Innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti

3. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini oshirish yo‘llari. 
Qishloq hududlarida mavjud bo‘lgan mehnat resurslaridan to‘liq va samarali 
foydalanish, ularning mehnatlari unumdorligini yuksaltirish hamda ijtimoiy-
iqtisodiy jihatdan himoyalash eng dolzarb vazifa hisoblanadi. Bu vazifani 
muvaffaqiyatli hal etilsh uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim: 
-
qishloq hududlarida mavjud bo‘lgan mehnat resurslarining umumiy sonini va 
istiqbolda uning o‘zgarish darajasi monitoringini o‘tkazib borish; 
-
qishloq hududlaridagi barcha tadbirkorlik shakllarida qisqa va uzoq muddatga 
mutaxassislik turlari bo‘yicha mehnat resursiga bo‘lgan talabni aniqlash; 
-
qisqa va uzoq muddatga bo‘sh bo‘lgan ish joylarini ishlovchilar bilan 
ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni asoslangan holda ishlab chiqish (kadrlar 
tayyorlash, malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash); 
-
ish bilan ta’minlanmaganlarning umumiy sonini aniqlash, ularni ijtimoiy 
himoyalash bo‘yicha me’yoriy tadbirlarni ishlab chiqish, ularni amalga oshirish va 
boshqalar. 
Ta’kidlangan tadbirlarning samarali hal etilishi mehnat qilish qobiliyatiga 
ega bo‘lganlar bilan ish beruvchi subyektlar hamda ijtimoiy himoyalashni amalga 
oshiruvchi tashkilotlar o‘rtasida munosabatlar amalga oshirilishini taqozo etadi. Bu 
masalalarni hal etishda bandlikka ko‘maklashish markazlari muhim ahamiyatga 
ega.

---

Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘z mehnat qilish qobiliyatini taklif 
etayotgan fuqaro mehnat bozorini o‘rganib chiqadi. U yerda mavjud bo‘lgan 
talablarni o‘rganib, o‘zining intellektual va jismoniy qobiliyatlarini taklif etadi. Ish 
beruvchilar esa mehnat bozoridan o‘zlari uchun eng ma’qul bo‘lgan taklifni tanlab 
olishga harakat qiladilar. Ular bir-biriga mos kelganda shartnomalar tuzilib, xodim 
ishga yollanadi. O‘zbekiston Respublikasida ham shunday tartib joriy etilgan 
bo‘lib, bu vazifani qishloq hududlarida bandlikka ko‘maklashish markazlari 
amalga oshirmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorining nazariy asoslari 
shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit, ingliz iqtisodchisi D.Rikardo, Nobel mukofoti 
laureati, amerikalik iqtisodchi Paul A.Samuelson va boshqa olimlar tomonidan 
yetarli darajada asoslangan. Yaratilgan nazariyani hayotga tatbiq etish yo‘llari ham 
hal etilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat shu bozorda erkin sotilishi lozim. 
Shundagina u qiymatga ega bo‘ladi, ya’ni tovar shaklida ayirboshlanadi. Mehnat 
bozori erkin raqobat asosida amalga oshirilishi zarur. Bu bozorda mehnat 
munosabatlari iqtisodiy, ijtimoiy qonunlar, talab va taklif qonunlari talablari 
asosida amalga oshirilishi lozim. Mehnat bozorida inson o‘zini emas, balki mehnat
qilish (jismoniy, aqliy) qobiliyatini taklif etadi. Iste’molchi, ya’ni ish beruvchi shu 
qobiliyatni sotib oladi. Demak, oldi-sotdi jarayonidagi iqtisodiy munosabat 
predmeti insonning mehnat qilish qobiliyati hisoblanadi. Insonning mehnat qilish 
qobiliyatiga to‘lanayotgan ish haqi shu mehnatning qiymati, ya’ni bahosi 
ekanligidan dalolat beradi.
Qishloq hududlaridagi mehnat bozorini samarali shakllantirishda quyidagi 
holatlarni e’tiborga olish zarur: 
•
respublika aholisining yarmi qishloq hududlarida yashayotganligi; 
•
qishloq hududlarida aholi sonining o‘sish sur’ati shaharlardagiga nisbatan 
yuqori ekanligi, bu hol kelajakda mehnat resurslarining yuqori sur’atlarda o‘sishiga 
ta’sir etishi; 
•
qishloq hududlarida sanoat korxonalari talab darajasida rivojlanmaganligini 
va barcha resurslarni e’tiborga olgan holda joylashmaganligi; 
•
hozirgi davrda qishloq hududlarida ish bilan ta’minlanmagan iqtisodiy faol 
mehnat resurslarining shaharlarga ish qidirib ketayotganligi; 
•
qishloq hududlarida xususiy mulkchilikka asoslangan ishlab chiqarish, 
xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik shakllari talab darajasida 
rivojlanmaganligini, shuningdek, madaniy, maishiy, kommunal va boshqa 
xizmatlarni amalga oshiruvchi infratuzilma subyektlari ko‘lamining torligi.
Mehnat bozorlari yuqorida ta’kidlangan barcha xususiyatlarni e’tiborga 
olgan holda erkin shakllanishi uchun quyidagilarga e’tibor berilishi lozim: 

---

•
qishloq hududlaridagi (jumladan, qishloq xo‘jalik korxonalaridagi) mehnat 
resurslarining umumiy miqdorini, tarkibini aniqlash; 
•
mehnat resurslarining taklifini va hududdagi barcha tadbirkorlik 
subyektlarining ularga bo‘lgan talabini tarkibi bo‘yicha aniqlash; 
•
erkin mehnat bozorini shakllantirish hamda ularning samarali faoliyat 
ko‘rsatishini ta’minlovchi ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlarni ishga solish; 
•
qishloqda mehnat resurslarining maqsadga muvofiq bandligini ta’minlashga 
hissa qo‘shish; 
•
mehnat bilan band bo‘lmagan fuqarolar sonini aniqlash, ularning malakasini 
oshirish, qayta tayyorlash hamda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan himoyalash; 
•
erkin mehnat bozori amalga oshirilishini ta’minlovchi turli yarmarkalar va 
boshqa tadbirlarni tashkil etish, ularning samarali o‘tkazilishiga erishish; 
•
mehnat bozorining rivojlanishini ta’minlovchi barcha resurslarni topib, 
samarali sarflash kabi vazifalarni bozor talablari darajasida amalga oshirish lozim. 
Qishloqlarda mehnat bozorini oqilona tashkil etib, samarali boshqarish 
uchun hududlarning xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Respublikamizning 
mehnat resurslari soni ko‘p bo‘lgan hududlari, avvalo, Andijon, Farg‘ona, 
Namangan, Toshkent, Samarqand viloyatlari uchun mazkur bozorni tartibga 
solishning ancha samarali quyidagi ikkita usuli mavjud:
a) ishchi kuchiga talabni oshirish usuli; 
b) ishchi kuchlariga taklifni kamaytirish usuli. 
Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va intensiv texnologiyalarni ishlab 
chiqarishga joriy etish hisobiga ish o‘rinlarining bir qismi qisqarishi kuzatiladi. 
Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni oshirishni rag‘batlantirish usullarini tadqiq 
etish mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga hamda mazkur 
hududlar uchun samarali tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgan. 
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash va xarid qilish hamda 
agroservis xizmati ko‘rsatish va shaxsiy mehnat faoliyati bo‘yicha ish joylarini 
yaratish, ishlab chiqarish kuchlari va bandlikning noan’anaviy shakllarini 
rivojlantirish, agrar sektordagi ishdan vaqtincha bo‘shatilayotgan shaxslar uchun 
mavjud korxonalarni kengaytirish va qayta tashkil etish hamda yangi ish o‘rinlarini 
yaratish maqsadida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish lozim. 
Ishchi kuchlariga talabni oshirishni agrosanoat majmuining mehnat 
resurslarini qayta taqsimlashdan manfaatdor tarmoqlarida ish joylarini yaratish va 
yangi, zamonaviy kasblarni egallashga sarmoyalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb qilish 
orqali tartibga solish mumkin. Investitsiya va kreditlarni agrosanoat majmui 
korxonalarini, ayniqsa, qayta ishlash korxonalarini qurish, texnik jihatdan qayta 
qurollantirish va rekonstruksiyalashga, shaxsiy mehnat faoliyatini rivojlantirish 
yo‘li bilan xizmat ko‘rsatish sohasini kengaytirishga, shuningdek, ko‘p bolali 

---

ayollar, mehnatga layoqatli nafaqaxo‘rlar, nogironlar, o‘smirlar va hokazolarga 
mos ish joylarini vujudga keltirishga yo‘naltirish maqsadga muvofiqdir. Shu tariqa 
ortiqcha mehnat resurslarini yuqorida aytib o‘tilgan tarmoqlarga va ayrim maxsus 
ish joylariga jalb etish, ayni paytda ishchi kuchlarining kasbiy malaka tarkibiga 
bevosita ta’sir o‘tkazish mumkin. 
Ishchi kuchlari taklifini kamaytirishga ish vaqti va mavjud ish joylarini 
ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lganlar o‘rtasida qayta taqsimlash orqali 
samarali ta’sir etish mumkin. Ayollarga bola parvarishi uchun to‘lanadagin 
nafaqalar va beriladigan ta’til muddatini ko‘paytirish, mehnat stajini hisoblashda 
ularga imtiyoz berish; pensionerlar, nogironlarni parvarishlaydigan shaxslarning 
nafaqalarini oshirish mehnat bozoriga ishchi kuchlarining oqib kelishini 
kamaytirish chora-tadbirlari hisoblanadi. 
Ish bilan bandlar orasida ish vaqti va ish joylari ishchi kuchlariga bo‘lgan 
taklifni kamaytirish maqsadlarida qayta taqsimlanadi. Aholi bandligining xususiy 
va vaqtinchalik shakllariga o‘tishini rag‘batlantirishga ularga ham ish bilan to‘la 
band shaxslarga mo‘ljallangan ijtimoiy muhofaza turlarini, ta’tillar va boshqa 
ijtimoiy kafolatlarning miqdorlarini o‘rnatish, kafolatlangan eng kam miqdordagi 
ish haqi bilan ta’minlash, har yili beriladigan ta’tillarni o‘z vaqtida berish, ish kuni 
va ish haftasi davomiyligini qisqartirish orqali erishish mumkin. 
Mamlakatimizning mehnat resurslari yetishmaydigan mintaqalarida (Jizzax, 
Sirdaryo, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi) ishchi kuchlariga 
taklifini ko‘paytirish mehnat bozorini tartibga solishning maqsadga muvofiq 
usulidir. Respublika qishloq xo‘jaligidagi mavjud bo‘lgan mehnat resurslaridan yil 
davomida to‘liq va samarali foydalanish lozim.
Qishloq hududlarida, jumladan, qishloq xo‘jalik korxonalarida mavjud 
bo‘lgan mehnat resurslarining real miqdorini aniqlash lozim. Shu bilan birga aholi 
sonining mutlaq o‘sishini e’tiborga olgan holda mehnat resurslarining ko‘payish 
yoki kamayish jarayonini aniqlash kerak. Mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan 
aholining harakatini ham hisobga olish zarur. Shundan so‘ng qishloq xo‘jaligida 
mavjud bo‘lgan ish joylarining hozirgi hamda istiqboldagi sonini real aniqlashga 
alohida e’tibor berish kerak. Shularga asoslangan holda mehnat balansi ishlab 
chiqilishi zarur. 
Yuqoridagilarga asoslanib, mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanganlik 
darajasi, shu orqali qishloq hududlarida mavjud bo‘lgan mehnat resurslarining ish 
bilan ta’minlanganlik darajasi aniqlanadi. Uning darajasi birga yaqin bo‘lishi 
lozim, aks holda mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash chora-tadbirlari 
asoslangan holda ishlab chiqilishi kerak. Buning uchun qishloq xo‘jalik 
korxonalarida yangi ish joylarini tashkil etish imkoniyatlarini rejalashtiriladi. 
Mehnat resurslaridan foydalanishni rivojlantirish maqsadida ularni takror ishlab 

---

chiqarish jarayonlarini, ya’ni malakalarini oshirish, tayyorlash va qayta tayyorlash 
tadbirlarini ham belgilab olib, amalga oshirilishiga e’tibor berish zarur. 
Korxonalarda mehnat unumdorligi darajasini yuksaltirishga alohida e’tibor 
berish lozim. Bu masalaning hal etilishida eng ta’sirchan omil moddiy 
manfaatdorlik hisoblanadi. Darhaqiqat, bozor iqtisodiyoti sharoitida kim yaxshi, 
sifatli ishlasa ko‘p haq oladi. Shunday ekan, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida 
samarali mehnat qilayotgan ishchi-xizmatchi o‘z mehnatiga yarasha ko‘proq haq 
olishi lozim. Shu bilan birga mehnatkashlarni ma’naviy rag‘batlantirishni amalga 
oshirishni ta’minlash kerak. Eng avvalo, mehnatlari natijalarini e’tiborga olgan 
holda mukofotlash va taqdirlash lozim. Unvonlar ham ma’lum darajada 
fuqarolarning mablag‘lar bilan ta’minlanishiga olib keladi. Jumladan, respublikada 
xizmat ko‘rsatgan iqtisodchi, agronom, irrigator unvolarini olganlarning asosiy ish 
haqlariga eng kam oylik ish haqining 60 foizi miqdorida ustama beriladi. Eng 
asosiysi, ma’naviy rag‘batlantirish insonlarning kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi 
va ularning mehnatga munosabatini yaxshilaydi, yaxshiroq mehnat qilishga 
undaydi. 
Qishloq 
xo‘jaligidagi 
mehnat 
jarayonlarini 
mexanizatsiyalashtirish, 
avtomatlashtirish, 
elektrlashtirish 
natijasida 
sarflanayotgan 
mehnatning 
unumdorligi oshishini ta’minlash mumkin. Buning uchun xo‘jaliklar ixtiyoridagi 
barcha mashinalar, traktorlarning ishga yaroqliligini oshirish hamda ulardan yil 
davomida to‘liq foydalanishga erishish tadbirlarini shakllantirish lozim. Eng 
avvalo, ularni malakali kadrlar, ta’mirlash ustaxonalari bilan ta’minlash kerak. 
Xo‘jaliklarning ishlab chiqarish resurslari bilan ta’minlanganligini ham talab 
darajasiga yetkazish zarur. Buning uchun esa moliyaviy resurslar bilan ta’minlash 
choralarini aniqlab, ularning bajarilishini ta’minlash kerak.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning mavsumiyligi tufayli yilning 
ma’lum davrida tarmoqdagi mehnat resurslarining bir qismi bo‘sh turib qoladi, bu 
esa mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ushbu holatning oldini olish uchun qishloq xo‘jalik korxonalarida xodimlarni 
mehnat resursiga talab kam bo‘ladigan qish oylarida ham ish bilan band qilish 
choralarini ko‘rish lozim. Bunda dehqonchilikka ixtisoslashgan fermer 
xo‘jaliklarida chorvachilikni ham yo‘lga qo‘yish, issiqxonalar tashkil etish, turli 
sexlar, ustaxonalar faoliyatini tashkil etish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish 
maqsadga muvofiqdir.
Demak, qishloq xo‘jaligida mehnat resurslaridan yil davomida to‘liq va 
samarali foydalanish hamda ularning mehnatlari unumdorligini oshirish uchun 
quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir:
-
qishloq joylarda tadbirkorlik shakllarini rivojlantirish; 

---

-
tarmoqning rivojlanishini e’tiborga olgan holda qo‘shimcha ish joylarini 
tashkil etish; 
-
qishloq xo‘jaligiga yangi texnikalarni, samarali texnologiyalarni izchillik 
bilan tatbiq etish; 
-
tarmoqning ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirish va moddiy-texnika 
ta’minotini yuksaltirish; 
-
qishloqda yashash va ishlash uchun barcha sharoitlarni yaratish; 
-
mehnatni tashkil etishning samarali turlarini tashkil etish va rivojlantirish; 
-
kadrlarni tayyorlash, malakalarini oshirish, ularni moddiy va ma’naviy 
rag‘batlantirishni takomillashtirish va boshqalar. 
Bu kabi chora-tadbirlarning qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga joriy etilishi 
tarmoqdagi mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilab, mehnat unumdorligi 
oshishiga ijobiy ta’sir etadi.