Intellektual tizimlar

 
1 rasm. Bilimni egallash jarayoni. 
Bu jarayon uzluksiz, odatda oylab davom etadigan tizimli intervyular ketma-
ketligidan tashkil topgan. 
Bilimlar muhandisi ekspert bilan ishlashi zarur, ayni ma’lum bir vaziyatda 
qanday yo‘l tutmoqda, shuni kuzatishi zarur. Ma’lum bir toifaga kiruvchi masalani 
aniq hal etishda uning uslublari va qoidalari haqida to‘g‘ridan to‘g‘ri savol berish 
orqali samarali yondoshuvni tashkil etishi zarur. Bu kabi qoidalarni shakillantirishda 
odatda ekspertga qiyinchilik tug‘iladi. Bu tabiiy holat ekspertiza paradoksi deyiladi. 
Shu sababli asosiy talab: o‘zingizning ekspertingiz bo‘lib qolmang.
Exspert 
Muxandis 
Masala
Ma’lumotlari 
Bilim 
Hal etish 
usullari
Formallashgan bilimlar 
tuzilmasi 
Bilimlar 
Bazasi 

---

22 
2.2. Bilimlarni ajratib olish metodlarni tasniflash. 
2 rasm. Metodlarni tasniflanishi 
2 rasmda ko‘rinib turibdiki, tasniflashda asosiy printsip bilim manbaasiga 
bog‘liq. Kommunikativ uslub bilimlarning jonli manbaasi ekspert bilan, tekstologik 
uslublar esa xujjat, hisobot, darsliklar maxsus adabiyotlar kabi bilimlar manbaasiga 
bog‘liq. Yuqori bosqichda bu guruhlarga tasniflanishi ularning qarama-qarshiligi 
hisobga olinmagan, odatda muhandis bu uslublarning kombinatsiyasidan 
foydalanadi, masala, avval adabiyotlarni o‘rganadi, keyin ekspert bilan 
munozaralashadi yoki teskari.
O‘z navbatida, kommunikativ metodlarni ikkiga bo‘lish mumkin: faol va 
nofaol. Nofaol metod orqali bilimlarni ajratib olishda asosiy rolni ekspert bajaradi, 
bilimlar bo‘yicha muhandis esa ekspertning real ish jarayonida tadbiq etgan qoida 
va uslublarini qayd etib boradi yoki ekspert tomonidan kerakli deb 
baholanganlarnigini yozib oladi.
Faol metodlarda esa aksincha, tashabbus bilimlar bo‘yicha muhandisda 
bo‘ladi, u ekspert bilan o‘yin, dialog, intervyu kabi turli usullar yordamida 
muloqotda bo‘ladi. Nofaol metod bir qarashda oddiy tuyular, lekin o‘z navbatida 
bunday metod bilimlar bo‘yicha muhadisdan ziyraklik, ekspertning bilimlar oqimini 
aniq tahlil qila olish, bilimlarning kerakli qismlarini aniqlab olish kabi ko‘nikmalarni 
talab qiladi.
Bilimlarni ajratib olish 
Tekstologik metodlar 
Kommunikativ metodlar 
“Aglliy hujum” 
Rolliy o’yinlar 
Anketa 
Intervi’u 
Ekspert 
ўйинлар 
Nafaol 
faol 
Individual 
Guruhli 
Adabiyotlarni 
tahlil etish
Darsliklarni 
tahlil etish
Xujjatlarni
tahlil etish
Kuzatish
“Eshitib o’yla” 
qoidasi
Ma’ruza 

---

23 
Teskari aloqaning yo‘qligi (bilimlar muhandisi nofaolligi) bu metodlarni 
samarasini kamaytiradi. Aktiv metodlarni ekspertlar soniga bog‘liq ravishda ikki 
guruhga bo‘lish mumkin. Agar ularni soni bittadan ortiq bo‘lsa, har bir ekspertga 
individual yondoshgan holda guruhli munozara metodlari qo‘llaniladi. Bu kabi 
guruhli metodlar munozara ishtirokchilari faolligini oshiradi va ular bilimlarining 
ochilmagan qirralarini kashf etishga yordam beradi. O‘z navbatida hozirgi kunda 
individual metodlar yetakchi bo‘lib qolmoqda.
O‘yinli metodlar hozirda sotsiologiya, iqtisodiyot, menejment, pedagogika 
sohalarida o‘qituvchilarni, rahbarlarni va boshqa hodimlarni tayyorlashda keng 
qo‘llanilmoqda. O‘yin - inson o‘zini odatiy ish jarayonidan ko‘ra anchagina erkin 
his qiladigan faoliyatning va ijodning asosiy shaklidir.