Intellektual tizimlar

7.2. Fikrlashning teskari zanjri 
Faraz kilaylik, avtomobil yurmay koldi. Muammo nimada- yo akkumulyator 
o‘tirib kolgan, yo startyor nosoz? Muammoni boshka umumiyrok xolda karab 
chikamiz: ma’lum sababga ko‘ra (avtomobil o‘rnidan ko‘zg‘almay koldi) sharoitni 
aniklab olishimiz kerak, muammoga sabab nima? U oldingi bo‘limdagi vazifadan 
shunisi bilan fark kiladiki, u yerda shartlar oldindan ma’lum edi, lekin natijalari 
noma’lum edi. Vazifaning yechimini oldindan aytish mumkin edi.Bu yerda xam 
yechim ma’lum va uning sababini toppish kerak. 
FTZprinsipi bo‘yicha ishlovchi dasturiy vositalar oldindan ma’lum bo‘lgan 
natijalarni kidirish uchun mo‘ljallangan. Ma’lum shartga asoslangan,to‘g‘ri fikr 
zanjirini amalga oshiruvchi tizim mumkin mantikiy natijalarni amalga oshiradi; 
teskari fikrlash zanjirini amalga oshiruvchi tizim esa,ma’lum natijalar bo‘yicha ular 
uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni kidiradi. 
 
7.3. Bilimlar bazasini ishlab chikish: yechimlar daraxti 
Xammasidan oldin karor kabul uchun vazifani ekspert tizimini ishlab 
chikadigan kilib ko‘yamiz. Mos keluvchi vazifa karor kabul kilishda 
FTZ(fikrlashning teskari zanjri) dan foydalanilishi mumkin, yoki vazifa boshkacha 
bo‘lishi mumkin,ya’ni boshka vaziyatdan kelib chikkan xolda: ishga kirishni 
xoxlagan odam katta firma direktori oldiga keldi. Direktor firmadagi umumiy axvol 
va mutaxassislarga firmaning talabi xakida, uning tanlovi xakidagi ma’lumotlar 
bilan tanishtiradi. Ishga kelayotgan odamning firmada kanday ish bilan 
shug‘ullanishini xal etish direktor uchun muxim xisoblanadi.
Shu boisdan vazifada bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir kancha variantlardan birini 
tanlash kerak, uning yechimi uchun FTZdan foydalanish mumkin. Xakikatda javob 
allakachon mavjud. Ish so‘rab kelgan odam diretstor oldida o‘tirib bor kuchi bilan 
unda yaxshi taassurot koldirishga xarakat kiladi. Agar bu odam direktorga mak’ul 
kelsa, unga mos keluvchi lavozimni tanlashi kerak. Direktor o‘sha odamga, to‘g‘ri 
tanlovni amalga oshirish imkonini beruvchi javob oladigan savollar berishi zarur. 
Demak, vazifa ko‘yildi. Endi uni ko‘rgazmali tarzda takdim etish lozim. 
O‘xshash vazifalarni tasvirlash uchun odatda yechimlar daraxti deb nomlanuvchi 

---

62 
diagrammalardan foydalaniladi. Yechimlar daraxti zaruriy aniklik beradi va fikrlash 
yo‘nalishini kuzatishga imkon beradi. 
1-rasmda ishga kabul kilish misoli uchun yechimlar daraxti keltirilgan. 
Ko‘rinib turibdiki,diagramma cho‘kki(vershina) deb nomlanuvchi aylana va 
to‘g‘riburchaklardan tashkil topgan.Xar bir cho‘kki o‘zining nomeriga 
ega.Cho‘kkilarni birlashtiruvchi liniyalar duga va shoxlar deb ataladi. Savollardan 
iborat aylanalar yechimlar cho‘kkisi deb nomlanadi. To‘g‘ri burchaklar butun 
diagrammalardan iborat va mantikiy yechimlarni anglatadi. Liniyalar diagrammalr 
yo‘nalishini ko‘rsatadi. Ko‘pchilik cho‘kkilar ularni boshka cho‘kkilar bilan 
bog‘lovchi bir nechta shoxlarga ega.