Instituti

U=F (x
1
, x
2
...x
n
)
Diapazon 
yoki o`zgartirish oralig’i 
mos bo`lmagan darajalar 
yo`qotiladi 
2.Rejalash-
tirish 
1. Tajribaning kerakli sonini aniqlash. 
2. Eksperimentni rejalashtirish turini tanlash. 
3. Eksperiment rejasini tuzish (matematik model 
va rejalashtirish matritsasini). 
4. Eksperimentni kalendar yoki vaqtli rejasini 
tuzish. 
Aktiv yoki passiv 
eksperiment 
Eksperiment 
o`tkazishning davomiyligi 
3.Ekspe-
rimentni 
tayyorlash 
va 
o`tkazish
 
1. Sinov qurilmalari va o`lchash asboblarini 
tanlash. 
2. Qurilmalar va asboblarni ishga tayyorlash 
(sinab qurish va kalibrovka). 
3. Tajribalarini o`tkazish. 
4. Olingan natijalarni tekshirish. 
O`ta ajralib turuvchi 
qiymatlarni yo`qo-tish. 
Tasodifiy kata-liklarning 
sonli xarakteristikasini 
aniqlash 
4. Natija-
larni qayta 
ishlash 
1. Tajriba natijalarini birlamchi qayta 
ishlash. 
2. Tajriba natijalariga ishlov berish. 
3. Gipotezalarni tekshirish uchun 
statistikani xisoblash. 
4. eksperiment natijalarini 
interpretatsiya qilish. 
5. Xulosalar va tavsiyalarni qabul 
qilish. 
Matematik 
modellarni aniqlash 

---

92 
 
3.Jarayonning kirish va chiqish ko`rsatkichlari 
Eksperimentni har qanday rejalashtirish usulida tadqiqotchi o`lchash va 
tekshirish zarur bo`lgan jarayonning 
chiqish 
va
kirish ko`rsatkichlarini
, ya`ni 
faktorlarni o`rnatishi kerak. 
Chiqish k
o`
rsatkichlari
ob`ektni va olinayotgan mahsulotni xossalarini 
baholaydi, u texnikaviy - texnologik, texnikaviy-iqtisodiy, iqtisodiy, statistik va 
boshqa ko`rinishda bo`lishi mumkin. 
Texnikaviy-texnologik k
o`
rsatkichlarga
quyidagilar kiradi: mahsulotni 
fizikaviy, mexanik, fizik-kimyoviy va boshqa xarakteristikalari, shuningdek 
mahsulotning chiqishi; 
texnikaviy-iqtisodiy k
o`
rsatkichlarga
- unumdorlik, foydali 
vaqt koeffitsienti, ob`ektni ishonchlilik va uzoqqa chidamliligi, jarayonni 
barqarorligi va boshqalar; 
iqtisodiylarga 
- mashina va mexnatni unumdorligi, 
mahsulotning tannarxi, foyda, foydalilik (rentabellik), eksperiment uchun sarflar va
boshqalar;
statistiklarga
- dispersiya, variatsiya koeffitsienti va boshqalar. 
Jarayonni chiqish ko`rsatkichi oddiy, oson aniqlanadigan yoki hisoblab 
chiqariladigan, uni aniqlashdagi xatoliklarni hisobga olgan holda yagona sonli 
baholashga ega bo`lishi kerak. 
Kirish k
o`
rsatkichlari (faktorlari)
- ob`ektga tashqi muhitni ta`sir usullariga 
mos 
keluvchi 
o`zgaruvchan 
kattaliklardir. 
Ular 
ob`ektning 
o`zining 
xarakteristikalarini va kirishdagi mahsulotlarning xossalarini aniqlaydi. Faktorlar 
miqdoriy va sifatli bo`lishi mumkin. 
Miqdoriy faktorlarni
o`lchash, tortib ko’rish 
mumkin, faktorning miqdoriy qiymati 
faktorning darajasi
ham deb ataladi.
Sifatli 
faktorlar
- bular turli ishlab chiqarish jarayonlari, turli ko`rinishdagi xom-ashyolar, 
turli mashinalar va boshqalardir. 
Eksperimentni rejalashtirishda, jarayonni aniqlovchi barcha ahamiyatli 
faktorlarni hisobga olish kerak. Agar hisobga olinmagan faktor tasodifiy qiymatlarni 
qabul qilsa va u nazorat qilinmasa, bu tajriba xatosini ortishiga olib keladi. 
Faktorlarni tanlashda quyidagi talablarni hisobga olgan holda bajarilishi 
zarurdir: 
•
faktorni o`lchovliligi
; ya`ni uni, kerakli aniqlik darajasi bilan bor bo`lgan 
o`lchash texnikasining vositalari orqali o`lchash imkoniyati; 
•
boshqaruvchanlik;
ya`ni ushbu faktorni bir necha oldindan berilgan 
darajalarda ushlab turish imkoniyati; 

---

93 
•
faktorlarning moslanganligi
; ya`ni ikki yoki undan ortiq faktorlarning 
ko`zda tutilgan kombinatsiyalarini amaliy jihatdan hosil qilish imkoniyati; 
•
faktorlarni korrelyatsiyalashganligi
; ya`ni turli darajadagi har qanday 
faktorni boshqa faktorlarning darajalariga bog’liqmas ravishda o`rganish 
imkoniyati (faktorlarning bog’liqmasligi).