İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

Azərbaycanda  nadir  və  nəsli  kəsilmək  təhlükəsində  olan  bitki  və  heyvan 
növləri 
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin ətraf mühitin mühafizəsi, ölkənin ekoloji 
problemlərinin  həllinə  yönəlmiş  fəaliyyətində  bioloji  müxtəlifliyin  qorunub 

---

95 
 
saxlanılması,  nadir  bitki  və  heyvan  növlərinin  genofondunun  mühafizəsi  və 
öyrənilməsi xüsusi yer tutur və prioritet verilən istiqamətlərdən hesab olunur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006–cı il 24 mart 
tarixli  1368  nömrəli  Sərəncamı  ilə  "Azərbaycan  Respublikasında  bioloji 
müxtəlifliyin qorunması və davamlı istifadəsinə dair Milli Strategiya və Fəaliyyət 
Planı"nda  nəzərdə  tutulan  öhdəliklər,  xüsusən  nadir  heyvan  və  bitki  növlərinin 
mühafizəsinin  təşkili,  bioloji  müxtəlifliyin  qorunması  və  xüsusi  mühafizə  olunan 
təbiət  ərazilərinin  inkişaf  etdirilməsi,  prioritet  ekosistemlərin  müəyyən  edilməsi 
istiqamətində zəruri təşkilati işlər aparılır.  
Azərbaycanın təbiəti çox maraqlı və rəngarəngdir. Ölkə ərazisinin yarıdan çoxunu 
quru  landşaftlar  (yarımsəhralar,  dağətəyi  və  dağlıq  çöllər)  əhatə  edir.  Ölkəmizin 
təbii  və  coğrafi  şəraitinin  unikallığı  burada  flora  və  faunanın  növ  müxtəlifliyinin 
rəngarəngliyinə şərait yaratmışdır. Yer üzərində mövcud olan 11 iqlim tipinin 9–na 
Azərbaycanda  təsadüf  edilir.  Bu  amil,  ölkəmizdə  zəngin  biomüxtəlifliyin 
formalaşmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycan Respublikası ərazisində demək 
olar  ki,  bitki  örtüyünün  bütün  tiplərinə  –  qədim  meşə  borealı,  səhra,  kserofit, 
bozqır, Qafqaz və adventiv bitki örtüyünə rast gəlinir. 
Azərbaycanda təxminən 4500 ali bitki növü yayılmışdır ki, bu da Qafqazın zəngin 
bitki  aləminin  növ  tərkibinin  64%–ni  təşkil  edir.  Bunlardan  240–ı  endemik  və 
relikt növlərdir. Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı Kitab"na 140 nadir və nəsli 
kəsilməkdə olan bitki növü daxil edilmişdir.  
Azərbaycanın  yabanı  dendroflorasında  460–a  yaxın  ağac  və  kol  növünə  təsadüf 
olunur  ki,  bu  da  Respublika  florasındakı  bitki  növlərinin  11%–ni  təşkil  edir. 
Onların 70–i endem növü olub Respublikamızdan kənarda bitmir. 
Azərbaycanda  üçüncü  dövrə  aid  olan  relikt  ağac  və  kol  bitkilərinə  rast  gəlinir. 
Bunlardan Eldar şamı, Dəmirağac, Ipək akasiyası, Xəzər lələyi və s. yayılmışdır. 
Nadir  və  nəsli  kəsilmək  təhlükəsi  altında  olan  bir  çox  ağac  və  kol  növləri 
Azərbaycanın  "Qırmızı  Kitab"na  daxil  edilmişdir.  Bunlara  Ipək  akasiyası,  Xəzər 
lələyi,  Budaqlı  danaya,  Dəmirağac,  Qırmaqvari  şam,  Aptek  dəfnəgilası,  Hirkan 
ənciri,  Qanadmeyvə  yalanqoz,  adi  şabalıd,  Rade  tozağacı,  Sarı  rododendron, 
Qafqaz rododendronu və s. aiddir. 
Hazırda, Milli Elmlər Akademiyasının müvafiq İnstitutları ilə birgə Ekologiya və 
Təbii  Sərvətlər  Nazirliyi  tərəfindən  "Qırmızı  Kitab"ın  II  nəşrinə  daxil  olacaq 
növlərin  sayı  müəyyən  olunmuşdur.  Beləliklə,  "Qırmızı  Kitab"ın  II  nəşrinə  450 
bitki  növünün  daxil  edilməsi  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  məqsədlə,  Azərbaycan 
Respublikasının  "Qırmızı  Kitab"nın  II  nəşrinin  təşkili  istiqamətində  tədbirlər 
davam etdirilərək, Redaksiya Heyəti yaradılmış və nəşrlə əlaqədar Tədbirlər Planı 
hazırlanmışdır. 

---

96 
 
Azərbaycan  Respublikasının  "Qırmızı  Kitab"na  daxil  edilmiş  bitki  növlərindən 
təbii  formada  yalnız  Respublikamızda  təsadüf  edilən  Eldar  şamı  (Pinus  eldarica) 
Elləroyuğunda  özünəməxsus  arid  meşə  landşaftı  yaratmışdır.  Eldar  şamı 
ağaclarının  yaşı  100–120  il,  hündürlüyü  2–6  m,  diametri  10–28  sm,  boniteti  V, 
sıxlığı  0,32–dir.  Meşələr  üçün  qeyri–adi  hesab  edilən  şəraitdə  bitib  inkişaf  edən 
Eldar  şamı  quraq və az  münbit torpaqlı  ərazilərin  yaşıllaşdırılması  üçün  misilsiz, 
əvəzsiz ağac növüdür.  
Dəmirağac  (Parrotia  persica)  çox  nadir  növdür.  Əsasən,  Lənkəran  Astara,  və 
Masallı  rayonlarında  qaya  yarğanlarında,  dəniz  səviyyəsindən  500  metr 
yüksəklikdə yayılmışdır. 
Azərbaycan  Respublikasının  ekoloji  baxımdan  dayanıqlı  sosial–iqtisadi  inkişafa 
dair  Milli  Proqramında  bioloji  müxtəlifliyin  qorunması,  nadir  və  nəsli  kəsilmək 
təhlükəsi  olan  bitki  növlərinin  genofondunun  qorunmasının  təmin  edilməsi  və 
onları  xüsusi  mühafizə  olunan  ərazilərdə,  nəbatət  bağlarında  saxlanılması  üçün 
şəraitin yaradılması istiqamətində işlər aparılır. 
Nadir  heyvan  və  bitki  növlərinin  qeydiyyatının  aparılması  və  ölkə  təbiətində 
onların  dinamikasının  izlənilməsində  "Qırmızı  Kitab"  özünəməxsus  əhəmiyyətli 
rol  oynayır.  Mövcud  "Qırmızı  Kitab"da  Azərbaycan  faunasından  məməlilərin  14 
növü (99 növdən), quşların 36 növü (360 növ və yarımnövdən), balıqların 5 növü 
(123 növ və yarımnövdən), amfibi və reptililərin 13 növü (63 növ və yarımnövdən) 
əksini  tapmışdır.  Hazırda,  Milli  Elmlər  Akademiyasının  müvafiq  institutları  ilə 
birgə  Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyi  tərəfindən  "Qırmızı  Kitab"ın  II 
nəşrinə  daxil  olacaq  növlərin  sayı  müəyyən  olunmuşdur,  beləliklə,  "Qırmızı 
Kitab"ın II nəşrinə 170 heyvan növünün daxil edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.  
Azərbaycanın və bütün Qafqazın faunasına xas olan endemik növlər çoxdur (onlar 
arasında ixtiofauna 40 %, sürünənlər 13 % və məməlilər 15 %ni təşkil edir). 
Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı Kitab"na daxil edilmiş məməlilərdən Bəbir, 
Ceyran,  Safsar,  Zolaqlı  kaftar  və  Vaşaqın  nəsli  kəsilmək  üzrədir  və  bu  növlərin 
qorunması zərurəti yaranmışdır. 
Bunlardan  Bəbir  Azərbaycanda  son  dərəcə  nadir  yarımnövlərdən  biridir.  Bəbirin 
keçmiş  arealı  (XIX  əsrin  sonu,  XX  əsrin  başlanğıcı)  Böyük  və  Kiçik  Qafqazın, 
Alazan çayı vadisinin, Talış və Araz çayının orta hissəsini (Naxçıvan MR)  əhatə 
edirdi.  XX  əsrin  50–60–cı  illərinə  yaxın  Azərbaycanda  Bəbirin  arealı  sürətlə 
kiçilməyə  başladı.  Hal–hazırda  Bəbirə  (10–15  fərd)  əsasən  Naxçıvan  MR–də  və 
Talış meşələrində rast gəlmək mümkündür. 
Ceyranın  (Gazella  subqutturoza)  Azərbaycanda  nəsli  kəsilmək  üzrədir.  Bu  növ 
XIX  əsrin  ortalarında  səhralarda, düzənliklərdə geniş  yayılmış  növ hesab  edilirdi. 
Daha  çox  Qarabağ  və  Muğan  düzlərində  təsadüf  edilirdi.  Bizim  əsrin  50–ci 
illərində Ceyranın arealı və sayı faciəli surətdə azalmışdır. Hazırda, əsas yayıldığı 

---

97 
 
ərazilər  Şirvan  və  Abşeron  Milli  Parkı,  Bəndovan  və  Korçay  Dövlət  Təbiət 
Yasaqlıqları (8000–dən çox) hesab olunur.