Innovatsiya va intergatsiya

0 ‘Q IT U V C H IN IN G INNO VA TSIO N FAO LIYAT IDA
IJO D IY IM K O N JY ATNI R I \ rO JL A N T IR IS H
M U A M M O L A R I
Mutaxassislik mahorat va bilimlarni o’zi rivojlantirishi qulay 
ixcham tizimlarni taraqqiy ettirish nuqtayi nazaridan, refleksiv-guma- 
nistik pedagogika va birlashib ijod qilish psixologiyasi asosida yarati- 
ladigan intensiv-innovatsion metodlar yuqori samaraga ega boiishlari 
mumkin.
Bizning fikrimizcha. refleksiv-gumanistik yondashishning asosiy 
aksiologik yutuqlari asoslaridan biri. barbod etmaydigan uslublarni. 
ko'paytirib taraqqiy ettirish mumkin!igini amaliy isbot qilib berish 
boidi. Shunday qilib. yangi tizim varatish. yangilikni kashf qilish 
uchun o'tmish merosidan biror narsani buz ish shart emas. Birgalikda 
ijod qilish orqali amalivot ishtirokchilarida insonparvarlik shakllanadi. 
O'qituvchi innovatsion harakatni amalga oshirishda imkoniyatning 
ijodiy rivojlanuvchi muammolarni kiritadi.
Uslubdan maqsad: o'qituvchida innovatsion faoliyat muammolarini 
ham mustaqil tushunib > etish va innovatsion qarorga kelishga ijodiy 
imkoniyatlarini dolzarblashtirish 
va 
rivojlantirish. 
Bunday 
iisliib 
quyidagi bosqichlardan 
tashkil 
topgan:
1. Maktab 
m uam m olarini ish lab chiqish 
bosqichi, 
unda har bir 
ishtirokchi ilgarigilarni takrorlamay 
o‘z 
ijodidagi muammosini hal 
qilgan harakat qiladi.
2. Ushbu muammolarni hal etish bo’vicha g'oyalarni oldinga surish 
bosqichlari,
138

---

3. Jamoatchilik bo iib birgalikda muhokama qilish.
Polilog - «aylana» tuzilishda tashkil etishning mazmuni, birinchi- 
dan, faqatgina tuzilishidan «ilgarilab ketgan, surilgan» o'qituvchilar- 
ning maqsadi muammolarini yechishda rivojlantiruvchi natija berish, 
ta’minlash emas. balki m aium oti kamroq bo ig an o'quvchilarning 
ijodiy muammolarini vechishdan iborat. Qaytarishga imkon bermaslik 
vositasida har bir ishtirokchi tomonidan muqobil yechimlarni anglab 
yetish maksimal samaraga erishiladida, keyingi innovatsion xatti- 
harakatlarni rivojlantirish uslubi nuqtavi nazarlar haqida munozaralar 
uslubi boiib, bunda turli pedagogik vangiliklar haqida m aium otlar 
olishga imkon berilibgina qolmay. balki ularni tanqidiy tahlil qilish 
jarayonini ham taininlaydi. 
Bunday munozarada 
ishtirokchilar 
quyidagicha guruhga ajratiladi.
Birinchi guruh diqqatni boiajak yangilikning loyihasini ishlab 
chiqishga, uni o'z tushunishlarida vechib berishga jamlaydi. Chunki 
guruh munozara oxirida faqatgina bitta ishlab chiqilgan variantni 
umumiy muhokamaga olib chiqishlari kerak. Birinchi guruh o'z 
yangilik loyihasini bayon etib bergandan keyin muhokamaga ikkinchi 
guruh qo'shiladi, ularning vazifasi taklif etilgan vangilikka nisbatan 
boshqa muqobil variantlarni aniqlab olib va bunga asoslangan holda 
birinchi guruh fikrlarini notobgi*i ekanini isbotlab berishdan iborat. 
Taklif etilgan fikrni rad etib ikkinchi guruh o‘z yechimini ishlab 
chiqishga kirishadi. Shundan so'ng ular ham o'z dasturlarini bayon 
qiladilar. Uchinchi guruhning vazifasi tahlil qilib bayon etilgan 
loyihalarda konstruktiv karnchilikni izlashdan iborat. Shundan keyin 
guruhlar vazifalari o'zgartiriladi, bu jarayon aylanib yana takrorlanadi. 
Guruhlar ishlab chiqqan har qanday ijobiy natijalar har bir bosqichda 
qayd etib boriladi. Ammo amalda shunday vaziyatlar vujudga 
keladiki, bir vaqtning o'zida bir nechta loyihalar taklif etiladi. Ulardan 
har biri konstruktiv yechimga ega boiadi. Bu holda «Yechimlar 
auksioni» oikazishga to‘g i i keladi. Uning mazmuni loyihalarni umu­
miy plenumda yanada chuqurroq tahlil qilishdan iborat. Natijada 
yechimning har bir loyihasi tahliliy tekshiruvdan oiad i. Bu «savdo» 
mexanizmi yordamida amalga oshiriladi. «Mablag'» sifatida ularni 
tatbiq etishdan keladigan natija hisoblanadi.
139

---

Shu tariqa yangilik kiritish natijasida yuzaga keladigan jar ay on va 
hodisalar haqida yagona tasavvur shakllanadi.
Hodisalar avj olishi va amaliy qollanishi mexanizmi yangilikni 
ishiab chiqishda ko’zga ko'rinmagan salbiy kamchilikiarni yuzaga 
chiqaradi. ushbu tartib taklif etilgan vangiliklarni, ularni amalda 
qoilash darajasini klassifikatsiya qilib beradi. Natijada eng ko;p salbiy 
natijalarga ega bolganlari ro'yxatdan o'chiriladi.
Amaliyotning ishchi dasturi quyidagilar:
1. O bqituvchining ijodiy fikrlashi. pedagogik masalalarni yechish 
psixologik-pedagogik analiz.
2. 0 ‘qituvchining innovatsion faoliyati: amalga oshirishning texno- 
logiyasi va tuzilishi.
3. Yangilikni qabul qilishda psixologik to'siqlar.
4. Innovatsion munosabatlar rivojlanish uslublari: ijodiy masalalarni 
ochib berish va kashfiyot uslublari: «Aqliy hujum», hayratlanarli savol- 
lar, innovatsion o‘yinlar va boshqalar.
5. O'qituvchi mutaxassislik faoliyatida refleksiya (refleksiv qobili­
yatlar trenningi).
Yuqorida aytilganidek. o'qituvchining kreativligi va innovatsion 
munosabati rivojlanayotgan mu hit ta'siri ostida shakllanishi kerak.
Tekshirishlarga asoslanib, ijodni qandaydir tahliliy vaziyatdan yoki 
mavjud bilim chegarasidan chiqish deb belgilab, shunday tasdiqlash 
mumkin: kreativ muammoni shaxsiy fikrlarga t o la dolzarb qo'yishda 
ifoda etilgan chuqur xususivatdir. Shuning uchun biz mikromuhit orqali 
to'giidan-to'g'ri bolm agan shakllantiruvchi ta’sir koisatishga intildik. 
O'qituvchi dolzarblasha oladigan muhit yuqori darajali noaniq va 
potensial ko*p variantlikka ega boiishi kerak (boy imkoniyatlar).
Noaniqlik tayyor yownalishlarni qabul qilmay, o4z izlanishlarini 
rag'batlantiradi; ko*p variantlilik ularga topishga imkon beradi. Bundan 
tashqari, muhim kreativ munosabat va uning natijalari namunalari 
tarkib topgan boiishi kerak. Biz tekshirishlarimizda o'qituvchi fao- 
liyatidagi mikromuhit bir qator ko'rsatkichlari uyglmligini taklif 
etdik, munosabat past darajadagi reglamentligi, kreativ munosabatning 
namunalari ko'isatilishi va intbrmatsion boyligi - pedagogning inno­
vatsion munosabatiga belgilovchi ta'sir ko‘rsatadi.
140

---

A) Talabalar kreativlik darajasi uch ko'rsatkich bilan hisobga oli- 
nadi; mahsuldorlik, ijodiy yo'nalganlik sabablari. refleksivlik, kreativlik 
diagnostikasi. Ishlab chiqilgan yangiliklar kreativ qimmatligi ularni 
quyidagi turlardan biriga taalluqllgi bilan belgilanadi:
1. Maktabning yanada rivojlanishiga turtki boiuvchi ko'pgina 
yechimlarni, ko'zda tutilgan muammolarni qo'vish.
2. O'ziga xos, ilgarilarga o'xshamagan, kutilmagan yechimlar.
3. Yechish m a’lum bolgan konsepsiyalarni yoki pedagogik yonda- 
shishlarni davom ettirishni ko'zda tutadi.
Ishni tashkil etuvchilar talabalarning fikrlari, ularning qiziqishlari, 
ishni davom ettirish istagi, faolligining hisobga olish yordamida 
baholanadi.
Refleksion tashkil topuvchilar ko'zda tutilgan yechimni anglab 
yetish va o'zini o'qituvchi-innovator deb his etish darajasi bilan 
baholanadi.
B) Muhitning tafsiloti quyidagi ko'rsatkichlar bilan aniqlanadi: 
informatsion xabardorligi, kreativ munosabatlar namunalari mavjudligi, 
innovatsion munosabatlarning tartibliligi darajasi. Informatsion xabar­
dorligi darajasi taklif etilgan yechimni turlicha у o'liar bilan o'zgartirish, 
ularni turli y o ila r bilan tiklash darajasi y o ii bilan o'rganiladi. Yuzaga 
keltiruvchi tajribalar, innovatsion amaliyot davrida munosabatlar tartib- 
qoidalariga solinmagan sharoitlar yaratilishi, informatsion m aium otlar 
ko'pligL kreativ namunalar ko'rsatib berilganligidan iborat bo'ladi.
Tajriba vakunlangandan so'ng sinov va tajriba guruhlari vakuniy 
test o'tkazish bilan taqqoslanib ko'riladi. Tajribaning boshlanishi, 
o'rtasi va oxirida biz talabalar innovatsion munosabatlari va kreativlik 
darajasini, o'rtacha ko'rsatkichlar ifodalarini quyidagi jadval orqali 
baholadik.
Kreativlik. B o s h la n g ic h
darajadagi talabalarda 
kreativlik yuzaga kelishi, 
dinamikasi turlari (% da)
1
7
3
Ugarigi
tenglikni
tiklash
Yangi mustahkam- 
likka ega b o i i s h
Dinamikanmg
v o ‘qligi
vuqori
33
59
8
cfrta
49
20
3
past
27
15
48
141

---

Tajribalar natijalari tekshirilavotgan uchta ko'rsatkichlar uch turi 
bo'yicha katta farqlar borligini ko'rsatdi. Birinchi bosqichda shaxsni 
sabablar ko'rsatkichi o'sdi. ikkinchi bosqichda shaxsiy sabablilik va 
mahsuldorlik, uchinchi bosqichda mahsuldorlik, refleksiv ko'rsatkichlar 
yuqori boldi. Shu bilan birga innovatsion faoliyatning shaxsiy sabablilik 
ko'rsatkichining o'sib borishi shaxsiylik darajasining yanada chuqurroq 
o'zgarishlari haqida gapiradi, xususan: izlash jarayoniga emotsional 
ishtiroki. maktab muammolarini qo’yish va tushunish o'sadi, amaliy 
ishlarda mashg'ulotlarni davom ettirish istagi yuzaga keladi, erishilgan 
sabablilik darajasini qollab-quvvatlash mahsuldorlik faoliyati darajasi 
ham o'sadL deb xulosa qilish mumkin. Innovatsion faoliyatning rivoj­
lanish jarayoni aynan shaxsiy sabablilik darajasidan boshlanadi. M ah­
suldorlik darajasida biz ancha murakkabroq tashkil etuvchilarga duch 
kelamiz: shaxs ijodiy imkonivatlari va refleksli birligiga, innovatsion 
munosabatga y o i ko'rsatish, doimiy muammolar qo'yish va ularni turli- 
cha yechishni nazarda tutadi. Hamma sodir boiayotgan hodisalarga 
o'ziga xos munosabat ishlab chiqiladi: mazmunini izlash, yashirin 
tomonlarini ko'ra bilishga intilish.
Tajribalar m alumotlari yuqori boshlang'ich kreativ munosabat 
darajali talabalar ko'pchiligi yangi barqaror yuqori darajaga erishgan- 
liklari ular yuqori mahsuldorlik bilan ajralib turishlarini ko'rsatdi: 
o4rtacha kreativ darajali ko'pgina hollarda bir qancha harakatchanlik 
kow
rsatdilar. Lekin «mavzuni o'zgartirish, variatsiya qilish» turi bo’yicha 
yechishga intilsalar ham. Past kreativlik talabalar kamdan-kam yangi 
darajaga erisha oladilar, ular harakatchanlik qilmaydilar, ko'pincha 
ilgarigi birlamchi yechimga qaytadilar. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday 
holat kreativlikning oshishiga rivojlantiruvchi muhitning mos ravishda 
ta'siri sababli, bir yo'nalishli bolmaydi. Innovatsion faoliyatning 
o'zgarishi umumiy tendensiyasi quyidagi xususiyatlarga ega: hamma 
ko'rsatkichlari ancha o'sishi ketidan ularning biroz pasayishi kuzatiladi, 
bu m a lu m darajadagi emotsional pasayish va diskomfort o‘zini noqulay 
sezish bilan bogiiq boladi, rivojlanish muhiti innovatsion munosabat 
vazifasi va uslublaridan iborat bolishi, talabalar nom alum yechimlarni 
izlash uslublari va metodologiyasini egallagan bolishlari kerak.
Innovatsion faoliyatga yondashish o’qituvchilardan ilmiy tekshirish 
metodikasini o'zlashtirib olishni talab etadi. Talabalarning tajriba
142

---

maydonida 
tekshirish 
ishlarini «harakatdagi tekshirish», 
odatdagi 
qa- 
rashlar, 
yondashishlarga 
qarama-qarshi 
deb 
nomlash mumkin. Asosiy 
e’tibor 
innovatsion faoliyat texnologiyasidan 
ko4ra ko‘proq bilimga 
qaratiladi. 
Tajriba 
maydonchasidagi 
ishlardan 
asosiy 
maqsad talaba- 
larni 
innovatsion 
jarayonga jalb 
etish. bunda ularni 
o'qituvchi bilan 
bir- 
galikda o‘z mualliflik 
dasturini sinab k o ia d i,
yangilik kiritish uslub- 
larini 
aniqlaydi, 
tatbiq 
etish samarasini baholaydi. Talabalar tekshirish 
guruhlarini 
tuzish o'ziga xos 
talablarni 
o'qitish obvekti 
sifatidagi 
modeli 
muqobil 
gumanistik modelni ko'zda tutadi. Bunday shaklda 
ish olib 
borishning 
qim matli 
tomoni boTajak o'qituvchilarga tajribada 
faol va bevosita 
ishtirokchilar 
sifatida 
qaraladi. 
U lar 
tanqidiy mulohaza 
yuritishga, 
taniay bilishga, muqobil 
texnologiyani 
amalga 
oshirishga, 
natijalarni ko'ra 
bilishga 
o‘rgatiladi. Shu 
bilan birga 
butun pedagogik 
jamoa 
birga ijodiy 
hamkorlik 
qilish 
sharoitida faoliyat ko'rsatadiiar. 
Ilm iy tekshirish 
uslubi 
va 
guruhli 
ish 
yuritishni bir-biriga 
b o g l a b
ish 
olib borish guruhli 
tekshirishlarni 
tashkil qiladi, ana 
shu 
tajriba 
maydo­
nida talabalarni 
uyushtirish texnologiyasi asosini tashkil etadi. Guruhli 
ish olib borish bilan birga o*quv 
ustasi 
bilan individual 
ish 
olib 
boriladk
G uruhli ish 
olib 
borishning o'ziga xosligi s h u n d a k i
mashg‘ulotlar 
sem inar-m unozara shaklida olib 
boriladi. 
Har bir talaba ilmiy tekshirish 
ishtirokchisi 
boMib, m uam m o bilan shug'ullanadi. Shunday variantlar 
ham sinab ко I l i a d i: 2 -3 talaba bir 
muammoni 
turli yoshdagi 
guruhlar 
ham da 
turli 
nuqtayi nazardan ishiab chiqadilar. Talabalar bir oyda bir 
m a rta
uchrashib 
o'z 
tekshirishlari 
davomidagi natijalaridan xabardor 
qilib, 
m unozara va jonli fikr 
almashish 
ko'rinishida 
keyingi 
m u am m oni 
muhokama qiladilar, 
tajriba olib borish davom ida 
boTajak 
o'qituvchilar 
rahbar 
(pedagog) bilan ham korlik 
qiladilar. 
B izning 
ishimizning 
masalalaridan 
biri 
talabalarning shaxsiy 
talablariga 
varasha innovatsion 
tajriba berish 
edi. 
Butun tajriba ishlari 
uch bosqichdan 
iborat b o id i: 
birinchisi -
sabablarini 
aniqlash (tashxis - diagnostika) - «erta rivoj­
lanish 
maktabi» konsepsiyasini 
tatbiq 
etishda 
pedagog va bolalar 
qiv inchili к lari n i aniqlashga qaratiladi.
Ikkinchi bosqich ta’lim 
beruvchi 
ilmiy-tekshirish ishlari mahorati 
va 
ko‘nikmalarini 
ishiab 
chiqishga 
bagvishlandi. Bir qancha 
birinchi 
mashg‘ulotlar 
bolalar erta rivojlanishi 
muammosi 
bo'vicha 
ilmiy 
adabi- 
yotlarni o'rganish, 
m aktabgacha tarbiya va boshlangTch m aktabda
143

---

bolalarni rivojlantirish, turli konsepsivalarini analiz qilish, qo'llanishi 
mumkinligi va tizim tashkil etuvchi bogiiqliklarni aniqlash, o'z va 
muallif nuqtavi nazariga annotatsiva va interpretatsiya tuzish ishlari 
olib borildi.
Ta'lim berish turidagi keyingi mashg'ulotlar maktabda innovatsion 
ishlar o'tkazish uslublarini egallashga qaratildi; kuzatish xaritalarini 
tuzish, muallif konsepsivalarini aniqlash, tatbiq etishning borishi va 
natijalarini, qiyinchiliklarini ko'ra bilish. Yakuniy maqsad yagona 
mualliflik konsepsiyasini ko’rishdan iborat bo'lib. unga kichik guruh- 
larda muhokamalar (yordam) sabab bo'ldi. Talabalar ilmiy-tekshirish 
ishlarini rag'batlantirish uchun o'qituvchi-novatorlar o'z yangiliklarini 
kiritish tajribalari bilan o'rtoqlashdilar. Yakunlovchi bosqich mualliflik 
konsepsiyasini yozma ifoda etishdan iborat bo'ldi. Seminarda ishni 
tashkil etish, yangiliklarni tatbiq etish bosqichlarini tashkil etish kabi 
muammolar ko'rib chiqildi.