Interaktiv metodlar va ularning turlari

INTeRAKTIV MeTODLAR VA ULARNING TURLARI
Interaktiv (ingl. Interaction-o`zaro ta`sir) metodlar - bu jamoa bo`lib
fikrlash deb yuritiladi, ya`ni pedagogik ta`sir etish usullari bo`lib ta`lim
mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o`ziga xosligi shundaki,
ular faqat pedagog va o`quvchilarning birgalikda faoliyat ko`rsatishi orqali amalga O`qitishning interfaol(aktiv)ligi - o`quvchining bilish faoliyatini
faollashtirish va o`zaro ta`sir asosida tayyorgarlik samaradorligini oshirishning
asosiy usullaridan biridir.
Interaktiv mashg`ulot - o`qituvchi va o`quvchilar o`zaro faol ishtirok
etadigan mashg`ulot; jarayon hamkorlikda kechadi.
Interaktiv metodlar o`zining qo`yridagi o`ziga xos jihatlari bilan
izohlanadi:
1.
Interfaol metodlar o`qituvchi bilan o`quvchining faol munosabati, birbirini to`liq tushuntirishga asoslanadi.
2.
Interfaol metodlarni o`quv jarayoniga joriy etishning tub maqsadi –
dars qaysi shaklda bo`lmasin, qaerda o`tkazilmasin darsda o`qituvchi bilan
o`quvchining hamkorlikda ishlashini va natijada o`zlashtirishlarini ta`minlashi
lozim.
3.
Bunda o`qituvchi faqat fasilitator (yo`l-yo`riq ko`rsatuvchi,
kuzatuvchi, kuzatuvchi, xulosalovchi) vazifasini bajaradi.
4.
Ushbu metodlar orqali o`quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatlari
rivojlantirilib, ularda erkin fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, hissiyotlarni
boshqara olish, tanqidiy va ijodiy fikr yuritishning rivojlanishiga zamin
tayyorlanadi.
Interfaol metodlarda o`qitishning mohiyati quyidagicha:
- o`rgatuvchi ham o`rganuvchi ham ma`lumotlar bilan faol ishlashi;
- o`quvchilarni mustaqil fikrlashga undashi va o`rgatishi;
- o`qituvchiga «o`quvchilarni fikrlashga o`rgatish uchun» xizmat qilsa,
o`quvchilarga esa, «fikrlashni o`rganishlari uchun» xizmat qilishi;
Interfaol usullardan foydalanish shakllari:
1.
Individuallashtirish;
2.
Kichik guruhlarga ajratish;
3.
Tabaqalashtirish:
4.
O`rgatish va o`rganish jarayonida demokratik, do`stona muhitni
yaratish;
O`zaro muloqot, hamkorlikni tashkil etish.
Zamonaviy interfaol metodlardan foydalanishning muhim jihatlari ta`lim
samaradorligiga erishishga etarlicha hissa qo`shish bilan ahamiyalidir.
Bugungi kunga kelib interaktiv metodlarning ko`plab turlari aniqlangan.
Masalan:
1.
Aqliy hujum. Breynshtormin
2.
O`yinli o`qitish texnologiyasi
3.
Jamoaviy o`qitish usuli
4.
Kichik guruhlarda ishlash metodi
5.
Tarmoqlar metodi
6.
«3x4» metodi
7.
Blits o`yini
8.
Interv`yu metodi.
9.
Iearxiya metodi.
10.
Bumerang
11.
«O`quvchi» metodi
12.
Muloqot metodi.
13.
Boshqaruv metodi va boshqalar. Ularning ba`zilariga izoh berib
o`tish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz

I. «AQLIY XUJUM» metodi. Aqliy xujum – bu g`oyalarni generatsiya

(ishlab chiqish) qilish metodidir. «Aqliy xujum» metodi biror muammoni echishda
o`quvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to`plab, ular orqali
ma`lum bir echimga kelinadigan eng samarali metoddir. Aqliy xujum metodining
yozma va og`zaki shakllari mavjud. Og`zaki shaklida o`qituvchi tomonidan
berilgan savolga o`quvchilarning har biri o`z fikrini og`zaki bildiradi. O`quvchilar
o`z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan
savolga o`quvchilar o`z javoblarini qog`oz kartochkalarga qisqa va barchaga
ko`rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki
«pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. «Aqliy xujum»
metodining yozma shaklida javoblarni ma`lum belgilar bo`yicha guruhlab chiqish
imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to`g`ri va ijobiy qo`llanilganda shaxsni erkin,
ijodiy va nostandart fikrlashga o`rgatadi.
Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda
keng qo`llaniladigan metod sanalib, u mashg`ulot ishtirokchilarini muammo
xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, shuningdek, o`z tasavvurlari va
g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma`lum ko`nikma hamda malakalarni
xosil qilishga rag`batlantiradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan mashg`ulot
jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original echimlarni topish
imkoniyati tug`iladi. «Aqliy xujum» metodi tanlab olingan mavzular doirasida
ma`lum qadriyatlarni aniqlash, ayni vaqtda ularga muqobil bo`lgan g`oyalarni
tanlash uchun sharoit yaratadi.
Mashg`ulotlar jarayonida «Aqliy xujum» metodidan foydalanishda bir necha
qoidalarga amal qilish talab etiladi. Ushbu qoidalar quyidagilar:
1. Mashg`ulot ishtirokchilarini muammo doirasida keng fikr yuritishga
undash, ular tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish.
2. Har bir ta`lim oluvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g`oyalar miqdori
rag`batlantirilib boriladi. Bu esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab olishga imkon beradi. Bundan tashqari fikrlarning rag`batlantirilishi navbatdagi
yangi fikr yoki g`oyalarning tug`ilishiga olib keladi.
3. Har bir ta`lim oluvchi o`zining shaxsiy fikri yoki g`oyalariga asoslanishi
hamda ularni o`zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikr (g`oya)larni
umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o`zgartirish ilmiy asoslangan fikr
(g`oya)larning shakllanishiga zamin hozirlaydi.
4. Mashg`ulotlar jarayonida ta`lim oluvchilarning har qanday faoliyatlarini
standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni
baholashga yo`l qo`ymaydi. Agarda ularning fikr (g`oya)lari baholanib,
boriladigan bo`lsa, ta`lim oluvchilar o`z diqqatlarini, shaxsiy fikrlarini himoya
qilishga qaratadilar, oqibatda ular yangi fikrlarni ilgari surmaydilar. Mazkur
metodni qo`llashdan asosiy maqsad ta`lim oluvchilarni muammo xususida keng va
chuqur fikr yuritishga rag`batlantirish ekanligini etibordan chetda qoldirmagan
holda ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish
maqsadga muvofiqdir.
Mashg`ulot jarayonida ushbu metoddan samarali foydalanish maqsadida
quyidagilarga amal qilish lozim:
1.Mashg`ulot ishtirokchilarining o`zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib
berish.
2. G`oyalarni yozib berish uchun yozuv taxtasi yoki varaqalarni tayyorlab
qo`yish.
3.Muammo (yoki mavzu)ni aniqlash.
4.Mashg`ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo`lgan shartlarni belgilash.
Shartlar quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin:
a) ta`lim oluvchilar tomonidan bildirilayotgan xar qanday g`oya
baholanmaydi;
b) ta`lim oluvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari
surishlari uchun qulay muxit yaratiladi;
v) g`oyalarning turlicha va ko`p miqdorda bo`lishiga ahamiyat qaratiladi;
g) boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularning
fikrlariga tayangan holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida
muayyan xulosalarga kelish kabi harakatlarning ta`lim oluvchilar tomonidan sodir
etilishiga erishiladi.
5. Bildirilayotgan g`oyalarni ularning mualliflari tomonidan asoslanishiga
erishish va ularni yozib olish.
6. Muayyan qog`oz varaqlari g`oya (yoki fikr)lar bilan to`lgandan so`ng
ularni yozuv taxtasiga osib qo`yish.
7. Bildirilgan fikrlarni yangi g`oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlash.
8. Boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g`oya) lar ustida kulish, ularga
nisbatan kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo`l qo`ymaslik kerak.
9. Ta`lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalar bildirilishi davom etayotgan
ekan, muammoning yagona to`g`ri echimini e`lon qilishga shoshilmaslik.
Aqliy xujum metodi to`g`ri va ijobiy qo`llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va
nostandart fikrlashga o`rgatadi.
Aqliy xujum metodidan foydalanilganda o`quvchilarning barchasini jalb etish
imkoniyati bo`ladi, shu jumladan o`quvchilarda muloqot qilish va munozara olib
borish madaniyati shakllanadi. O`quvchilar o`z fikrini faqat og`zaki emas, balki
yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko`nikmasi
rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi o`quvchilarda turli g`oyalar
shakllanishiga olib keladi. Bu metod o`quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish
uchun xizmat qiladi.
Vazifasi. “Aqliy xujum” qiyin vaziyatlardan qutulish choralarini topishga,
muammoni ko`rish chegarasini kengaytirishga, fikrlash bir xilliligini yo`qotishga
va keng doirada tafakkurlashga imkon beradi. Eng asosiysi, muammoni echish
jarayonida kurashish muhitidan ijodiy hamkorlik kayfiyatiga o`tiladi va guruh
yanada jipslashadi.
Ob`ekti. Qo`llanish maqsadiga ko`ra bu metod universal hisoblanib
tadqiqotchilikda (yangi muammoni echishga imkon yaratadi), o`qitish jarayonida (o`quv materiallarini tezkor o`zlashtirishga qaratiladi), rivojlantirishda (o`z-o`zini
bir muncha samarali boshqarish asosida faol fikrlashni shakllanti - radi) asqotadi.
Qo`llanish usuli. “Aqliy xujum” ishtirokchilari oldiga qo`yilgan muammo
bo`yicha xar qanday muloxaza va takliflarni bildirishlari mumkin. Aytilgan fikrlar
yozib borildi va ularning mualliflari o`z fikrlarini qay - tadan xotirasida tiklash
imkoniyatiga ega bo`ldi. Metod samarasi fikrlar xilma-xilligi bilan tavsiflandi va
xujum davomida ular tanqid qilin - maydi, qaytadan ifodalanmaydi. Aqliy xujum
tugagach, muhimlik jixatiga ko`ra eng yaxshi takliflar generatsiyalanadi va
muammoni echish uchun zarurlari tanlanadi.
«Aqliy xujum» metodi o`qituvchi tomonidan qo`yilgan maqsadga qarab
amalga oshiriladi:
1. O`quvchilarning boshlang`ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib
qo`yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog`lash
maqsad qilib qo`yilganda - yangi mavzuga o`tish qismida amalga oshiriladi.
3. O`tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo`yilganda - mavzudan
so`ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.
«Aqliy xujum» metodining afzallik tomonlari:
• natijalar baholanmasligi o`quvchilarni turli fikr-g`oyalarning
shakllanishiga olib keladi;
• o`quvchilarning barchasi ishtirok etadi;
• fikr-g`oyalar vizuallashtirilib boriladi;
• o`quvchilarning boshlang`ich bilimlarini tekshirib ko`rish imkoniyati
mavjud;
• o`quvchilarda mavzuga qiziqish uyg`otish mumkin.
«Aqliy xujum» metodining kamchilik tomonlari:
• o`qituvchi tomonidan savolni to`g`ri qo`ya olmaslik;
• o`qituvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab
etilishi.
Aqliy xujum» metodining bosqichlari:
1. O`quvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo`yicha o`z javoblarini
(fikr, mulohaza) bildirishlarini so`raladi;
2. O`quvchilar savol bo`yicha o`z fikr-mulohazalarini bildirishadi;
3. O`quvchilarning fikr-g`oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli
qog`ozlarga yoki doskaga) to`planadi;
4. Fikr-g`oyalar ma`lum belgilar bo`yicha guruhlanadi;
5. Yuqorida qo`yilgan savolga aniq va to`g`ri javob tanlab olinadi.
«Aqliy xujum» metodini qo`llashdagi asosiy qoidalar:
a) Bildirilgan fikr-g`oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.
b) Bildirilgan har qanday fikr-g`oyalar, ular hatto to`g`ri bo`lmasa ham
inobatga olinadi.
v) Bildirilgan fikr-g`oyalarni to`ldirish va yanada kengaytirish mumkin.
II. BReYNShTORMING MeTODI. U musobaqa, munozara, trening va
shunga o`xshash interfaol texnologiyalarni qo`llash asosida o`quvchilarni
ko`tarinki ruhda, qizg`in, jonli va qiziqarli fikrlashga, dars jarayonida faolikni
oshirishga da`vat etadigan metodlardan biridir. Ayni paytda o`quvchilarning aqliy
faoliyatini rivojlantiradigan, sinfdagi barcha, hatto har bir o`quvchining o`z fikrini,qarashlarini, munosabatini ifodalay olish imokniyatini to`liq kafolatlaydigan
metoddir. Psixologlarning fikricha, «breynshtorming»- munozaralar yuritishining
bir shaklidir.
Uni miya orqali xujum, aqliy hujum, fikrlar jangi, fikrlan jangi maydoni,
fikrlar kurashi, fikrlar kurashining maydoni deb ta`riflash maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari mazkur usulni qo`llash jarayonida sinf o`quvchilarining har
biri hal qilinayotgan, o`rganilayotgan savol yoki mavzu, topshiriq yoki masala
yuzasidan o`z fikr-mulohazasini bildirish, bayon qilish imkoniyatidan foydalanish
omillarim bilan to`liq ta`minlanadi. O`qituvchi bu usulni qo`llash jarayonining
tashkilotchisi sifatida o`quvchilavr faoliyatini boshqarib turadi, xolos. Aytilgan
fikr-mulohazaga hech qanday o`zgartirish kiritmaydi, tuzatilmaydi ham. Ushbu
usulning mohiyati shundaki, boshqa usullarda, ya`ni munozara, fikr bayon etishlar,
bahslarda qatnashuvchi-bahslashuvchilar, asosan, chegaralangan bir mavzuga,
savolga asoslanib, ko`proq uning doirasida turlicha fikrlar bayon etishga harakat
qiladilar yoki fikr bildirish ma`lum darajada chegaralangan bo`ladi.
Breynshtorming usulini qo`llashda esa o`quvchilar fikrlashda, bahsmunozarada, ijodkorlikda maksimal darajada erkin bo`ladilar, ular uchun kerakli,
qulay sharoit, vaziyat, ya`ni-erkin fikrlar yuritishщga cheksiz imkoniyatlar
yaratiladi. Anglashiladiki, bahs-munozara ishtirokchilari o`quvchilarga ma`lum
mavzu yoki savol bo`yicha erkin aqliy hujum asosida miyalariga kelgan fikrni
hech ikkilanmasdan, yashirmasdan, tortinmasdan navbatma-navbat aytish
imkoniyati beriladi, tartib bilan fikrlar bildiriladi, natijada mavzu yoki savollar
buyicha fikrlar banki, taxlami to`planadi. Ilg`or fikr va maqsadga muvofiq
g`oyalarni, yangi va to`g`ri fikrlarni tanlash uchun tanqidchi va lider o`quvchilar
oldindan tayinlab qo`yiladi va ularning vazifalari chegaralanib, belgilab beriladi.
Breynshtorming usul mavzu va savollar keng kamrovli, serqirra mazmunli,
notanishroq, murakkabroq hamda noaniqroq bo`lganda qo`llanadi. Chunki bunda
erkin hissiyotlar asosidagi fikrlashga katta imkoniyatlar mavjuddir. Usul
qo`llanganda fikrlar bo`roni asosida to`plangan natijalar javoblar bankidan,
taxlamidan, oxir-oqibat singfning o`zi, liderlar va tanqidchilar o`qituvchi yordamida savollarga berilgan son-sanoqsiz javoblardan fikrlarning keraklisini,
mag`zini, g`oyasini va to`g`risini ajratib oladi. Breynshtorming usulining yana bir
xarakterli xususiyati shundan iboratki, mavzu bo`yicha yoki berilgan savolga javob
bermagan, o`z munosabatini bildirmagan, fikr-mulohazasini ifodalay olmagan, bir
og`iz, hech bo`lmaganda bita-yarimda so`z bilan «ha» yoki «yo`q» degan so`zni
og`izga olmagan o`quvchi qolmasligi lozim. Binobarin, munozarada ishtirok
etmagan o`quvchi bo`lmasligini, so`zlash, fikr bildirish imkoniyatidan to`liq
foydalanishni, barcha ishtirokchining bahs-munozaraga yuz foiz qatnashishishi
mazkur usul taqozo qiladi.
Lekin yuqorida ta`kidlanganidek, bu usulni hamma mavzuga, savolga ham
qo`llab bo`lmaydi. Asosan o`ziga xos g`oyasi, o`ziga xos echimi bo`lgan mavzu,
savollargi o`rganishda, tahlil qilishda breynshtorming usuli tavsiya etiladi. Usulni
muvaffaqiyatli va samarali tashkil eti shva qo`llashdav bir talay nazariy va amaliy
afzalliklrni qo`lga kiritish ehtimoli mavjud. Chunki bunda o`quvchilarning erkin
fikrlash yordamida jumlalarni juda qisqa, soda, lo`nda tuzishlarida shart-sharoit
yaratiladi. Keltirilgan fikrlar yuz foiz isbotlanishi, asoslanishi shart emas.
Bildirilgan har qanday katta-kichik fikr-mulohaza e`tiborsiz qolmasligi, tanqiddan
xoli bo`lishi, rag`batlantiririlishi usulning mohiyatini belgilab beradi.
O`quvchilarning izchil, mantiqiy fikrlashlari shart emas, ya`ni o`quvchi :
«Noto`g`ri fikr bildirsam, nima bo`lar ekan?», «Uyalanib qolmaymanmi?», «Xato
gapirsam, o`rtoqlarim ustimda kulishmasmikan?» degan andishadan ,
ikkilanishdan xoli bo`lishi lozim. Bunda fantastik (xayoliy) fikrlarga xam ma`lum
darajada o`rin berilishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, bahs-munozarada
ishtirok etgan har bir o`quvchi manetiqiy fikrlar bildirishga qaraganda xayolan,
hatto tasodifiy fikr-mulohaza yuritish muximroq hisoblanishi natijaliroq bo`lishi
mumkin. Chunki bunday fikrlar, o`quvchining miyasiga nima kelsa, shuni
qo`rqmay, baralla aytaverishi ba`zan qo`l kelishi, kichik kashfiyotlar sodir etishi
ham mumkinki, bu vaziyatda har bir ishtirokchining mavzu yoki savolga
qandaydir javobi bo`lishi, har qanday masala yuzasidan o`z ovoziga ega bo`lishi talab etilibgina qolmay, fikrlashga rag`bat, shart-sharoit yaratilish zarurati paydo
bo`ladi.
Mantiqiy, tasodifiy, xayoliy fikr xam, mulohaza ham eshitilishi, tingloanishi,
qayd qilinishi kerak. Mazkur usulning o`ziga xos xarakterli xususiyati ha
mshundadir. Hatto juda qisqa so`z bo`lsa-da, o`sha fikr hisobga olishini shartdir.
Fikrning hajmi, saviyasi, g`oyasidan qat`i nazar, o`qpituvchi uni «arhmad»,
«ofarin», «tasanno», «barakalla», «qoyil», «yashang» kabi xitob va olqishlar bilan
Karshi olishi lozim. Demak, breynshtorming usuli bahs-munozarachilar,
tinglovchilar, o`quvchilarning o`ziga xos erkin fikrlash ko`nikmalarini
rivojlantiruvchi, fikrlash mas`ulliyatini his etishga odatlantiruvchi usuldir.
Shuningdek, bu usulni qo`llash asosida ta`lim-tavrbiya berishda bahs-munozara
ishtirokchilari hөzirjavoblikka (improvizatsiyaga), fikrlashda qatordan
qolmaslikka, dadillikka, tashabbuskorlikka harakat qiladilarki, natijada bahsmunozara ishtirokchilarining fikrlash qobiliyatigina emas, balki og`zaki nutqi ham
ma`lum darajada rivojlanadi. Bundan tashqari bu metod o`ta tortinchoq
o`quvchilarni ham, hatto past o`zlashtiruvchi o`quvchilarni ham suhbatga,
fikrlashga tortadi, bahs-munoazaraga jalb eta oladi. Afzalligi: ushbu metod
«uyquda yotganlar» ni ham, «mudrab o`tirganlar» ni ham, darsga loqayd bo`lgan
o`quvchilarni xam sergaklantirib, hushyorlikka, fikrovchilar qatoriga kirishiga
chorlab turadi.
Breynshtorming usulidan fanlararo bog`lanishda,f ikrlarni bir-biriga
bog`lashda maqsadga muvofiq ravishda foydalanishdir. Shuni alohida ta`kidlash
lozimki, mazkur metodning umumiy o`rta ta`limning barcha fanlari bo`yicha olib
boriladigan darslarda keng qo`llanish imkoniyatlari mavjud bo`lib, natijalari ham
salmoqlidir.