Innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti
Yüklə 281,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ih
Vfk = Bunda: Ih – mehnat resurslarining bir yilda haqiqatda ishlagan vaqti, kishi- kuni, kishi-soat; Im – mehnat resurslarining qonunda belgilangan me’yor bo‘yicha ishlashi lozim bo‘lgan vaqti, kishi-kuni, kishi-soat. Bu koeffitsiyentning miqdori birga yaqin bo‘lishi kerak. Agar uning darajasi qanchalik past bo‘lsa, bu mehnat resurslari foydali mehnat jarayonida kam qatnashganligidan dalolat beradi. f) mehnatning mavsumiylik koeffitsiyenti. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun ma’lum davr (bir yil, bir oy) mobaynida eng ko‘p sarflangan kunlik mehnat sarfi shu davrdagi eng kam sarflangan kunlik mehnat sarfiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi: in ax Mmk Im Im = Bunda: Imax – ma’lum davrdagi eng ko‘p sarflangan kunlik mehnat sarfi, kishi-kuni, kishi-soat; Imin – ma’lum davrdagi eng kam sarflangan kunlik mehnat sarfi, kishi-kuni, kishi-soat;. Ushbu koeffitsiyentning miqdori 1-1,2 ga teng bo‘lgani maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida uning miqdori belgilangan me’yordan yuqoriroq bo‘lmoqda. Bu mehnat resurslarining ishlab chiqarish jarayonida bir me’yorda qatnashmayotganligidan dalolat beradi. Bu holni yumshatish zarur, buning uchun kam mehnat sarflanadigan oylarda ishlab chiqarishning boshqa sohalarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu masalani har bir korxona o‘zining ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hal etishi mumkin. g) mehnat unumdorligi darajasi. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun haqiqatda sarflangan jami mehnat sarfi miqdorini shu davrda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga yoki qiymatiga taqsimlash zarur: YM SM Mu = Bunda: SM – ma’lum davrda sarflangan mehnat, kishi-kuni, kishi-soat; YM – ushbu davr mobaynida yetishtirilgan mahsulot miqdori yoki qiymati. Bu ko‘rsatkich yetishtirilgan bir birlik (sentner, tonna, so‘m) mahsulot uchun qancha mehnat sarflanganligini ifodalaydi. Ushbu ko‘rsatkich mehnat sig‘imi ham deyiladi va mehnatni tejash iqtisodiy qonunining talabidir. Amaliyotda esa mehnat unumdorligi haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotning, bajarilgan ishning miqdori yoki qiymatini unga sarflangan ish vaqtiga taqsimlash orqali aniqlanadi: SM YM Mu = Mazkur ko‘rsatkich sarflangan bir birlik (kishi-kuni, kishi-soat) mehnat sarfi evaziga qancha mahsulot yetishtirilganligining, xizmatlar bajarilganligining darajasini ifodalaydi. Bu ikki usul bir-birini inkor etmaydi, balki to‘ldiradi. Mahsulot birligiga sarflangan mehnat miqdori kamaysa yoki sarflangan bir birlik mehnat sarfi evaziga yetishtirilgan mahsulot birligi ko‘paysa, mehnat unumdorligi oshganligidan dalolat beradi. Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi qishloq xo‘jaligida ayrim mahsulot turlari bo‘yicha hamda xo‘jalik miqyosida natural hamda qiymat ko‘rinishida aniqlanadi. Uning darajasini qiymat ko‘rinishida bir necha yillar davomida aniqlashda qiyosiy baholardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shunda qishloq xo‘jalik mahsulotlari baholari o‘zgarishining mehnat unumdorligi o‘zgarishiga ta’siri bartaraf etiladi. Yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar yordamida qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida qatnashayotgan mehnat resurslaridan qanday foydalanilayotganlik hamda sarflanayotgan mehnatning unumdorlik darajasi aniqlanib, chuqur tahlil etiladi. Shunga asoslangan holda kelajakda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash va sarflanishi zarur bo‘lgan mehnatning unumdorligini oshirish uchun qanday tadbirlarni ishlab chiqish kerakligi belgilanadi. h) qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida band bo‘lgan mehnat resurslarining salmog‘i. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun tarmoqda band bo‘lgan mehnat resurslari soni mamlakat miqyosida band bo‘lgan mehnat resurslari soniga taqsimlanadi va natija 100 ga ko‘paytiriladi. Uni aniqlashda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 100 x MMRus TBMR TMRs = Bunda: TBMR – tarmoqda band bo‘lgan mehnat resurslarining umumiy soni; Rus – mamlakat miqyosida mehnat resurslarining umumiy soni. Ushbu ko‘rsatkichlar yordamida qishloq xo‘jalik tarmog‘ida band bo‘lgan mehnat resurslarining mamlakat mehnat resurslari umumiy sonidagi salmog‘i aniqlanib, tahlil qilinishi mumkin. Mazkur ko‘rsatkich tarmoqdagi mehnat resurslarining mehnat unumdorligiga baho berishda ham foydalanilishi mumkin. Masalan, 2020-yil 1-yanvar holatiga mamlakatimiz aholisining 49,5 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi va 2019-yilda iqtisodiyotda band bo‘lganlar jami soni tarkibida qishloq xo‘jaligining ulushi 26,2 foizni tashkil etgan. Niderlandiyada esa aholining 8,7 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi va iqtisodiyot tarmoqlarida band bo‘lganlarning atigi 2,3 foizi qishloq xo‘jaligi tarmog‘i hissasiga to‘g‘ri keladi. Niderlandiya qishloq xo‘jalik mahsulotlari eksporti bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘rinni egallaydi. Bu Niderlandiyada qishloq xo‘jaligi tarmog‘i intensiv rivojlanganligidan, qishloq xo‘jaligi tarmog‘i moddiy-texnika bazasining mustahkamlanganligi, zamonaviy texnika va texnologiyalar, innovatsiyalardan foydalanilishi natijasida mehnat unumdorligining yuqori bo‘lishiga erishilganligidan dalolat beradi. Ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha AQSh, Isroil, Germaniya va boshqa shu kabi qishloq xo‘jaligi intensiv rivojlangan mamlakatlarda ham yuqori natijalarga erishilgan. Intensiv texnologiyalar qo‘llanilishi natijasida qishloq xo‘jaligi tarmog‘idan bo‘shayotgan mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash uchun qishloq joylarda tadbirkorlikning boshqa shakllarini, sanoat va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini rivojlantirish lozim. Mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanmagan qismi ishsizlar hisoblanadi. Qonuniy jihatdan ishsiz hisoblanishi uchun ular o‘zlari istiqomat qiladigan hududdagi bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaat etishi zarur. Bandlikka ko‘maklashish markazi murojaat etgan ishsizlarni belgilangan tartibda ro‘yxatga olib, ularga mutaxassisligi bo‘yicha ish topib bera olmasa, ularga ishsiz maqomini beradi. Ishsiz maqomini olgan fuqaro esa ijtimoiy jihatdan himoyalanishi uchun unga belgilangan miqdordagi mablag‘ ma’lum davr mobaynida berib boriladi. Bandlikka ko‘maklashish markazlari ish bilan ta’minlanmaganlarga tumandagi imkoniyatlarni e’tiborga olgan holda malakasini oshirish yoki kasblarini o‘zgartirish bo‘yicha tadbirlarni amalga oshiradi. Shular natijasida ularning ish bilan ta’minlanishi yaxshilanadi. Bu esa mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti yuksalishini ta’minlaydi. Qishloq hududlarida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlantirilishi tarmoqdagi mehnat resurslarining ma’lum bir qismini sanoat va boshqa tarmoqlarga o‘tishiga ta’sir etmoqda. Shu orqali qishloq joylardagi mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanganlik darajasi oshirilmoqda. Tarmoqda mavjud bo‘lgan mehnat resurslarini ishlab chiqarishga jalb etish, ularning mehnatlari unumdorligini yuksaltirishda moddiy hamda ma’naviy rag‘batlantirishning, ya’ni ularning mehnatlariga yarasha haq to‘lash, yaxshi ishlaganlarni esa rag‘batlantirishning ahamiyati ulkan. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida mamlakatimiz miqyosida mehnatga to‘lanadigan ish haqining eng kam miqdori belgilanadi. Uning yuqori darajasi esa xo‘jaliklarning iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hamda ishchi-xizmatchilarning qobiliyatlariga, imkoniyatlariga va tashabbuskorligiga qarab belgilanadi. Yüklə 281,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|