92
3.Jarayonning kirish va chiqish ko`rsatkichlari
Eksperimentni har qanday rejalashtirish usulida tadqiqotchi o`lchash va
tekshirish zarur bo`lgan
jarayonning
chiqish
va
kirish ko`rsatkichlarini
, ya`ni
faktorlarni o`rnatishi kerak.
Chiqish k
o`
rsatkichlari
ob`ektni va olinayotgan mahsulotni xossalarini
baholaydi, u texnikaviy - texnologik, texnikaviy-
iqtisodiy, iqtisodiy, statistik va
boshqa ko`rinishda bo`lishi mumkin.
Texnikaviy-texnologik k
o`
rsatkichlarga
quyidagilar kiradi: mahsulotni
fizikaviy, mexanik, fizik-kimyoviy va boshqa xarakteristikalari,
shuningdek
mahsulotning chiqishi;
texnikaviy-iqtisodiy k
o`
rsatkichlarga
- unumdorlik, foydali
vaqt koeffitsienti, ob`ektni ishonchlilik va uzoqqa chidamliligi, jarayonni
barqarorligi
va boshqalar;
iqtisodiylarga
- mashina va mexnatni unumdorligi,
mahsulotning tannarxi, foyda, foydalilik (rentabellik), eksperiment uchun sarflar va
boshqalar;
statistiklarga
- dispersiya, variatsiya koeffitsienti va boshqalar.
Jarayonni chiqish ko`rsatkichi oddiy, oson aniqlanadigan yoki hisoblab
chiqariladigan, uni aniqlashdagi xatoliklarni hisobga olgan holda yagona sonli
baholashga ega bo`lishi kerak.
Kirish k
o`
rsatkichlari (faktorlari)
- ob`ektga tashqi muhitni ta`sir usullariga
mos
keluvchi
o`zgaruvchan
kattaliklardir.
Ular
ob`ektning
o`zining
xarakteristikalarini va kirishdagi mahsulotlarning xossalarini aniqlaydi.
Faktorlar
miqdoriy va sifatli bo`lishi mumkin.
Miqdoriy faktorlarni
o`lchash, tortib ko’rish
mumkin, faktorning miqdoriy qiymati
faktorning darajasi
ham deb ataladi.
Sifatli
faktorlar
- bular turli ishlab chiqarish jarayonlari, turli ko`rinishdagi xom-ashyolar,
turli mashinalar va boshqalardir.
Eksperimentni rejalashtirishda, jarayonni aniqlovchi barcha ahamiyatli
faktorlarni hisobga olish kerak. Agar hisobga olinmagan faktor tasodifiy qiymatlarni
qabul qilsa va
u nazorat qilinmasa, bu tajriba xatosini ortishiga olib keladi.
Faktorlarni tanlashda quyidagi talablarni hisobga olgan holda bajarilishi
zarurdir:
•
faktorni o`lchovliligi
; ya`ni uni, kerakli aniqlik darajasi bilan bor bo`lgan
o`lchash texnikasining vositalari orqali o`lchash imkoniyati;
•
boshqaruvchanlik;
ya`ni ushbu faktorni bir necha oldindan berilgan
darajalarda ushlab turish imkoniyati;
93
•
faktorlarning moslanganligi
; ya`ni ikki yoki
undan ortiq faktorlarning
ko`zda tutilgan kombinatsiyalarini amaliy jihatdan hosil qilish imkoniyati;
•
faktorlarni korrelyatsiyalashganligi
; ya`ni turli darajadagi har qanday
faktorni boshqa faktorlarning darajalariga bog’liqmas ravishda o`rganish
imkoniyati (faktorlarning bog’liqmasligi).
Dostları ilə paylaş: