Investitsiya loyihalari tahlili

V I-B O B .R A Q O B A T L A SH U V C H I INV E STIT SIY A
L O Y IH A LA R IN I BAH O LA SH
6.1.R aqobatlashuvchi investitsiyalar haqida tushuncha
Investitsiyalar m aqbulligini asoslashda q o ’llaniladigan k o ’rsatkichlar 
bizni 
ziddiyatli 
xulosalarga olib 
keladi.B archa m ezonlarga k o ’ra 
investitsiyalarning yuqori darom adli b o ’lishi kam dan-kam uchraydigan 
holdir. B uning ustiga bitta investitsiya loyihasning o ’zi bir k o ’rsatkich 
(m asalan -IRR) b o ’yicha o ’zaro farq qiluvchi bir necha m iqdorlarga ega 
b o ’lishi m um kin. SHu sabab bu m avzuda tahliliy m a’lum otlar ziddiyatli 
b o ’lgan holatlarda (ayniqsa raqobatlashuvchi investitsiyalar sharoitida) 
qanday qilib investitsion qarorlar qabul qilish to ’g ’risida fikr yuritamiz.
Investitsiya Loyihalari o ’rtasida raqobat ikki sababga k o ’ra yuzaga 
keladi:
Birinchidan, noiqtisodiy harakterdagi sabablarga ko ’ra ikki loyiha 
bir-birini inkor etadi. M asalan: T ransport kom paniyasi m a’lum m ikdorda 
yuk tashish uchun 10 yoki 8 tonnali yuk tashish m ashinalarini sotib olishi 
m um kin. A gar yuk tashish uchun etarli m iqdorda 10 tonnali yuk 
m ashinalarini sotib olinsa, 8 tonnali yuk m ashinalari kom paniya uchun 
kerak b o ’lm ay qoladi. Garchand, 8 tonnali yuk m ashinalarini sotib olish 
uchun etarli m ablag’ b o ’lsa xam, kom paniya ularni sotib olmaydi.
Ikkinchidan, byudjetning cheklanganligi sababli ham investitsiyalar 
o ’zaro raqobatlashuvchi b o ’lishi mumkin. M asalan: Firm a ixtiyorida N PV
darajasi yuqori b o ’lgan bir necha Loyihalar m avjud b o ’lsa-yu, uning 
m ablag’i faqat bir Loyihani m oliyalashtirishga etsa. Harajatlarni oqilona 
sarflash kerak. SHunda, firm a ixtiyoridagi shu bir necha loyihalar o ’zaro 
raqobatlashuvchi b o ’ladi.
6.2.M uqobil investitsiyalar
Investitsiyalar bitta natijaga erishishning bir nechta m uqobil 
variantlari m avjud bo ’lgan holda yoki qandaydir cheklangan resursning 
(pul m ablag’laridan tashqari) bitta m anbasini ishlatganlarida o ’zaro inkor
90

---

etuvchi yoki m uqobil b o ’lishi m um kin. M asalan: «U zsanoatqurilishbank» 
o ’z filiallarining kom p’yuter texnikasi bilan ta ’m inlash vazifasini hal 
etayotganida, unga turli firm alar o ’zaro muqobil b o ’lgan bir nechta 
investitsiya loyihalarini ta k lif qilishgan. Toshkent univerm agi uchun uning 
binosini turli firm alarga ijaraga berish to ’g ’risidagi ta k lif ham o ’zaro inkor 
qiluvchi loyihalarga m isol b o ’ladi. R esurslar cheklanganligi bilan bog’liq 
k o ’pgina iqtisodiy m asalalar singari muqobil investitsiya loyihalaridan 
birini tanlash m uam m osi ham cheklangan vaqt davom ida r o ’y beradi, y a’ni 
shu vaqt davom ida resurslam ing etishm ovchiligi m uam m osini ham xal 
etish kerak. M asalan: ishlab chiqarish korxonasi oldida yoki bir tsexdagi 
uskunalarni yangilash eki yangi tsex qurish loyihalaridan birini tanlash 
m uam m osi shu davr ichida birdaniga ikki loyihani m oliyalashtirish 
im koniyati yuqligi tufayli yuzaga keladi. Quyidagi m isolda muqobil 
investitsiyalardan birini tanlash jarayonida ro ’y beradigan m uam m olarni 
k o ’rib chiqamiz.
Aytaylik yangi qurilgan m ikrarayonda uy-joylam i issiq suv bilan 
ta ’m inlash uchun isitish qozonini qurish kerak. B uning uchun k o ’mir, gaz, 
m azut kabi uch xil turdagi yoqilg’i ishlatilishi m um kin. M utaxassislar 
energiya ta ’m inotining uch varianti b o ’yicha quyidagi tahliliy jadvalni 
tuzishdi. (Tahlil oson b o ’lishi uchun barcha variantni ham amal qilish 
m uddati 4 yil deb olindi).
Inves- 
titsi turi
Yillik pul tushum lari
N PV
m ln.sum
PI
IRR
%
Yillar
0
1
2 
[3
4
K o ’mir
(1000)
750
500 
0
1
0
95,04
1,095
18
Gaz
(1000)
350
350 j 350
350
109,45
1,109
15
M azut
(500)
180
О
O
O
о
00
180
70,58
1,141
16
K o ’m ir varianti sam arodorligining pastligi tufayli unga moslab 
qurilgan qozonxona uchinchi yildan boshlab pul tushum ini ta ’minlamaydi.
91

---

SHu bilan birga diskont koeffitsienti 10% ga teng b o ’lganda, bu variant 
m azut sxem asiga nisbatan yukori N PV ga ega. Demak, turli ko ’rsatkichlar 
b o ’yicha turli Loyihalar sam aralidek tuyuladi. L oyiha tahlilida bunday 
m uam m olar ikki sababga k o ’ra yuzaga keladi:
1. 
Kelgusi pul tushum larining grafiklaridagi farq.
2. 
Talab etilgan investitsiya sum m alaridagi farq.
Jadvalda IR R k o ’rsatkichiga k o ’ra k o ’m ir varianti gaznikidan ustun, 
am m o k o ’m ir variantida dastlabki yillarda pul tushum lari katta b o ’lgan va 
m utlaqo to ’xtagan. B oshqacha aytganda, kattaroq ichki foyda normasi 
k o ’m ir L oyihasida gaz Loyihasiga nisbatan qisqarok davrda ta ’minlanadi. 
B oshqa tom ondan qaraganda m azut sxemasi bir s o ’m lik investitsiyaga eng 
k o ’p foyda keltiradi. Bu erda N PV ning kichikligi dastlabki investitsiya 
m iqdorining kam ligi bilan izohlanadi.