
ham m an a shundan iborat). Ushbu p aradigm ada pedagoglar ham, bolalar
ham m aktab oldida turgan m aqsadlarini birgalikda aniqlashtiradilar,
ularni amaliy vazifalar darajasiga ko'taradilar va ham korlikdagi
faoliyatda amalga oshiradilar. M aktab insonparvarlik tarbiyaviy tizim i
samaraliligining m uhim sharti, bolalar va kattalarni u m u m iy jam o ag a
birlashtirish hisoblanadi (lekin o'z vazifalari bo'yicha turlicha bo'Isa
ham - bolalar, pedagoglar, ota-onalar). Bolalar va kattalarning o'zaro
m unosabatlari m a i u m m unosabatlarni y u za g a keltiradi, ular birinchi
navbatda tiz im ning tarbiyaviy imkoniyatlarini belgilavdi.
H ar qanday insonparvarlik tarbiyaviy tizimi aniq tizim hisoblanadi.
U ning tashkil topishi, faoliyati va rivojlanishida muhit. shu bilan birga
faqat tashqi ta’sir ko'rsatuvchi omil sifatida emas, balki ushbu tiz im ning
tarkibiy qismida katta rol o'ynaydi.
Tarbiyaviy tizim ning ikki turini taqqoslash, tahlil qilish, y ak u n id a
ta’sir ko'rsatish, t a i i m tizimi va insonparvarlik tarbiya tizimi o'z ining
predmeti m azm u n id a ham farq qilishini alohida aytib o'tamiz.
Dostları ilə paylaş: |