İnsan hüquqlari üZRƏ avropa məHKƏMƏSİ Birinci bölmə Rantsev Kiprə və Rusiyaya qarşı

B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

1. Konvensiyanın 4-cü maddəsinin tətbiqi

272. Ortaya çıxan ilk məsələ hazırkı işin Konvensiyanın 4-cü maddəsinin əhatə dairəsinə düşüb-düşməməsi ilə bağlıdır. Məhkəmə xatırladır ki, Konvensiyanın 4-cü maddəsi “köləliyi”, “əsarəti” və “məcburi və icbari əməyi” qadağan etməklə, trafikinqi qeyd etmir.

273. Məhkəmə heç zaman Konvensiyanın müddəalarını orada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqların təfsiri üçün sadəcə olaraq istinad çərçivəsi kimi qiymətləndirməmişdir (Dəmir və Baykara Türkiyəyə qarşı (BP), № 34503/97, § 67, 12 noyabr 2008-ci il ). Məhkəmə uzun müddət ərzində qeyd edib ki, Konvensiya müddəalarının tətbiqinin əsas prinsiplərindən biri ondan ibarətdir ki, o, bu müddəaları boşluqda tətbiq etmir (baxın, Luazidu Türkiyəyə qarşı, 18 dekabr 1996-cı il, Qərar və Qərardadların Hesabatı, 1996-VI; və Ocalan Türkiyəyə qarşı (BP), № 46221/99, § 163, İHAM 2005-IV). Beynəlxalq müqavilə kimi Konvensiya Müqavilələr haqqında 23 may 1969-cu il tarixli Vyana Konvensiyasında təsbit olunmuş təfsir etmə qaydalarına uyğun şərh olunmalıdır.

274. Bu Konvensiyaya əsasən, Məhkəmə sözlərə verilməli olan mənanı onların konteksti və əks olunduğu müddəanın obyekti və predmeti baxımından müəyyən etməlidir (baxın, Qolder Birləşmiş Krallığa qarşı, 21 fevral 1975-ci il, § 29, A Seriyaları, № 18; yuxarıda qeyd olunmuş Luazidu işi, § 43; və Vyana Konvensiyasının 31-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Məhkəmə bu faktı nəzərə almalıdır ki, müddəanın konteksti fərdi insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsi üçün müqavilədir və Konvensiya bütövlükdə oxunmalı və müxtəlif müddəaları arasında daxili uyğunluğu və harmoniyanı təbliğ etmək tərzində təfsir olunmalıdır (baxın, Steç və digərləri Birləşmiş Krallığa qarşı (qərardad) (BP), № 65731/01 və 65900/01, § 48, İHAM 2005-X). Həmçinin Müqavilə Tərəfləri arasındakı münasibətlərdə tətbiq olunan hər hansı müvafiq qaydalar və beynəlxalq hüququn prinsipləri nəzərə alınmalı və Konvensiya mümkün olduğu qədər tərkib hissəsi olduğu beynəlxalq hüquq qaydaları ilə harmoniyada təfsir edilməlidir (baxın, Al-Adsani Birləşmiş Krallığa qarşı (BP), № 35763/97, § 55, İHAM 2001-XI; yuxarıda qeyd olunmuş Dəmir və Baykara, § 67; Saadi Birləşmiş Krallığa qarşı (BP), 13229/03, § 62, İHAM 2008-...; və Vyana Konvensiyasının 31-ci maddəsinin 3 “c” bəndi).

275. Nəhayət, Məhkəmə vurğulayır ki, fərdi insanların müdafiəsi vasitəsi kimi Konvensiyanın obyekti və məqsədi tələb edir ki, onun müddəaları təminatlarını praktiki və səmərəli etdiyi tərzdə təfsir və tətbiq edilsinlər (baxın, inter alia, Soerinq Birləşmiş Krallığa qarşı, 07 iyul 1989-cu il, § 87, A Seriyaları, № 161; və Artiko İlaliyaya qarşı, 13 may 1980-ci il, § 33, A Seriyaları, № 37).

276. Siliadin işində Konvensiyanın 4-cü maddəsi əsasında “köləliyin” dairəsini qiymətləndirərkən, Məhkəmə daimi mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsini və “obyekt”lə bağlı olan fərdi şəxsin statusunun azaldılmasını tələb edən Köləlik haqqında 1926-cı il tarixli Konvensiyada təsbit olunmuş klassik köləlik anlayışına istinad etmişdir (yuxarıda qeyd olunmuş Siliadin işi, § 122). “Əsarət” anlayışına gəldikdə, Məhkəmə belə nəticəyə gəlib ki, bu, qadağan olunmuş “azadlıqdan xüsusilə ciddi imtinadır” (baxın,Van Druqenbroek Belçikaya qarşı, Komissiyanın 09 iyul 1980-ci il tarixli hesabatı, §§ 78-80, B Seriyaları, № 44). “Əsarət” anlayışı məcburiyyət əsasında kimsənin xidmətlərini təmin etmək öhdəliyini ehtiva edir və “köləlik” anlayışı ilə əlaqəlidir (baxın, Seqin Fransaya qarşı (qərardad), № 2400/98, 07 mart 2000-ci il; və yuxarıda qeyd olunmuş Siliadin, § 124). “Məcburi və icbari əməyin” əmələ gəlməsi üçün Məhkəmə hesab edib ki, müəyyən fiziki və mənəvi məcburiyyət, eləcə də şəxsin iradəsinin müəyyən hökmranlığı mövcud olmalıdır (Van der Mussel Belçikaya qarşı, 23 noyabr 1983-cü il, § 34, A Seriyaları, №70; yuxarıda qeyd olunmuş Siliadin işi, § 117).

277. Konvensiyada insan alverinə açıq istinadın olmaması təəccüblü deyil. Konvensiya özü insan alverinə hər hansı açıq qeydi əks etdirməyən 1948-ci ildə BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən bəyan olunmuş İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə ilə ruhlanmışdır. 4-cü maddəsində Bəyannamə “köləliyi və bütün formalarında kölə ticarətini” qadağan etmişdir. Lakin Konvensiyanın 4-cü maddəsinin əhatəsini qiymətləndirərkən, Konvensiyanın xüsusi məqamları və onun hazırkı gününün şəraitləri baxımından təfsir edilməli olan canlı vasitə olduğu faktı diqqətdən yayınmamalıdır. İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi sahəsində tələb olunan artmaqda olan yüksək standartlar demokratik cəmiyyətlərin fundamental pozuntularının qiymətləndirilməsində möhkəmliyi müvafiq və qaçılmaz olaraq tələb edir (baxın, bir çox başqa mənbələr arasında Selmuni Fransaya qarşı (BP), № 25803/94, § 101, İHAM 1999-V; Kristin Qudvin Birləşmiş Krallığa qarşı (BP), № 28957/95, § 71, İHAM 2002-VI; və yuxarıda qeyd olunmuş Siliadin işi, § 121).

278. Məhkəmə qeyd edir ki, qlobal fenomen kimi insan alveri son illərdə əhəmiyyətli şəkildə artmışdır (baxın, yuxarıda 100, 103 və 269-cu paraqraflar). Avropada onun artması keçmiş Kommunist blokların dağılması ilə vüsətlənmişdir. 2000-ci ildə Palermo Protokolunun və 2005-ci ildə İnsan alverinə qarşı Konvensiyanın imzalanması beynəlxalq müstəvidə insan alverinin çox geniş yayılmasının və onunla mübarizə aparılması üçün müvafiq tədbirlərə zərurətin artan tanınmasını göstərir.

279. Məhkəmə Konvensiyanın 4-cü maddəsinin tətbiqini müzakirə etməyə mütəmadi olaraq çağırılmır və konkret olaraq bu günədək yalnız bir dəfə belə hala rast gəlmişdir ki, insan alveri ilə bağlı rəftarın bu maddənin dairəsinə düşməsinin əhatəsini müzakirə etsin (yuxarıda qeyd olunmuş Siliadin işi). Bu işdə Məhkəmə hesab edib ki, köləlik olsa belə, ərizəçinin məruz qaldığı rəftar əsarəti və məcburi və icbari əməyi təşkil etmişdir. Həm insan alverinin özünün, həm də onunla mübarizə tədbirlərinin sürətli yayılması baxımından, Məhkəmə hazırkı işdə məqsədəmüvafiq hesab edir ki, yuxarıda göstərilmiş üç növ davranışın müvafiq işdə konkret rəftarla cəlb olunmasının qiymətləndirilməsi zərurəti olmadan, Konvensiyanın 4-cü maddəsi ilə təklif olunmuş təminatların əhatəsi daxilinə düşmək üçün insan alverinin özünün bu maddənin ruhu və məqsədinə zidd olan hesab edilməsi dairəsini araşdırmalıdır.

280. Məhkəmə qeyd edir ki, keçmiş Yuqoslaviya üçün Beynəlxalq Cinayət Tribunalı belə nəticəyə gəlib ki, “köləliyin” ənənəvi anlayışı mülkiyyət hüququna aid olan hər hansı və ya bütün səlahiyyətlərin əsasında köləliyin müasir formalarının əhatə olunması üçün təkamül etmişdir (baxın, yuxarıda 142-ci paraqraf). Vəziyyətin köləliyin müasir formasını təşkil edib-etməməsinin qiymətləndirilməsində Tribunal hesab edib ki, əhəmiyyətli faktorlar şəxsin hərəkət etməsi və ya ətrafdakı fiziki vəziyyət üzərində nəzarətin olub-olmaması, psixoloji nəzarət elementinin mövcud olub-olmaması, qaçmağın qarşısının alınması üçün tədbirlərin görülüb-görülməməsi və cinsiyyət və məcburi əmək barədə nəzarətin olub-olmamasını daxil etdirir (baxın, yuxarıda 143-cü paraqraf).

281. Məhkəmə hesab edir ki, insan alveri özünün mahiyyəti və istismar məqsədi mülkiyyət hüququna aid olan səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinə əsaslanır. O, insanları alınan və adətən cinsi industriyada, lakin həm də başqa sahələrdə bir çox vaxtlarda kiçik ödənişlə və ya ödənişsiz məcburi əməyə məruz edilən istifadə predmeti kimi qəbul edir (baxın, yuxarıda 101 və 161-ci paraqraflar). O, hərəkətləri adətən məhdud olan qurbanın fəaliyyətinə sıx müşahidəni nəzərdə tutur (baxın, yuxarıda 85 və 101-ci paraqraflar). O, pis vəziyyətdə yaşayan və işləyən qurbanlara qarşı zorakılıqdan və təhdidlərdən istifadəni ehtiva edir (baxın, yuxarıda 85, 87-88 və 101-ci paraqraflar). O, İnterayts tərəfindən və İnsan alverinə qarşı Konvensiyaya əlavə olunan izah hesabatında köhnə dünya miqyaslı kölə ticarətinin müasir forması kimi təsvir edilmişdir (baxın, yuxarıda 161 və 266-cı paraqraflar). Kipr Ombudsmanı cinsi istismarın və insan alverinin “müasir köləlik rejimi əsasında” baş verdiyini qeyd etmişdir (baxın, yuxarıda 84-cü paraqraf).

282. İnsan alverinin öz qurbanlarının insan ləyaqətinə və fundamental azadlıqlarına təhdid olması şübhəsizdir və demokratik cəmiyyətlə və Konvensiyanın təsbit etdiyi dəyərlərlə uyğun hesab edib bilməz. Hazırkı günün şəraiti baxımından Konvensiyanı təfsir etmək öhdəliyini nəzərə alaraq, Məhkəmə qeyri-zəruri hesab edir ki, ərizəçinin şikayət etdiyi rəftarın “köləlik”, “əsarət” və ya “məcburi və icbari əmək” təşkil edib-etməməsini müəyyən etsin. Əvəzində, Məhkəmə hesab edir ki, Palermo Protokolunun 3 “a” maddəsinin və İnsan alverinə qarşı Konvensiyanın 4 “a” maddəsinin mənasında insan alverinin özü Konvensiyanın 4-cü maddəsinin əhatə dairəsi daxilinə düşür. Müvafiq olaraq, Rusiya Hökumətinin ratione materiae uyğunsuzluğu etirazı rədd edilir.