Investitsiya loyihalari tahlili

7.4. X arajatlardagi o ’zgarishlar
X arajatlarga va loyihani am alga oshirish grafigiga real baho berish 
uchun m uhandislik va loyiha-konstruktorlik ishlanm alarining aniq bo ’lishi 
talab etiladi. N o to ’g ’ri berilgan baho iqtisodiy va m oliyaviy tahlilda ham 
n o to ’g ’ri echim larga olib kelishi mumkin.
X arajatlar sm etasi loyiha turi va m avjud uslublam ing im koniyatidan 
kelib chiqib m um kin qadar m aksimal aniqlikda baholangan b o ’lishi kerak. 
Shuningdek, bunday sm eta loyihani m oliyalashtirish boshlanishidan ancha 
oldin tayyor b o ’lishi kerak. Loyiha turlariga qarab m uhandislik va loyiha- 
konstruktorlik ishlari hajm i turlicha b o ’ladi, m asalan, tekis joy da y o ’l 
qurish loyihasi ham da to g ’li jo y d a y o ’l qurish loyihasida. A gar loyihada 
standart uskunalam i bir necha bor xarid qilish yoki a n ’anaviy ishlam i 
bajarish k o ’zda tutilgan b o ’lsa, m uhandislik va loyiha-konstruktorlik 
ishlariga ketadigan xarajatlar minimal b o ’ladi.
Loyihaning har bir kom ponenti uchun alohida xarajatlar smetasi
106

---

tuziladi. U skunalar sotib olish xarajatlari smetasi uskunalar turi, soni va 
har birining bahosidan kelib chiqib tuziladi. M am lakatda bajarilgan 
o ’xshash loyihalar tajribasi uskunalar bahosini aniqlashda m o ’ljal 
hisoblanadi. A gar bu to ’g ’rida axborot etarli b o ’lm asa (yoki o ’xshash 
loyihalar yaqin vaqt ichida am alga oshirilm agan b o ’lsa), xarajatlar 
smetasini tuzishda ixtisoslashgan firmalar, shaxslar yoki pudratchilar 
xizm atidan foydalaniladi.
C het el investitsiyalari ishtirokidagi loyihalar uchun xarajatlar 
smetalari ham milliy, ham xorijiy valyutada tuziladi. Q urilish davrida 
hisoblangan foizlar va q o ’shim cha aylanm a kapitalga ehtiyoj ham 
xarajatlar sm etasida hisobga olinishi kerak. X arajatlar smetasi m oliyaviy 
(iqtisodiy em as) k o ’rinishida pul xarajatlarini hisobga olgan holda tuziladi. 
M ahalliy soliqlar va im portga boj to ’lovlari sm etaga kiritilishi, lekin 
alohida k o ’rsatilishi lozim. CHunki bular loyihani am alga oshiruvchi firma 
xarajatlariga kirsa-da, m am lakat xarajatlariga kirm aydi va iqtisodiy 
tahlildan chiqarib tashlanadi.
X arajatlar smetasi, odatda, ikki qism dan tashkil topadi:
A sosiy smeta.
K o ’zda tutilm agan xarajatlar q o ’shim cha smetasi.
A sosiy sm eta dastlab loyihaning m aqsadga m uvofiqligini asoslash 
uchun tuziladi va tuzatib boriladi. U tuzilish paytida loyihaning eng aniq 
qiym atini aks ettiradi. Lekin u asosiy sm eta tuzilgandan loyiha 
tugallangunga kadar ro ’y beradigan m iqdor va baho o ’zgarishlarini, 
masalan, etkazib berish, qurilish ishlarini tugallash m uddatlaridagi 
o ’zgarishlam i hisobga olm aydi. Bu o ’zgarishlar k o ’zda tutilm agan 
xarajatlar q o ’shim cha sm etasida hisobga olinadi. Har ikki smetani o ’z 
ichiga olgan xarajatlarning to ’liq smetasi loyihaning yakuniy qiymatini 
eng aniq baholaydi. Q o’shim cha sm eta loyiha xarakteriga b o g ’liq va 
loyihaning har bir asosiy komponenti uchun alohida tuziladi.
Fizik 
k o ’rsatkichlam ing 
k o ’zda 
tutilm agan 
o ’zgarishi. 
Sotib 
olinadigan uskunalar soni va turida, bajariladigan ishlar hajmi yoki 
loyihani am alga oshirish usullarida b o ’ladigan o ’zgarishlar tufayli loyiha 
xarajatlarining o ’zgarishi fizik ko ’rsatkichlarning k o ’zda tutilm agan 
o ’zgarishi zahirasida aks etadi. Bunday o ’zgarishlar miqdori va xarakterini
107

---

doim ham oldindan k o ’rib b o ’lmaydi. Tabiiy hodisalar, sel, b o ’ron, 
qu rg ’oqchilik, er qim irlashlari k o ’zda tutilm agan shunday hodisalarga 
misol bo ’la oladi va ularda hech qaysi loyiha to ’liq xim oyalanm agan.
Bu o ’zgarishlam i aks ettiruvchi zahiralar turli loyihalarda turlicha 
b o ’ladi. (M asalan, fuqaro - m uhandislik inshootlari uchun material va xom 
ashyo 
etkazib berish hollariga nisbatan yuqoriroq). B unday k o ’zda 
tutilm agan xarajatlar zahiralarining Jahon banki tom onidan qabul qilingan 
darajalari quyidagicha:
• loyihalarda doim iy foydalaniladigan uskuna turlari uchun yoki asfal’t 
yotqizish kabi engil aniqlanm aydigan ish turlari uchun 5%;
• takrorlanib turuvchi va oldindan k o ’rsa b o ’ladigan noaniqlik 
om illariga ega b o ’lgan um um iy fuqaro qurilishi uchun 10%, m asalan, 
binolar, elektr uzatish liniyalari, truboprovodlar, tekis erda y o ’l yotqizish 
ishlari uchun;
• qayta ishlash korxonalari, noqulay bino va m uhandislik inshootlari, 
kichik sug’orish va drenaj ham da tu g ’onlar qurilishi uchun 15%.
A gar fizik k o ’rsatkichlam i ko ’zda tutilm agan o ’zgarishi zahiralari 
sum masi 15-20% dan oshib ketsa loyiha rejasini takom illashtirish ham da 
(loyiha 
b o ’yicha 
shartnom alar 
tuzilgunga 
qadar) 
noaniqliklam i 
kam aytirish uchun vaziyatni joyning o ’zida q o ’shim cha o ’rganish zarur.
K o’zda tutilm agan baho o ’zgarishlari. B ahoning k o ’zda 
tutilm agan o ’zgarishi bilan bog’liq tuzatishlar asosiy sm eta tuzilganidan 
so ’ng loyihaning alohida kom ponentlari uchun baholar o ’zgarishi tufayli 
loyiha qiym atining m um kin b o ’lgan o ’zgarishini aks ettiradi. B unday 
k o ’zda tutilm agan xarajatlar valyuta kursi o ’zgarishini hisobga olish uchun 
m illiy va xorijiy valyutalarda alohida-alohida hisoblanadi. K o ’zda 
tutilm agan baho o ’zgarishlari loyihaning m oliyalashtirishga b o ’lgan 
ehtiyojini tahlil etishda foydalanilsa-da, loyiha m aqsadga m uvofiqligini 
aniqlash 
uchun 
o ’tkaziladigan 
iqtisodiy 
va 
m oliyaviy 
tahlilda 
qo ’llanilm aydi, chunki bunday tahlillar barqaror baholarga asoslanadi. 
K o ’zda tutilm agan baho o ’zgarishlarining vaziyatga mos keluvchi 
darajasini aniqlash uchun ikki omilni k o ’rib chiqish zarur:
1
. 
Loyihani am alga oshirish m uddatlarida m am lakat ichida va 
jahonda kutilayotgan inflyatsiya darajalari.
108

---

2
. 
U m um iy inflyatsiya tendentsiyalaridan alohida turdagi ishlar va 
xizm atlarga b o ’lgan ichki va tashqi baholar farqining kutilayotgan darajasi 
(m asalan, yirik loyihaning m ahalliy resurslar bahosiga potentsial ta ’siri 
tufayli m ahalliy qurilish sanoatida talab va ta k lif nisbatining o ’zgarishi 
oqibatida.
Agar loyiha b o ’yicha tuzilgan shartnom alarda bajarilgan ishlar yoki 
uskunalar bahosini indeksatsiya qilishning m a’lum usullari kelishib 
olingan b o ’lsa, bunday holat zahira m iqdorini aniqlashda hisobga olinishi 
kerak. K o ’zda tutilm agan baho o ’zgarishlari zahirasi har bir yil uchun 
hisoblanib loyihani amal qilish muddati b o ’yicha q o ’shib chiqiladi.