Innovatsiyalar vazirligi turon xalqaro universiteti

---

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA‟LIM VA 
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
TURON XALQARO UNIVERSITETI 
 
TURON XALQARO UNIVERSITETI

 
 
“Gumanitar fanlar va pedagogika” 
 Fakulteti 
XTA 23-DU guruh talabasi Anvarova Mavludaning
Falsafa fanidan tayyorlagan
REFERATI
 
 
 
Namangan- 2023 
 
 

---

2 
Mavzu: Ontologiya, gnotseologiya va ong falsafasi 
Reja 
1. Borliq va uning mavjudlik shakllari.
2. Borliq va yo‗qlik, mavjudlik va reallik.
3. Harakat, fazo va vaqt, makon va zamon.
4. Borliq falsafasini o‗rganishning ahamiyati. 
5. Bilish va bilim — falsafiy tahlil mavzui.
6. Bilishning ob‘ekti va sub‘ekti. Inson bilishining asosiy bosqichlari.
7. Ilmiy bilishning mohiyati va usullari. Metod, nazariya va metodologiya. 
8. Ong va ongsizlik nima. 
 
Tayanch tushunchalar 
Borliq, yo‘qlik, mavjudlik, reallik, materiya, harakat, rivojlanish, fazo, vaqt, 
Bilish, gnoseologiya, bilim, kundalik (empirik) bilim, nazariy bilim, bilish ob’ekti, 
bilish sub’ekti, hissiy bilish, mantiqiy bilish, ilmiy bilish metodlari, nazariya, 
haqiqat, nisbiy haqiqat, mutlaq haqiqat, ong, onglilik, avtomatizm, ongsizlik, 
ruhiyat, arxitip. 

---

3 
Borliq tushunchasi. Faylasuflar qadim zamonlardan buyon «borliq» va 
«yo‗qlik» haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vujudga kelishi, mohiyati, 
xususiyatlari va shakllari haqida ko‗plab asarlar yozishgan. Xo‗sh, borliq nima? Bu 
savol bir qarashda juda oddiy ko‗ringani bilan unga shu choqqacha barcha 
kishilarni birday qanoatlantiradigan javob topilgani yo‗q. Bu holat borliqqa 
turlicha nuqtai nazarlardan qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, 
ayrim faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan bog‗lab tushuntirishadi. 
Ularning nuqtai nazarlaricha, borliq – ob‘ektiv realliknigina qamrab oluvchi 
tushunchadir. U holda fikr, inson tafakkuri, o‗y-xayollarimiz borliq tushunchasidan 
chetda qolar ekanda, degan savolga ular, bunday tushunchalar ob‘ektiv reallikning 
hosilasidir, deb javob berishadi.
Falsafaning borliq haqidagi ta‘limotni izohlaydigan qismi — ontologiya deb 
ataladi. (Bu tushunchani falsafada birinchi bor X. Volf qo‗llagan). Olam va borliq 
masalalarini falsafaning ana shu sohasi o‗rganadi.
Yo‗qlik hech nima demakdir. Hamma narsani hech narsaga aylantiruvchi, 
hamma narsaning ibtidosi ham, intihosi ham yo‗qlikdir. Bu ma‘noda yo‗qlik 
cheksizlik, nihoyasizlik va mangulik bilan birdir. Yo‗qlik chekingan joyda borliq 
paydo bo‗ladi. Demak, borliqning bunyodkori ham, kushandasi ham yo‗qlikdir. 
Borliq yo‗qlikdan yo‗qlikkacha bo‗lgan mavjudlikdir. Yo‗qlikni hech narsa bilan 
qiyoslab bo‗lmaydi. Fanda yo‗qlik nima, degan savolga javob yo‗q.
Borliq haqidagi kontseptsiyalar. Tarixdan ma‘lumki, faylasuflar borliq haqida 
turlicha g‗oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiyo tuprog‗ida vujudga kelgan 
zardo‗shtiylik ta‘limotida borliq quyosh va olovning hosilasidir, alangalanib turgan 
olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil etadi, deb hisoblangan. Chunki bu g‗oya 
bo‗yicha, har qanday o‗zgarish va harakatning asosida olov yotadi va u borliqqa 
mavjudlik baxsh etadi.
Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiyoslaydi va uningcha, 
biror narsa, biz uni bilsakkina bor bo‗ladi, insonning bilimi qancha keng bo‗lsa, u 
shuncha keng borliqni qamrab oladi, deb hisoblaydi.

---

4 
Qadimgi dunyoning atomist olimi Demokrit borliq atomlar majmuasidan 
iborat 
deb 
tushuntirgan. 
Uning 
fikricha, 
borliqning 
mohiyati 
uning 
mavjudligidadir. Mavjud bo‗lmagan narsa yo‗qlikdir.
Islom ta‘limotida esa borliq bu ilohiy voqelikdir. Ya‘ni u Olloh yaratgan 
mavjudlikdir. Bu borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta‘limotlari bo‗lgan.
Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta‘limotni har taraflama 
rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Ollohning o‗zidir. 
Beruniy fikricha, borliq shunday umumiylikki, u hamma narsaning asosida yotadi, 
demak, borliq hamma narsaning asosidir. Evropada o‗tgan olimlar David Yum va 
Jorj Berkli borliqni sezgilarimiz majmuasi deb talqin etishgan.
Hegel esa borliqni mavhumlik, mutlaq ruhning namoyon bo‗lishi, deb 
ta‘riflaydi. Ko‗pgina naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan, ya‘ni 
shu aktual olamga bog‗lab tushuntirdilar.
Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha bo‗lib o‗ziga butun mavjudlikni, uning 
o‗tmishi, hozir va kelajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish 
uchun yo‗qlik tushunchasini unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning 
zaruriy mohiyatini ochishga intilganlar. Materialistik adabiyotlarda borliqni 
ob‘ektiv reallik bilan, materiya bilan aynanlashtirib tushuntirishadi.
Borliq o‗ziga ob‘ektiv va sub‘ektiv reallikni, mavjud bo‗lgan va mavjud 
bo‗ladigan olamlarni, moddiylik va ma‘naviylikni, o‗tmish va kelajakni, o‗limni va 
hayotni, ruh va jismni qamrab oluvchi umumiy tushunchadir.
Borliq va mavjudlik. Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jamiyat, tafakkur, 
g‗oyalar, o‗y-xayollarimiz barchasi birday mavjuddir, ular turli tarzda va 
shakllarda namoyon bo‗lib, hammasi mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq 
tushunchasiga kiradi.
Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta‘rifiga faqat ob‘ektiv real 
olam, ongdan tashqaridagi, unga bog‗liq bo‗lmagan jismoniy mohiyatga ega 
bo‗lgan narsalargina kiritiladi. Borliqning ideal, virtual, potentsial, abstrakt, 
ma‘naviy shakllari bu ta‘rifdan tashqarida qoladi. Aslida esa, borliq kategoriyasi 
umumiy abstraktsiya bo‗lib, mavjudlik belgisi bilan barcha narsa va hodisalarni 

---

5 
o‗ziga qamrab oluvchi o‗ta keng tushunchadir. U o‗ziga nafaqat ob‘ektiv reallikni, 
balki sub‘ektiv reallikni ham qamrab oladi.
Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham kengroq 
tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda namoyon bo‗lib turgan qismi 
bo‗lib, o‗tgan va mavjud bo‗ladigan narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga 
kiradi. Reallik esa, mavjudlikning hammaga ayon bo‗lgan, ular tomonidan tan 
olingan qismi. Borliq o‗ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab oladi. 
An‘anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajratib ko‗rsatiladi. Ularga: 
tabiat borlig‗i, jamiyat borlig‗i, ong borlig‗i kiradi. Bular uchun eng umumiy belgi, 
ularning mavjudligidir.
Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borlig‗i va jamiyat borlig‗ining 
quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borlig‗i odatda tabiatdagi narsalar 
(jismlar), jarayonlar, holatlar borlig‗i sifatida tushuniladi. U ikkiga bo‗linadi: 
azaliy tabiat borlig‗i (yoki tabiiy tabiat borlig‗i, u insondan ilgari va uning 
ishtirokisiz ham mavjud bo‗lgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan 
narsalar borlig‗i («ikkinchi tabiat» borlig‗i, ya‘ni madaniyat). Ikkinchi tabiat 
borlig‗i esa, o‗z navbatida, quyidagi ko‗rinishlarda uchraydi:
- inson borlig‗i (insonning narsalar olamidagi borlig‗i va odamning o‗ziga xos 
bo‗lgan insoniy borlig‗i);
- ma‘naviy borliq (individuallashgan va ob‘ektivlashgan ma‘naviy borliq);
- sotsial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borlig‗i va jamiyat 
borlig‗i), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi.
Borliqning moddiy shakli materiya o‗ziga barcha jismlarni, hodisalarni, 
jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab oladi. Bundan tashqari u tafakkurni 
ham, olamda mavjud bo‗lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham 
qamrab oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos 
umumiylikni axtarishning bir yo‗nalishi moddiy olamning asosida yotuvchi 
umumiy mohiyatni axtarish yo‗li bo‗lib, yuqorida qayd etganimizdek, 
substantsiyani aniqlash yo‗lidir. Ikkinchi yo‗l esa — moddiy olamning asosiy 
tarkibiga kiruvchi «qurilish elementlarini»- substratni axtarish yo‗li. Uchinchi yo‗l 

---

6 
— hamma narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya‘ni 
pramateriyani axtarish yo‗li. Mana shu yo‗l haqida maxsus to‗xtab o‗taylik.
Olamning substantsiyasini axtarishning bu usuli go‗yoki meva iste‘mol 
qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini axtarib, dastlab daraxtga, so‗ngra uning 
guliga, bargiga, ko‗chatiga va urug‗iga nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy 
olamning o‗zagida dastlabki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya‘ni ilk 
materiyani, azaliy materiyaning «bobokolonini», «pramateriyani» axtarish usulidir.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada 
materiya haqidagi tasavvurlarning maydonga kelishiga va rivojlanishiga sababchi 
bo‗ldi. Materiya tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, 
pramateriyaga nisbatan ham umumiyroq bo‗lgan tushunchadir. Materiya olamdagi 
barcha moddiy ob‘ektlarni, butun ob‘ektiv reallikni ifoda etuvchi eng umumiy 
tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma‘nodagi materiya faqat fikrning maxsuli va 
abstraktsiyasidir» deb yozishadi. Faylasuflar barcha moddiy ob‘ektlarga xos 
xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo‗llaydigan tushuncha materiya 
deb ataladi. Demak, materiya moddiy ob‘ektlarga xos eng umumiy tushuncha, 
falsafiy kategoriyadir.
Albatta bu ta‘riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu 
ta‘riflarda ko‗proq sezgi a‘zolarimizga bevosita ta‘sir etishi mumkin bo‗lgan 
reallik nazarda tutilgan.
XX asrning o‗rtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik nazariyasi va 
hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yutuqlar kishilarning ob‘ektiv 
olam hakidagi tasavvurlarini tubdan o‗zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos 
olimlar sezgilarimizga bevosita ta‘sir etishining imkoni bo‗lmaydigan realliklar 
haqida ham tadqiqotlar olib bora boshladi.
Olamning klassik mexanika nuqtai nazaridan kelib chiqib, nisbatan kichik 
tezlikda harakatlanuvchi sistemalar haqidagi ilmiy manzarasi o‗rnini yangicha 
ilmiy manzaralar egallay boshladi. Bu esa materiya haqidagi tasavvurlarning 
yanada rivojlanishiga sharoit tug‗dirdi. Bu o‗zgarishlarni hisobga olib, marksist-
faylasuflar bu ta‘rifga sezgilarimizga bevosita yoki bilvosita (ya‘ni turli asboblar; 

---

7 
qurilmalar vositasida) ta‘sir etuvchi, degan qo‗shimcha kiritishdi. Shunday qilib, 
bu ta‘rif go‗yo materiyaning moddaviy va nomoddaviy shakllarini, ya‘ni modda va 
antimodda ko‗rinishlarini qamrab oluvchi ta‘rifga aylandi.
Materialistlar materiyani ob‘ektiv reallik, deb ta‘riflashadi. Ob‘ektiv reallik 
inson sezgilariga bog‗liq bo‗lmagan holda, undan tashqarida mavjud bo‗lgan 
voqelikdir. Bu butun mavjudlikning sub‘ektiv reallikdan tashqaridagi qismi 
hisoblanadi. Ob‘ektiv reallikning mavjudligi qanday namoyon bo‗ladi? Bu savolga 
javob topishda, borliqning ajralmas xususiyatlarini o‗rganishga to‗g‗ri keladi. Har 
qanday jismning ajralmas xususiyati lotincha «atribut» so‗zi bilan ataladi.
Borliqning atributlari. Muayyan jismning aynan shu jism ekanligini 
belgilovchi xususiyatlari uning atributlari bo‗ladi. Borliqning ham bir qancha 
atributlari mavjuddir. «lar: harakat, fazo, vaqt, in‘ikos, ong va boshqalar. Borliq 
o‗zining xossalari, xususiyatlari orqali namoyon bo‗ladi. Endi borliqning 
atributlari, ya‘ni ajralmas tub xususiyatlari haqida to‗xtab o‗taylik.
Harakat. Borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjudlik usulini ifoda 
etuvchi xususiyati harakat hisoblanadi. Chunki borliq harakatsiz o‗zining 
strukturaviy yaxlitligini saqlay olmaydi. Buni moddiy borliq misolida qarab 
chiqaylik. Faraz qiling, qarshimizda biror jism turibdi. Agar harakat bo‗lmaganida 
edi, yorug‗lik nurlari shu jismga urilib bizga qaytmagan bo‗lar edi, ya‘ni biz uni 
ko‗rmagan bo‗lar edik. Shuningdek, bu jismning yaxlitligini saqlab turgan 
molekulalar, atomlar, elementar zarrachalar o‗rtasidagi o‗zaro ta‘sirlar ham 
bo‗lmasdi. Natijada bu jismning strukturaviy birligiga putur etgan bo‗lar edi. 
Tevarak-atrofimizdagi predmetlar va hodisalar harakat tufayli o‗zining muayyan 
tartibini va birligini saqlab turadi, shu tufayli, o‗sish, ulg‗ayish, ravnaq topish, 
rivojlanish mavjuddir.
Harakat, bir tomondan, moddiy jismlar o‗rtasidagi va ularni tashkil etuvchi 
elementlar o‗rtasidagi aloqadorliklarning natijasi, boshqa tomondan esa, ulardagi 
o‗zgarishlar sifatida sodir bo‗ladi. Shu nuqtai nazardan ham falsafaning harakat bu 
umuman har qanday o‗zgarishdir, deyilgan ta‘rifi juda o‗rinlidir. Harakatning 

---

8 
manbai haqida gap ketganda, ana shu o‗zgarishlarning asosida yotuvchi o‗zaro 
ta‘sirlar va ular orasidagi munosabatlar nazarda tutiladi.
Demak, har qanday harakatning manbai shu sistemadagi ichki o‗zaro ta‘sirlar 
ekan, har qanday jismning mavjudligini, eng avvalo, uning ichki aloqadorliklari 
ta‘minlaydi.
Harakatning turlari haqidagi mulohaza, asosan, o‗zgarishlarning xususiyatiga 
asoslangan. O‗zgarishlar oddiy fazoviy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy 
o‗zgarishlargacha takomillashib borgan. Shu tufayli harakatga faqatgina fazoviy 
siljish, deb qaramaslik lozim. Bunday qarash olamdagi barcha jarayonlarga 
mexanik harakat nuqtai nazaridan yondashishni vujudga keltiradi. Aslida olamda 
o‗zgarishning xilma-xil ko‗rinishlari mavjud bo‗lib, ular bir-biridan sifatiy farq 
qiladi.
Mexanik, ximiyaviy, biologik, fizik o‗zgarishlar bilan ijtimoiy o‗zgarishlarni 
aslo taqqoslab bo‗lmaydi. To‗g‗ri, bu o‗zgarishlar uchun umumiy bo‗lgan fazoviy 
siljishlar harakat shakllarining hammasida ham, u yoki bu ko‗rinishda namoyon 
bo‗lishi mumkin. Lekin hamma o‗zgarishni ham, faqatgina fazoviy siljishdan 
iborat, deb bo‗lmaydi. Masalan, Erning Quyosh atrofidagi, Oyning Er atrofidagi 
harakatini fazoviy siljishning yaqqol ko‗rinishi deyishimiz mumkin. Lekin Er 
bag‗rida ro‗y berayotgan murakkab geologik jarayonlarni, Er sirtidagi biosferaning 
yashash usulini birgina mexanik siljish bilan izohlab bo‗lmaydi. Harakatning 
shakli qanchalik murakkab bo‗lsa, u bilan bog‗liq bo‗lgan o‗zgarishlar ham shu 
qadar murakkab bo‗ladi. Materiyaning tashkiliy struktura darajasi qanchalik yuqori 
darajada bo‗lsa, unda fazoviy siljish ham shu qadar kam seziladi.
O‗zgarishlarning shunday bir shakli borki, uni falsafada rivojlanish deb 
ataladi. Rivojlanish bu — muayyan sistemaning muayyan vaqt va fazodagi yaxlit, 
kompleks, orqaga qaytmaydigan, ilgarilanma yo‗nalishga ega bo‗lgan, miqdoriy va 
sifatiy o‗zgarishidir.
Shu jihatdan harakatning ikki xil turi bir-biridan farq qilinadi. Harakatning 
birinchi turi jismda uning sifati va turg‗unligini saqlagan holda ro‗y beradigan 
ichki o‗zgarishlarni o‗z ichiga oladi. Ya‘ni har qanday jismda beto‗xtov ichki 

---

9 
o‗zgarishlar ro‗y berib turadi, lekin bu o‗zgarishlar shu jismning tashqi sifatiga 
jiddiy ta‘sir ko‗rsatmaydi.
Atrofimizni qurshab turgan har bir jism molekulalardan, molekulalar esa 
atomlar va elementar zarrachalardan tashkil topgan ekan, bu jismlarning 
molekulyar va atom tuzilish darajasida ham beto‗xtov o‗zgarishlar ro‗y berib 
turadi. Shuningdek, har bir jism o‗zining atrofidagi boshqa jismlarning va ulardan 
tarqalayotgan nurlanishlarning ta‘siriga ham uchrab turadi. Bunday tashqi 
ta‘sirlarni o‗zida in‘ikos ettirish jarayonida ro‗y beradigan o‗zgarishlar ham bu 
jismning sifatiy o‗zgarib ketishiga olib kelmasligi, uning turg‗unligi va asosiy 
sifati saqlanib qolishi mumkinligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Biz yuqorida 
qayd etgan ichki va tashqi ta‘sirlar oqibatida ro‗y beruvchi o‗zgarishlar asta-sekin 
to‗planib, keyinchalik jismda keskin sifatiy o‗zgarishning vujudga kelishiga ham 
sabab bo‗lishi mumkin. Mana shunday o‗zgarish, ya‘ni jismning sifatini 
o‗zgartiruvchi harakat ikkinchi turdagi harakatga kiradi va u rivojlanish deb 
ataladi.
Rivojlanish jarayoni ham ikki turda bo‗ladi. Birinchi turdagi rivojlanish 
bo‗yicha, jismda har qanday sifatiy o‗zgarish ro‗y berishiga qaramasdan, uni 
tashkil etgan materiyaning sifatiy tuzilish darajasi o‗zgarmasdan qolaveradi.
Masalan, notirik tabiatga mansub bo‗lgan Quyoshdagi ravojlanishni olib 
qaraylik. Olimlarning taxminlariga ko‗ra, hozir sirtida 6 ming, ichida esa bir necha 
mln. darajali haroratga ega bo‗lgan Quyosh borib-borib soviydi va qizil gigantga 
aylanadi, ya‘ni Quyoshning markazidagi termoyadro energiyasi so‗ngach, ichki 
zichligi pasayadi va markazdagi tortishish quvvati susayadi. Oqibatda Quyosh 
shisha boshlaydi va Er orbitasini ham o‗z ichiga olgan ulkan qizil yulduz vujudga 
keladi, u asta-sekin sovib, qizil karlikka, so‗ngra esa «qora karlikka», keyin bo‗lsa 
neytron yulduzga aylanadi. Bunday o‗zgarishlar natijasida borliqning tashkiliy 
struktura darajasi o‗zgarmaydi, ya‘ni jonsiz tabiat shaklidagi darajasi saqlanadi.
Jonli tabiatning vujudga kelishi, o‗simliklar va hayvonot olamining paydo 
bo‗lishi, odamning shakllanishi, jamiyatning vujudga kelishi singari sifatiy 
o‗zgarishlar esa, rivojlanishning ikkinchi turiga kiradi.

---

10 
Falsafa fanida harakatning bir-biridan sifatiy farq qiluvchi bir qancha boshqa 
shakllari ham o‗rganiladi.
Materalist bo‗lgan faylasuflar harakat shakllarini turkumlaganida, quyidagi 
mulohazalarga tayanib ish yuritadilar:
1) harakat shakllari bir-birlari bilan sifat jihatidan farq qilib, ularning har biri 
materiyaning tashkiliy tuzilishi darajalarining muayyan bosqichida namoyon 
bo‗ladi;
2) materiyaning harakat shakllari bir-biri bilan genetik jihatidan, kelib 
chiqishi jahatdan ketma-ket bog‗langan, ya‘ni harakatning murakkabroq shakllari 
uning nisbatan soddaroq shakllaridan kelib chiqqandir;
3) harakatning yuqori shakllari tarkibidagi quyi shakllari uning yuqori 
shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning yuqori shakli o‗zidan quyi 
shakldagi harakatga mansub emasdir. Shu mulohazalarga tayangan holda, 
harakatning beshta shaklini ajratib olish mumkin. Ular — mexanik, fizik, 
ximiyaviy, biologik va ijtimoiy harakatlardir.
Falsafada harakat shakllarini turkumlashning bir qancha boshqa ko‗rinishlari 
ham bor. Ayrim olimlar harakat shakllarini har bir fanning nomi bilan bog‗lash 
kerak, deb hisoblashadi. Bunday qarashning xatoligi shundaki, fanlarning 
ko‗pchiligi harakat shaklini emas, balki miqdoriy munosabatlar va holatlarni aks 
ettiradi. Masalan geodeziya yoki geometriya, trigonometriya yoki topografiya, 
chiziqli algebra qanday harakat shaklini o‗rganadi? Kibernetika esa ham tabiatda, 
ham jamiyatda amal qiluvchi boshqarish jarayonlarini o‗rganadi, ya‘ni bu fan bitta 
emas, balki bir qancha harakat shakllarini qamrab oladi.
Harakat shakllarini turlash bo‗yicha quyidagi tabiiy-ilmiy kontseptsiya ham 
diqqatga sazovordir. Mazkur kontseptsiya bo‗yicha harakat shakllari quyidagicha 
turlanadi: fizik harakat (elementar zarrachalar, maydon va atomlarning harakati), 
ximiyaviy harakat (atomlar va molekulalarning harakati) va bunda harakatning 
rivojlanishi ikki yo‗nalishga ajraladi, 1) harakat rivojlanishining yuqori 
yo‗nalishida biologik harakat shakllanadi; 2) harakat rivojlanishining quyi 

---

11 
yo‗nalishida esa geologik harakat shakllanadi, biologik harakatning taraqqiyoti 
ijtimoiy harakatga olib boradi.
Yana bir boshqa kontseptsiyada esa harakat borliqning tashkiliy tuzilish 
darajalariga mos ravishda turlangan. Bu kontseptsiyada harakat shakllari uchta 
sinfga ajratiladi: notirik tabiatda — elementar zarrachalar va maydon harakati, tirik 
tabiatda – hayotning namoyon bo‗lishi, jamiyatda – odamning faoliyati.
Ijtimoiy harakat bizga ma‘lum bo‗lgan harakat shakllari ichida eng murakkabi 
bo‗lib, unda insonning ongli faoliyati, inson tafakkuri, ijtimoiy guruhlarning 
faoliyati, o‗zaro munosabatlari, jamiyat miqyosidagi ijtimoiy fikr birgalikda 
harakatga keladi. Bu harakatni chiziqli, batartib harakatlar bilan mutlaqo taqqoslab 
bo‗lmaydi. Uning kelajagini bashorat qilish ham o‗ta murakkabdir.
Borliqning asosiy yashash shakllariga fazo va vaqt kiradi. Fazo narsalarning 
ko‗lamini, hajmini, o‗zaro joylashish tartibini, uzlukli yoki uzluksizligini ifodalasa, 
vaqt hodisalarning ketma-ketligi, jarayonlarning davomiyligini ifodalaydi.
Ma‘lumki, har qanday moddiy jism joyga, ko‗lamga, hajmga ega. Fazo — 
vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etgan nuqtalarning o‗zaro joylashish 
tartibini aks ettirsa, vaqt esa fazoning muayyan nuqtasida ro‗y beruvchi hodisalar 
ketma-ketligi tartibini ifodalaydi.
Fazo va vaqt tushunchalari, ko‗p hollarda, forsiy til ta‘sirida yozilgan 
adabiyotlarda makon va zamon deb ham ataladi. Bu tushunchalar fazo va vaqtning 
tashqi, nisbiy xususiyatlarinigina aks ettiradi, xolos. Fazo narsalar joylashadigan 
joy ma‘nosida, vaqt esa hodisalar bo‗lib o‗tadigan muddat ma‘nosida ishlatiladi.
Fazo va vaqtni tushunish bo‗yicha substantsial va relyatsion yondashishlar 
mavjud. Substantsial kontseptsiya tarafdorlari fazoni narsalar joylashadigan idish, 
bo‗shliq deb bilishadi. Ularning fikricha, hamma narsa fazo ichiga joylashtirilgan. 
Fazo o‗ziga narsalarni sig‗diruvchi substantsiya. Hech narsasi yo‗q, ya‘ni narsalar 
solinmagan fazo ham bo‗lishi mumkin, deyiladi. Relyatsion kontseptsiya 
tarafdorlari esa, narsalar fazoviy o‗lchamga ega, deyishadi.
Hech narsasiz fazoning bo‗lishi mumkin emas. Bu farqni relyativistik fizika 
asoschisi Albert Eynshteyn shunday tushuntirgan edi. Faraz qilib, bir kazarma 

---

12 
soldatlarni ko‗z oldingizga keltiring. Ilgarigi, Nyuton fizikasiga ko‗ra, soldatlar 
chiqib ketishi bilan kazarma bo‗sh qoladi, ana shu substantsial kontseptsiyadagi 
fazodir. Yangi fizikaga ko‗ra, soldatlar chiqib ketishi bilan kazarma ham yo‗qoladi. 
Bu relyatsion kontseptsiyadagi fazodir.
Fazo va vaqtning xususiyatlari. Fazo va vaqt borliq miqdoriy va sifatiy 
jihatlarni ifodalashiga qarab, metrik va topologik xususiyatlarga ega. Fazo va 
vaqtning metrik xususiyatlari borliqning miqdoriy munosabatlarini aks ettirib, 
o‗lchanadigan, ko‗zga tashlanadigan va nisbiy tabiatli xususiyatlaridir. Ularga 
ko‗lam, bir jinslilik, izotroplik (anizotroplik) kabi xususiyatlar kiradi.
Fazo va vaqtning topologik xususiyatlari esa, borliqning tub sifatiy jihatlarini 
ifodalaydi. Bunday xususiyatlarga uzuksizlik, bog‗langanlik, o‗lchamlilik, 
kompaktlik, tartiblanganlik singari xususiyatlar kiradi. Vaqtning topologik 
xususiyatlariga orqaga qaytmaslik, bir o‗lchamlilik kabi xususiyatlar qo‗shiladi.
Fazo (vaqt) ning metrik o‗zgarishlari borliq strukturasini jiddiy o‗zgartira 
olmaydi, topologik o‗zgarishlar esa borliqning sifatiy o‗zgarishiga sababchi 
bo‗ladi. Masalan, bir bog‗langan sistemaning ko‗p bog‗langan sistemaga o‗tishi 
fazo topologiyasini tubdan o‗zgartiradi, ya‘ni fazoning ikki nuqtasini tutashtiruvchi 
turlicha yo‗llar paydo bo‗ladi. Bunday fazoda katta idishning ichiga kichik idishni 
sig‗dirish mumkin bo‗ladi. O‗lcham darajasi ko‗p bo‗lgan sistema o‗lchov darajasi 
kam bo‗lgan sistemaga nisbatan ko‗rinmas va murakkab bo‗ladi. Shuningdek, fazo 
va vaqtning metrik xususiyatlarini kuchli o‗zgarishi topologik xususiyatlarining 
o‗zgarishiga olib kelishi mumkin. Masalan, fazoning egrilik darajasi kuchli 
o‗zgarsa, bir bog‗langan fazo ko‗p bog‗langan fazoga aylanishi mumkin.
Bilish va bilim. Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish qonuniyatlari, 
xususiyatlarini o‗rganish falsafa tarixida muhim o‗rin egallab kelmoqda. Inson o‗z 
bilimi tufayli borliq, tabiat, jamiyatni va nihoyat, o‗z-o‗zini o‗zgartiradi. Bilishga 
qaratilgan inson faoliyatini va uni amalga oshirishning eng samarali usullarini 
tadqiq etish falsafa tarixida muhim ahamiyatga ega. Shu bois ham falsafaning 
bilish masalalari va muammolari bilan shug‗ullanuvchi maxsus sohasi — 
gnoseologiya vujudga keldi.

---

13 
Inson bilishi nihoyatda ko‗p qirrali, murakkkab va ziddiyatli jarayondir. 
Gnoseologiya asosan, bilishning falsafiy muammolarini hal etish bilan 
shug‗ullanadi. Har bir tarixiy davr jamiyatning rivojlanish ehtiyojlaridan kelib 
chiqib, gnoseologiya oldiga yangi vazifalar qo‗yadi. Xususan, XVII asr o‗rtalarida 
evropalik faylasuflar ilmiy bilishning ahamiyati, haqiqiy ilmiy bilishlar hosil 
qilishning usullarini o‗rganish, ilmiy haqiqat mezonini aniqlash bilan 
shug‗ullandilar. Tajribaga asoslangan bilimgina haqiqiy bilimdir, degan g‗oyani 
olg‗a surdilar.
XVIII asr mutafakkirlari ilmiy bilishda inson aqli imkoniyatlariga, ratsional 
bilishning hissiy bilishga nisbatan ustunligiga alohida urg‗u berdilar. Buyuk nemis 
faylasufi I. Kant bilish natijalarining haqiqiyligi xususida emas, balki insonning 
bilish qobiliyatlari haqida bahs yuritdi. Gnoseologiya oldida inson olamni bila 
oladimi, degan masala keskin qo‗yildi. Insonning bilish imkoniyatlariga shubha 
bilan qaraydigan faylasuflar agnostiklar deb ataldilar.
Bilish nima? Bilish insonning tabiat, jamiyat va o‗zi to‗g‗risida bilimlar hosil 
qilishga qaratilgan aqliy, ma‘naviy faoliyat turidir. Inson o‗zini qurshab turgan 
atrof-muhit to‗g‗risida bilim va tasavvurga ega bo‗lmay turib, faoliyatning biron-
bir turi bilan muvaffaqiyatli shug‗ullana olmaydi. Bilishning mahsuli, natijasi ilm 
bo‗lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali ro‗y beradi. Shuningdek, 
bilish insongagina xos bo‗lgan ma‘naviy ehtiyoj, hayotiy zaruriyatdir.
Insoniyat ko‗p asrlar davomida orttirgan bilimlarini umumlashtirib va keyingi 
avlodlarga berib kelganligi tufayli ham o‗zi uchun qator qulayliklarni yaratgan. 
Inson faoliyatining har qanday turi muayyan ilmga tayanadi va faoliyat jarayonida 
yangi bilimlar hosil qilinadi.
Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar hosil qilish butun 
insoniyatga xos bo‗lgan bilish usulidir. Bilimlar bevosita hayotiy ehtiyojdan, 
farovon hayot kechirish zaruratidan vujudga kelgan va rivojlangan. Insoniyatning 
ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy faoliyat bilan bevosita shug‗ullanadigan 
va ilmiy nazariyalar yaratuvchi alohida sotsial guruh vujudga keldi. Bular — ilm-
fan kishilari bo‗lib, ilmiy nazariyalar yaratish bilan shug‗ullanadilar.

---

14 
Bilishning ikki shakli: kundalik (empirik) bilish va nazariy (ilmiy) bilish bir-
biridan farqlanadi.
Kundalik bilish usullari nihoyatda xilma-xil va o‗ziga xos bo‗lib, bunday 
bilimlarni sistemalashtirish va umumlashgan holda keyingi avlodlarga berish ancha 
mushkuldir. Hozirgi zamon g‗arb sotsiologiyasida xalqlarning kundalik bilim hosil 
qilish usullarini o‗rganuvchi maxsus soha — etnometodologiya fani vujudga keldi. 
Gnoseologiya asosan nazariy bilish va uning rivojlanish xususiyatlarini o‗rganish 
bilan shug‗ullanadi. Nazariy bilishning ob‘ekti, sub‘ekti va predmetini bir-biridan 
farqlash muhim.
Bilish ob‘ekti. Tadqiqotchi-olim, faylasuf, san‘atkor va boshqalarning, 
umuman insonning bilimlar hosil qilish uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, 
hodisa, jarayon, munosabatlar bilish ob‘ektlari hisoblanadi. Bilish ob‘ektlari 
moddiy, ma‘naviy, konkret, mavhum, tabiiy va ijtimoiy bo‗lishi mumkin. Bilish 
ob‘ektlari eng kichik zarralardan tortib ulkan galaktikagacha bo‗lgan borliqni 
qamrab oladi. Bilish ob‘ektlariga asoslanib, bilim sohalari tabiiy, ijtimoiy-
gumanitar va texnik fanlarga ajratiladi.
Bilish sub‘ekti. Bilish bilan shug‗ullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish 
sub‘ekti hisoblanadi. Ayrim olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy 
tadqiqot institutlari ham alohida bilish sub‘ektlaridir. Ilmiy faoliyat tabiat va 
jamiyat mohiyatini bilishgagina emas, balki insonning o‗ziga ham qaratilishi 
mumkin. Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish ob‘ekti, ham bilish 
sub‘ekti sifatida namoyon bo‗ladi.
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar hosil qilishdangina iborat emas, balki bilish 
jarayonida hosil qilingan bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, 
tabiat va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. 
Fan — fan uchun emas, balki inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson 
ilmiy bilimlar vositasida ma‘naviy barkamollikka erisha borgani sari ilm-fan 
qadriyat sifatida e‘zozlana boshlaydi. Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan 
turli ilm sohalarining hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish sub‘ekti, 
yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga aylanadilar.

---

15 
Bilish predmeti sub‘ektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish ob‘ektining 
ayrim sohalari va tomonlaridir. Fanning o‗rganish sohasi tobora konkretlashib 
boradi. Tabiatshunoslik fanlarini bilish predmetiga qarab botanika, zoologiya, 
geografiya, ixtiologiya va boshqa sohalari vujudga kelgandir. Tadqiqot predmeti 
fanlarni bir-biridan farqlashga imkon beradigan muhim belgidir.
Bilish darajalarini shartli ravishda: quyi, yuqori va oliy darajaga ajratish 
mumkin. Bilishning quyi darajasi barcha tirik mavjudotlarga xos bo‗lib, hissiy 
bilish deyiladi. Hissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir.
Insonning sezgi a‘zolari (ko‗rish, eshitish, hid bilish, ta‘m bilish, teri sezgisi) 
boshqa mavjudotlarda bo‗lgani singari uning narsalarga xos xususiyat, belgilarini 
farqlash, tabiiy muhitga moslashish va himoyalanishi uchun yordam beradi. 
Bilishning quyi bosqichida sezgi, idrok, tasavvur, diqqat, xayol tashqi olam 
to‗g‗risida muayyan bilimlar hosil qilishga yordam beradi.
Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina xos bo‗lib, aqliy bilish 
(ratsional bilish) deyiladi. Agar inson o‗z sezgilari yordamida narsa va 
hodisalarning faqat tashqi xossa va xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida narsa 
va hodisalarning ichki mohiyatini bilib oladi. Mohiyat hamisha yashirindir, u 
doimo hodisa sifatida namoyon bo‗ladi. Har bir hodisada mohiyatning faqat bir 
tomonigina namoyon bo‗ladi. Shu boisdan ham hodisa aldamchi va 
chalg‗ituvchidir. Binobarin, inson sezgilarining biron bir narsa yoki hodisa 
to‗g‗risida bergan ma‘lumotlari hech qachon uning butun mohiyatini ochib bera 
olmaydi.
Tushuncha. Aqliy bilish yoki tafakkur vositasida bilish hissiy bilishni inkor 
etmaydi, balki sezgilar vositasida olingan bilimlarni umumlashtirish, tahlil qilish, 
sintezlash, mavhumlashtirish orqali yangi hosil qilingan bilimlardan tushunchalar 
yaratiladi.
Tushunchada insonning hissiy bilish jarayonida orttirgan barcha bilimlari 
mujassamlashadi. Tushuncha aqliy faoliyat mahsuli sifatida vujudga keladi. Narsa 
va hodisalar mohiyatiga chuqurroq kirib borishda tushuncha muhim vosita bo‗lib 
xizmat qiladi.

---

16 
Aqliy bilish hissiy bilishga nisbatan ancha murakkab va ziddiyatli jarayondir. 
Aqliy bilishda narsa va hodisalarning tub mohiyatini bilish uchun ulardan fikran 
uzoqlashish talab etiladi. Masalan, insonning mohiyati uning sezgi a‘zolarimiz 
qayd etadigan kelishgan qaddi-qomati, chiroyli qoshu ko‗zi, ijodkor qo‗li, oyoqlari 
bilan belgilanmaydi. Insonning mohiyati avvalo, uning aql va tafakkurga, yaratish 
qudratiga, mehr-shafqat hissiga, mehnat qilish, so‗zlash qobiliyatiga ega ekanligida 
namoyon bo‗ladi.
Inson tushunchasi o‗zida insoniyatning ko‗p asrlar davomida orttirgan 
bilimlarining mahsuli sifatida shakllandi.
Har bir fan o‗ziga xos tushunchalar apparatini yaratadi va ular vositasida 
mohiyatni bilishga intiladi. I. Kantning fikricha, narsalarning mohiyati so‗z va 
tushunchalarda mujassamlashadi. Ya‘ni biz so‗z va tushunchalarni o‗zlashtirish 
jarayonida biron bir bilimga ega bo‗lamiz. Har bir inson dunyoga kelar ekan, 
tayyor narsalar, munosabatlar bilan bir qatorda tayyor bilimlar olamiga ham kirib 
boradi.
Hukm. Aqliy bilish narsa va hodisalarga xos bo‗lgan belgi va xususiyatlarni 
tasdiqlash yoki inkor etishni taqozo etadi. Tafakkurga xos bo‗lgan ana shu 
tasdiqlash yoki inkor etish qobiliyatiga hukm deyiladi. Hukmlar tushunchalar 
vositasida shakllanadi. Hukmlar yangi bilimlar hosil qilishga imkoniyat yaratadi, 
ular vositasida narsa va hodisalar mohiyatiga chuqurroq kirib boriladi. Shunday 
qilib, hukm narsa va hodisalarning tub mohiyatini ifodalovchi eng muhim belgi va 
xususiyatlar mavjudligini yo tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Masalan, «inson aqlli 
mavjudotdir», degan hukmda insonga xos eng asosiy belgi - aqlning mavjudligi 
tasdiqlanayapti. Biroq inson shunday murakkab mavjudotdirki, uning mohiyati 
faqat aqlli mavjudot ekanligi bilan cheklanmaydi. Chunki qirg‗inbarot urushlar, 
ekologik inqirozlar aqlli mavjudot bo‗lgan inson tomonidan amalga oshirildi. 
«Inson axloqli mavjudotdir». Inson to‗g‗risidagi hozirgi zamon fanining muhim 
xulosasi ana shu.
Xulosa — aqliy bilishning muhim vositalaridan biri, yangi bilimlar hosil 
qilish usulidir. Xulosa chiqarish induktiv va deduktiv bo‗lishi, ya‘ni ayrim olingan 

---

17 
narsalarni bilishdan umumiy xulosalar chiqarishga yoki umumiylikdan 
alohidalikka borish orqali bo‗lishi ham mumkin.
Binobarin, tushuncha, hukm va xulosalar chiqarish ilmiy bilishning muhim 
vositalaridir. Bunday bilish insondan alohida qobiliyat, kuchli irodani 
tarbiyalashni, narsa va hodisalardan fikran uzoqlashishni, diqqatni bir joyga 
to‗plashni, ijodiy xayolni talab etadi.
Bilishning oliy darajasi intuitiv bilish, qalban bilish, g‗oyibona bilishdir. 
O‗zining butun borlig‗ini fan, din, siyosat va san‘at sohasiga bag‗ishlagan buyuk 
kishilar ana shunday bilish qobiliyatiga ega bo‗ladilar. Intuitiv bilish hissiy va 
aqliy bilishga tayanadi. Buyuk shaxslarning g‗oyibona bilishi ularning doimiy 
ravishda fikrini band etgan, echimini kutayotgan umumbashariy muammolar bilan 
bog‗liqdir. Ilmiy bilishning eng samarali usullarini aniqlash gnoseologiyada 
muhim o‗rin egallab keldi. Har bir fan o‗ziga xos bilish usullaridan foydalanadi.
Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga 
asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to‗plashning o‗ziga xos usullari mavjud bo‗lib, 
ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi.
Ilmiy bilish metodlarini o‗rganadigan maxsus soha — metodologiya deb 
ataladi. Ilmiy bilish metodlari o‗z xarakteriga ko‗ra: 1) eng umumiy ilmiy 
metodlar; 2) umumiy ilmiy metodlar; 3) xususiy ilmiy metodlarga bo‗linadi.
Eng umumiy ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun xos bo‗lgan 
metodlardir. Bunga analiz va sintez, umumlashtirish va mavhumlashtirish, 
induktsiya va deduktsiya, qiyoslash va modellashtirish kabilarni ko‗rsatish 
mumkin. Masalan, tabiatshunoslik fanlarida kuzatish, eksperiment, taqqoslash 
umumilmiy metodlar bo‗lsa, ijtimoiy fanlarda tarixiylik va mantiqiylik umumilmiy 
metodlar hisoblanadi.
Xususiy ilmiy metodlar har bir fanning o‗ziga xos xususiyatlaridan kelib 
chiqadi. Masalan, suhbatlashish, anketa so‗rovi, hujjatlarni o‗rganish sotsiologiya 
faniga xos bo‗lgan xususiy ilmiy metodlardir. Bir fanda yaxshi samara beradigan 
ilmiy bilish metodi boshqa fanda shunday samara bermasligi mumkin. Ilmiy 
bilishda to‗g‗ri metodni tanlash bilishda muvaffaqiyat garovi hisoblanadi. 

---

18 
Boshqacha qilib aytganda, ilmiy tadqiqotda nimani o‗rganish kerak, degan masala 
fan predmetini aniqlashga imkon bersa, qanday o‗rganish kerak, degan masala esa 
ilmiy bilish metodini to‗g‗ri belgilashga yordam beradi.
Ilmiy bilish metodlari va ilmiy nazariya bir-biri bilan uzviy bog‗liqdir. Ilg‗or 
ilmiy nazariya fanning butun taraqqiyoti davomida erishilgan muhim yutuq bo‗lib, 
u ilgarigi ilmiy qarashlarni ijodiy rivojlantirish, o‗sha yutuqlarga tanqidiy nuqtai 
nazardan qarash orqali vujudga keladi. Fan mohiyatan o‗zi erishgan yutuqlarga 
shubha bilan qarashni taqozo qiladi.
Fan, falsafa sohasida erishilgan yutuqlarni mutlaqlashtirish, ularga ko‗r-
ko‗rona sig‗inish muqarrar ravishda dogmatizmni keltirib chiqaradi. Fan erishgan 
yutuqlar 
hamisha 
nisbiydir. 
Lekin 
bunday 
nisbiylikni 
mutlaqlashtirish 
relyativizmni, fan yutuqlariga ishonchsizlik bilan qarash esa, skeptitsizmni vujudga 
keltiradi. Fan taraqqiyoti uchun dogmatizm, relyativizm va skeptitsizm jiddiy 
xalaqit beradi.
Ilg‗or ilmiy nazariyalar ma‘lum bir davrda ilmiy va falsafiy qarashlar 
yo‗nalishini o‗zgartirishi, ilmiylikning o‗ziga xos mezoni bo‗lishi ham mumkin. 
Masalan, Charlz Darvinning evolyutsion nazariyasi, A. Eynshteynning nisbiylik 
nazariyasi falsafiy va ilmiy dunyoqarashlarda muhim o‗zgarishlarni vujudga 
keltirdi.
Gnoseologiyada haqiqat tushunchasi muhim o‗rin tutadi. Haqiqat inson 
bilimlarining voqelikka muvofiq kelishidir. Haqiqatni ochish yoki ilmiy haqiqatga 
erishish har qanday ilmiy bilishning asosiy vazifasi hisoblanadi. Haqiqat o‗zining 
mazmuniga ko‗ra mutlaq va nisbiy bo‗lishi mumkin. Fan haqiqati hamisha nisbiy 
xarakterga ega bo‗lib, ularning majmuasidan mutlaq haqiqat vujudga keladi.
Haqiqat o‗z mazmuniga ko‗ra hamisha ob‘ektivdir. Ya‘ni uning mavjudligi 
ayrim kishilarning xohish-irodasiga bog‗liq emasdir. Masalan, O‗zbekistonning 
milliy mustaqilligi ob‘ektiv haqiqatdir. Ayrim kishilarning bu mustaqillikni tan 
olish yoki olmasligidan qat‘i nazar, bu haqiqat o‗z mazmunini saqlab qolaveradi. 
Haqiqatni atayin buzish yoki soxtalashtirish oxir-oqibatda fosh bo‗ladi va o‗z 
qadrini yo‗qotadi. Shuningdek, haqiqat hech qachon mavhum emasdir. U hamisha 

---

19 
konkretdir. Hegel so‗zlari bilan aytganda, nimaiki voqe bo‗lsa, u haqiqatdir, 
haqiqat — voqelikdir. Haqiqat mazmunining konkret xarakteri joy, vaqt va 
sharoitni e‘tiborga olishni talab etadi.
Gnoseologiyada tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilishning o‗ziga xos xususiyatlarini 
anglash muhim ahamiyatga egadir. Uzoq yillar davomida tabiatshunoslik fanlariga 
xos bo‗lgan ob‘ektivlik, xolislik ilmiylikning muhim mezoni deb hisoblab kelindi. 
Biroq XX asr o‗rtalarida fan-texnika inqilobi insoniyat oldida paydo bo‗lgan 
muammolar tabiatshunoslik fanlari oldiga qadriyatli yondashuv vazifasini qo‗ya 
boshladi. Aqlli mavjudot bo‗lgan inson har qachon tabiatni o‗rganishda hamisha 
o‗z manfaatlarini ko‗zlaydi. Tabiat resurslari cheksiz va bitmas-tuganmasdir, 
degan bir yoqlama qarash oxir-oqibatda inson tomonidan tabiatga nisbatan 
shafqatsiz munosabatni vujudga keltirdi. XX asr oxirlariga kelib tabiatga nisbatan 
insonlarcha, qadriyatli munosabatda bo‗lish zaruriyati chuqurroq anglana boshladi.
Ijtimoiy fanlar hamisha mavjud siyosiy tuzum, davrning talab va ehtiyojlari 
bilan uzviy bog‗liq ravishda rivojlanadi. Ijtimoiy bilishda jamiyat ham bilish 
ob‘ekti, ham bilish sub‘ekti sifatida namoyon bo‗ladi: insoniyat o‗z tarixini 
yaratuvchi va o‗z-o‗zini biluvchidir.
Tabiatshunoslikda nisbatan barqaror sistemalar bilish ob‘ekti hisoblanadi. 
Tabiatdagi narsa va hodisalar tadqiqotchiga hech qanday qarshilik ko‗rsatmaydilar. 
Ijtimoiy bilishda esa, nisbatan tez o‗zgaruvchi sistemalar bilish ob‘ekti 
hisoblanadi. Ijtimoiy bilishga xos bo‗lgan muhim xususiyat shundaki, u moddiy 
ishlab chiqarish sohalarinigina emas, balki jamiyatning ancha murakkab ma‘naviy 
hayotini, ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni, qarashlar va g‗oyalarni ham o‗rganadi. 
Ijtimoiy fanlar milliy g‗oya va milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim 
rol o‗ynaydi.
Gnoseologiyaning maqsad va vazifalari, bilishning mohiyati va mazmuni 
to‗g‗risida zarur bilimlarga ega bo‗lish mamlakatimizda bilimdon, har jihatdan 
etuk barkamol inson shaxsini shakllantirishda alohida o‗rin tutadi. Bilish nazariyasi 
bo‗lajak mutaxassis-kadrlarda muayyan ilmiy layoqat va qobiliyatlarni 
shakllantirishga ko‗maklashadi. Milliy mustaqillik yillarida gnoseologiya oldiga 

---

20 
qo‗yilayotgan eng muhim vazifalardan biri, ilmiy bilimlarning jamiyatimiz 
taraqqiyoti, tinchligi va farovonligi uchun xizmat qilishini ta‘minlaydigan omil va 
mexanizmlarni o‗rganish, ulug‗ ajdodlarimizning ilmiy bilimlarni rivojlantirish 
borasida orttirgan tajribalarini keng ommalashtirishdir.