Investitsiya loyihalari tahlili

7.3. Loyihalarni joylashtirish o ’rni
Loyihaning joylashish o ’m ini belgilovchi om illar turli-tum an b o ’lib, 
bu om illarni 
ham tahlil 
qilish mumkin. 
Loyiha uchun NPVni 
m aksim allashtiradigan jo y eng yaxshi hisoblanadi. K o’p hollarda 
joylashish o ’m ini tanlash ham loyiha ko ’lamini belgilashdagi kabi bir 
qator jihatlam i hisobga olishni talab etadi. M asalan, sanoat korxonasi yoki 
xom ashyo bazasi yaqiniga yoki boshlang’ich energiya m anbai yaqiniga 
yoki m ahsulot bozori yoniga yoki b o ’lmasa tegishli infratuzilm aga yaqin 
jo y d a qurilishi mumkin. H ar bir variant o ’z afzalliklari va kam chiliklariga 
ega. M aksim al N PV ni ta ’m inlaydigan joylashish o ’m i tanlanishi uchun bu 
afzalliklar va kam chiliklar baholanishi ham da taqqoslanishi mum kin.
Loyihaga kapital q o ’yilm alar m uddatlari m asalasi ham loyihani 
tayyorlash bosqichida alohida k o ’rib chiqilishi lozim. Kapital q o ’yilm alar 
m uddatlari bilan bog’liq m uam m olam ing ahamiyati loyiha ko ’lami, 
joylashish o ’mi bilan bog’liq m uam m olarga nisbatan kam b o ’lib k o ’rinishi 
m um kin. Loyihalar b a’zida investitsiyalash m uddatlarining maqbul 
(optim al) ekanligi to ’liq asoslanm asdan qabul qilinadi. Loyiha iqtisodiy va 
m oliyaviy jihatdan uning samarali b o ’lishini ta ’m inlash uchun, uning 
m ahsulotiga b o ’lgan talab, texnologiyalar holati, q o ’shim cha kapital 
kiritish im koniyatlari etarlicha rivojlanm aganligi tufayli vaqtidan erta 
b o ’lishi mumkin.
B oshqa tom ondan loyihaning iqtisodiyotga hissasi va undan kelgan 
m anfaat ancha yuqori b o ’lishi, m uddatidan kechikishi ham mumkin. 
Ekspluatatsiyaning birinchi yilidagi daromad darajasi, loyihaning alohida 
kom ponentlaridan olinadigan cheklangan daromad singari, loyihalarni 
am alga oshirishning maqbul m uddatlarini baholash mezoni hisoblanadi. 
A gar shu yilgi daromad stavkasi diskont stavkasidan past b o ’lsa, u holda
105

---

loyiha 
m uddatini 
kechiktirish 
s o f keltirilgan 
qiym atning 
(N PV ) 
k o ’payishiga olib keladi. Optim al (m aksim al N PV ni ta ’minlovchi) 
m uddatda ekspluatatsiyaning birinchi yili uchun daromad stavkasi diskont 
stavkasiga teng b o ’ladi.
Ekspluatatsiyaning birinchi yilida olingan darom ad m ezoni birinchi 
yilda olingan m anfaat etarli darom adlilik darajasini ta ’m inlay olish- 
olm asligini aniqlash orqali loyiha m uddatlari to ’g ’ri tanlanganligini 
tekshirish im konini beradi. B unda ekspluatatsiyaning birinchi yilida 
olingan s o f darom ad loyihaga qilingan (qurilish davrida y o ’qotilgan % 
daromadini q o ’shgan holda) kapital xarajatlar bilan solishtiriladi.
Agar darom adlarning xarajatlarga nisbati kapital q o ’yilm alam ing 
m uqobil qiym atidan yuqori b o ’lsa, 
loyiha m uddatidan kechikkan 
hisoblanadi. B u m ezonni q o ’llash N PV ni m aksim allashtirish loyiha rejasi 
bilan ta ’m inlanganligini 
aniqlash uchun 
keng k o ’lamli 
tekshiruv 
boshlashda birinchi qadam hisoblanadi. S o f darom ad (m anfaat) birinchi 
bor kapital q o ’yilm alar rentabelliligi ta ’m inlangan yil N PV k o ’rsatish 
birinchi bor m usbat b o ’lgan yilga mos keladi.