Birinchi
tizim dunyoning ijtimoiy ko'rinishini
0
‘rganadi.
Ikkinchi
tizim
esa o'zini o'zi boshqarish usulini o'rganadi. M a l u m ijtimoiy
q o id a la rn l qadriyatlarni, m unosabatlarni yetkazib ta'sir ko'rsatish
tarbiya tizimi bolalarda o'zini anglashga qobiliyatni rivojlantirish
masalasini o'z oldiga qo'ym aydi - bu uning predmeti hisoblanmaydi.
Insonparvarlik tarbiyaviy tizimi - bu boshqa gap. Inson tanlab olish
subyekti sifatida ishtirok etar ekan, u bu tanlovni o'ziga nisbatan
amalga oshirishi ko;zda tutiladi, dem ak, o'z ini anglash jarayonisiz
bu tizim ni am alga oshirish m u m k in emas. Shuning uchun turli
insonparvarlik-tarbiyaviv tizimlar, hozirgi kunda, aynan m ana shu
yo'n alishda rivojlanmoqda. Innovatsiya (anglagan holda, u m um an
y angilikni kiritish sifatida) ishchi (amaliy) tushunchasini eslab, aniq
m isolda tarbiya tizim ini falsafiy jih atd an qanday shakllanishini ko'rib
chiqamiz. Taqdim etilgan yondashishlarning har birida innovatsiya
yondashishlardan birini
aniqlashtirish hisoblansa ham,
har gal
qandaydir yangi g'oya bilan b o g i i q b o ia d i. Masalan, CXS. G azm an tar
biya insonparvarlik paradigm asini m uhokam a qilib, tarbiya maqsadini
birinchi navbatda o'zini rivojlantirish va pedagogik yordam ko'rsatish
g'oyasi bilan bog'lavdi. Ko'p chilik hozirgi zam on mualliflari inson
parvarlik paradigm asini o'rganishlarida, shaxs rivojlanishiga amal
qilib, o'zini rivojlantirishga (yoki o'zining o'zligini rivojlantirishga)
turli tom ondan yondashadilar. B a’zi mualliflar ushbu so'z ning keng
m a ’nosidan kelib chiqadilar: o'zini um um iy lik k a yetkazish, barcha
odam lar uchun xosliklar, ham m asiga mos kelish, y a ’ni u yoki bu sotsial
ideologik talablarni kontekstidan chetga chiqadilar, um um insoniylikni,
o'z ini rivojlantirishdagi ahamiyatini ta’kidlaydilar. Mualliflar ikkinchi
guruhi esa boshqacha fikrlaydilar: inson o p in i n g individualliligini,
alohidaliligini, o'z ining o'zligini rivojlantiradi (bu ko'pincha u m u m
insoniylikni namoyon etish individual ifodalangan usullarini o'z ichiga
oladi).
97
O .S .G a z m a n «E rkinlik pedagogikasi: X X I asr insonparvarlik
taraqqiyotidagi v o i » nomli asarida «O 'z ini rivojiantirish» term inida
y uqorida aytilgan ikki m azrnunni birlashtirish va o'zini rivojlantirishni
faqat yagona subyektda taq d im etilishi m u m k in b o l g a n yangi sifatni
tashkil etish uchun insonning o'zida san'atni (madaniyatliligini) va
tabiivki, to'plash, birlashtirish jarayoni sifatida tasavvur etishni ta k l i f
etadi, Faqat ijtimoiy va biologik emas, balki erkin (ekzestensial)
m avjudot sifatida o'sib borayotgan inson to'g'risidagi ta sa v v u r m ada-
niyligi va tabiiy ligi tam oyillarini erkinlik tam oyili bilan to id irilish in i
talab etadi. Tarbiya texnologiyasi deganda biz tarbiyaning m aTum
m aqsadlariga erishishga qaratilgan m axsus pedagogik uslublar tizimini
tushunam iz. H ar qanday tarbiya m etodikasi tarbiya texnologiyalaridan
tashkil topadi. Masalan, jam oani rejalashtirish. o'sm irlar bilan aloqa
o‘rnatish, pedagogik diagnostika texnologiyasi va boshqalar. A gar
texnologiya - bu tarbiya m etodikasining v a kunlanga n qismi b o ls a
(uning birligi), uslub esa o'z navbatida bu u m um iy yoki shaxsiy
pedagogik m adaniyatda qayd etilgan tarbiya texnologiyasiga nisbatan
vakun lan g a n elementdir. A garda uslub biror bir tarbiya masalasi bilan
barqaror b o g i iq b o ls a . u oddiy tarbiyaviy texnologiya b o i i b qoladi.
Masalan, sinfni m ik ro g u ru h la rg a b o ii s h (qiziqishi bo'yicha, q u r’a
tashlash bo*yicha, yetakchilari bo'yicha): ham korlikdagi faoliyatda
o;yin rollarini yaratish usullari; gu ru h n i m u h o k am ad a so'zga chiqish
tartibi va boshqalar - bularning barchasi tarbiyachilari aniq uslublariga
misollar. Lekin ulardan hech biri qandaydir aniq tarbiyaviy m asala bilan
to w
gi*idan-to;g 4ri b o g i i q emas. shuning uchun m ana shu uslublarni turli
xil texnologivalarga kiritish m um kin. M ik ro g u ru h larg a ajratish uslubini
ja m o a b o i i b m aqsadni beigilashda ham. ham korlikda rejalashtirish va
um u m iy ishlarni bajarish texnologivasida ham. gu ru h li tahlilni tashkil
qilish usuli sifatida ham va muloqot reytingida m ashqlar o'tkazish
uslubi sifatida ham q o ila s h m um kin. Shunga mos ravishda ishiab chiqi-
layotgan pedagogik yordam texnologiyalari ham ilgari m a i u m b o l g a n
uslublar yo'nalishidan iborat b o iis h i m um kin. lekin m a i u m tartibda
tuzilgan ularning ketm a-ketliklari yangi tarbiya vazifalariga javob
bera boshlashi m um kin. Pedagogik yordam texnologiyasi - bu o'sib
borayotgan o d am ning boshqalardan o'z ining farqini anglab yetishga
98
yordam beruvchi o'quvchining jismoniy, intellektual, mamaviy, ijodiy
vositalardan foydalanish tizimidir. Bu o'quvchining ta ’lim olishida
mustaqil va muvaffaqiyatli ilgari borishi, shaxsiy hayot y o i i va hayot
m azm unini tanlashi uchun zarurdir. Ushbu texnologiyani amalga
oshirish o'quvchining savol id an boshlanadi: «M en kim boiam an?»,
«Qanday b o i i s h im kerak?» Pedagog bilan birgalikda m ana shu
savollarni m uhokam a qilish yana boshqa bir mustaqil savolni ham
keltirib chiqaradi: «Qanday yashash kerak?» M axsus tashkil etilgan
maslahatlar orqali aynan m ana shu o'quvchiga xos b o i g a n individual
hayot tarzi asta-sekin tuziladi, intellektual, emotsional, jism oniy
y u k lam alar qulay rejimi tanlanadi.
0 ‘quvchi pedagog yordam ida muvaffaqiyat va baxtsizliklarga
bardosh berishning o'zi uchun mos usullarini topadi, mehnat
faoliyatining mos turini aniqlaydi, bo'sh vaqtini uzluksiz ish shakllari,
o dam lar bilan munosabatlar xususiyatlari bilan belgilaydi.
«Pedagogik yordam » tushunchasining sem antik m a ’nosi birinchi
navbatda faqatgina biror narsaga ega b o ig a n , lekin yetarli darajaga
ega b o i m a g a n odam gagina yordam ko'rsatish va q o ilab-quvvatlash
m um kinligidan iborat. Shuning uchun bolaning o'zida biror narsani
bilish istagi paydo b o i s a va bu y o i d a uning oldida qiyinchiliklar paydo
b o i s a pedagogik yordam harakatga keladi. Shunday qilib, pedagogik
yordam texnologiyasi, birinchi navbatda, vaziyatga javob qaytarishdan
iborat b o ia d i. O 'z navbatida bu texnologiya turli uslublardan iborat.
U lardan biri baholash - algoritmik uslub hisoblanadi. Bola faoliyatini
tuzatish va baholash munosabati: «yaxshi - yomon», «to'g'ri - noto'g'-
ri», «m u m k in - m u m kin em as» kabilar m a i u m yosh bosqichida belgilar
xulqi doirasini belgilaydi. Bu uslub o'qituvchi obro'si hali ju d a kuchli
b o i m a g a n kichik m aktab yoshidagi o'quvchilar uchun ancha samarali
b o iad i.
Pedagogik yordam texnologiyasi bu - bir uslub ijtimoiy ko'nikm a-
lar kursini m aqsadga muvofiq kiritish hisoblanadi. Ushbu kurs
ijtimoiy munosabatlar, shaharlararo munosabatlar, qaror qabul qilish,
o'zini anglash kabi sifatlardan iborat. Ushbu ikki fanning - amaliy
m a sh g ’ulotlar yoki ow
zini namoyon etish va o'zaro aloqalar ham da
ham korlik tajribasi uchun jam oani ijodkorlik bo'yicha m ashg'ulotlar
99
kcvrmishida qurilishi ju d a m uhim . Pedagogik yordam ni amalga
oshirishdan keyingi uslub - bolalar jam oasini tashkil etish va boshqa-
rishda pedagogning yordam i hisoblanadi. CVzini boshqarish buyruq
bilan y u z a g a k e lm a y d l balki bolalar va o'smirlar qiziqishlari ham da
m aktab fuqarosi huquqlari ham o'z m anfaatlarini o'zaro him oya qilish-
lari ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Ushbu o'zini boshqarish (avnan m ana
shu yerda pedagogning yordami kerak) m ak tab doirasida bolalar
qiziqishlarini birlashtiruvchi b o ig a n id a va m aktabning o'zi fuqarolik
jam iyati sifatida qurilganda paydo b o iad L
B olalarning o'zlari yaratgan qoidalar ularni birlashtiradi. M aktab
hayoti m u a m m ola rini yanada dem okratik hal etishga im kon beradi.
Lekin. asosiysi, bunday qoidalar erkinlik va m a s ’uliyatlilik doirasini
belgilab beradi. Ushbu holatni intizomlilikni rivojlantirishning kuchli
vositasi sifatida tushunib. ko'p chilik m aktablar o'zlarining qonunlarini,
o’rtoqlik nizomlarini,
vijdon kodekslarini yaratmoqdalar.
Lekin
ushbu uslubning ham m a l u m xavfli tomonlari mavjud. Pedagog ba'zi
bolalar boshqalar ustidan nazoratchi b o i i b qolm asliklarini kuzatib
borishi zarur. Bunday holatda bolalar jam oasida adovat ham yuzaga
kelishi m um kin. Bunday holatda bolalar qonunni bajaruvchilar va
ularga qarshi kuzatuvchilarga ajralib qolishlari m um kin. Shunday
qilib, yuqorida tasvirlangan uslublar (ularning ro’yxati. albatta, davom
ettirilishi m um kin) to'pi ami yangi m aqsad - pedagog yordam uchun
texnologiyani belgilab beradi va m ana shu m a z m u n d a innovatsion
texnologiyalarni qo'llash m aqsadga muvofiq b o ia d i. Um um an olganda,
har qanday tarbiya tizim ining yangilanishi innovatsiyalar hisobiga
am alga oshiriladi. Bu esa ikki - revolutsion (inqilobiy) va evolutsion
v o i bilan sodir b o iis h i m um kin. Inqilobiy y o l odatda m aktab hayotida
jam iyat hayotidagi favqulodda vaziyatlar bilan kelib chiqadi. Evolutsion
y o i tarbiya tizim ini samarali pedagogik boshqarish bilan b o ia d i.
chunki yangilanish m exanizm lari tizim ning o'zida mavjuddir.
T izim ning holati va faoliyati to'gi'isida yaxshi yetkazilib turiladigan
obyektiv axborotlai; pedagoglar va o'quvchilar jam o asin in g doimiy.
ijodiy izlanishiga yovnalgan ishlari t a i i m tizim i yangilanishini rejali
va boshqariladigan qiladi. Innovatsion m aktab tashkil topishi didaktik
jihatini tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelishga imkon beradi;
100
1.
Innovatsion m aktab tashkil topishi jarayonini didaktik ko'rib
chiqish turlicha jihatlar orqali amalga oshiriladi:
- Falsafiy-metodologik (o'qitish maqsadlari).
- N azariy (o'qitish mazm uni, o'qitish jarayoni tuzilishi va qonu-
niyatlari).
~ Texnologiya (o'qitish jarayoni qoidalar tamoyili).
D idaktik qarashning falsafiy-metodologik jihati quyidagidan iborat.
U yoki bu ijtimoiy bu y u rtm an in g m azm unidan qat’i nazar, m aqsadlarni
aniqlashtirish jarayoni har doim m a 'lu m pedagogik strategiyani tanlash
bilan berilishi kerak. Ijtimoiy buyu rtm ad a n o'qitish jarayonini tashkil
etish aniq m aqsadlariga o4ish jarayonida haqiqatda ishtirok etuvchilar
barchalari shunday tanlovni am alga oshirishga majburlar: olim-
didaktiklar, m aktab m a ’muriyath birinchi navbatda esa yangi ta ’lim
m odellarini ishlab chiquvchi innovatsion m aktablar o'qituvchilari.
IT.
Turli pedagogik strategivalardan tanlab olishning to’rtta
yo‘nalishi mavjud:
- T a i i m sohasining eng y u k sa k vazifalari.
- O'qitish va rivojlantirish jarayonlari nisbati.
~ T a i i m m azm u n i konsepsiyasi m a i u m turiga yoiialganligi.
- Inson madaniyafi tuzilishi to'g'risida tasavvur.
Ushbu m a ’lum pedagogik strategiyani tanlash ilmiy obyektiv
vazifalar bilan um um an hal etilishi m u m k in emas. U har bir aniq
innovatsion g u ru h n in g umumiy dunyoqarashi bilan, metodologik,
falsafiy, antropologik qarashlari bilan bog iiq .
III. D idaktik qarash falsafiy m etodologik jih atd an m aktabning
innovatsionligi g'ovaning obzi u m u m a n yangiligidan tashqari, m aktabda
m aqsadni shakllantirish jarayoni mavjudligi qavd etilganligidan
ham iborat b o iis h i m um kin. M aqsadni shakllantirish innovatsion
m aktabning mavjudligiga sabab b o i a d i va o'z navbatida o'qitishning
o'zi u sababli b o ia d i.
IV. Innovatsion m aktabning tashkil topishi didaktik qarash (o'qitish
m azm uni, o'qitish jarayoni tuzilishi va qonunivatlari) nazorat jihatlari
quvidagilardan iborat. Zamonaviy t a i i m vaziyatlari sharoitlarida devarli
har bir m aktabda variantiv qism ini aniqlash hisobiga boshlash, key in
esa, invariant asosini aniqlashtirib shaxsiy pedagogik strategiyasini
101
ishiab chiqish imkonivatiga ega. Ya’ni zamonaviy asosiy o'quv rejasi
faqatgina turli innovatsiyalar yuza g a kelishiga yordam beruvchi omil
sifatida emas. balki
haqiqiy
rag'b atlantirish sifatida h am amal qila
boshlavdi.
V. O'qitish nazariy as i (o'qitish jarayoni tuzilishi va qonuniyatlari)
o'qitish m azm unidan farqli ravishda innovatsiyalar y uza ga kelishi uchun
im koniyat hisoblanmaydi. Lekin innovatsion m aktab tashkil topishini
didaktik qarashda texnologik jihatida y uzaga keladigan innovatsiyalar
uchun cheklovchi rolida ishtirok etishi m um kin. Innovatsion m aktab
tashkil topishini didaktik qarashdagi texnologik jihati quyidagilardan
iborat. O'qitish m azm uni va texnologivasida o'zaro bog'liqlik mavjud.
O'qitish m azm unidagi o'zgarish (misol uchun o’quvchi fikrlarini tashkil
etuvchi sxemalar kiritish) darhol m ana shu m azm u n n i yetkazib berishga
qodir yangi pedagogik texnologiyani ishiab chiqishni talab qiladi. Va,
aksincha, m a i u m texnologiyalar o'qitish m azm uni hajm ining o'ziga
xos chegaralovchilarini ilgari suradi. masalan, davomiyiigi va qam rab
olish kengligi. Aniq pedagogik texnologiyalar ko'rinishida berilgan
har qanday innovatsiyalar didaktik qarash texnologik jihatida, bir
tom ondan. o'qitish nazariyasi va mavjud m aqsadlar bilan cheklangan,
ikkinchi tom ondan esa ushbu innovatsion texnologiya «mos» keladigan
yondashish xususiyati bilan (texnoizlanish) cheklangan.
Dostları ilə paylaş: |