Investitsiya loyihalari tahlili

N azorat va m uhokam a uchun savollar
1. Iqtisodiy tahlil vazifalarini tushuntirib bering.
2. Iqtisodiy tahlilning maqsadi va moliyaviy tahlildan farqi nimada?.
3. YAshirin baholar nima? Iqtisodiy tahlilda nima uchun yashirin 
baholardan foydalaniladi?
4. Manfaat va xarajatlarni o ’lchash muammolariga izoh bering.
163

---

5. Iste’mol tejami nima?
6. Tashqi samara, jumladan, xalqaro samaraning mohiyati nimada?
7. Loyiha maqsadlarini aniqlash va bosh maqsadning iqtisodiy 
mazmuni, oqibatlarini anglash kerakmi?
8. Loyihani baholash chizmasini va bosqichlarini aniqlash kerakmi?
9. Loyiha natijalari bo’yicha talabni prognoz qilish
10. Daromad va xarajatlarning iqtisodiy ko’rsatkichlarini hisoblash 
kerakmi?
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.А.Э.Ишмухамедов, 
М .СД осимов, 
З.А.Джумаев, 
Г.Я.Мухамеджанова. Лойиха тахлили. Т: ТДИУ. 2006.-189-204 б.
2. Марголин А.М. Экономическая оценка инвестиционных проектов. 
Учебник для вузов. А.М. Марголин, М.ЗАО Издательство экономика, 
2007.-320-367стр..
3.Есипов В.Е. и др. Коммерческая оценка 
инвестиций. Учебное 
пособие. КНОРУС М: 2009. -278-350 стр.
4. Балдин К.В. Инвестиции и инновации. Учебное пособие. \ К.В. 
Балдин, И.И. Передеряев и др.-2- изд- М: Издательское -торговая 
корпорация «Дашков и К», 2010. -145-238 с.
5.Николаев М.А. Инвестиционная деятельность: Учебное пособие \ 
М.А. Николаев-Финансы и статистика, ИНФРА. М-2009-245-336 стр.
164

---

XIII-BO B. L O Y IH A L A R D A N O A N IQ L IK VA
Q A L T ISL IK N I TA H LIL I
13.1.L oyihalarda n oa n iq lik va qaltislik tushunchalari
Loyihalarda noaniqlik va qaltisliklami aniqlash va ularni boshqarish 
ulami har bir bosqichida juda muhimdir.
Biz xoxlamagan narsaning, voqeaning sodir bo’lish ehtimolini qaltislik 
deb ataymiz. Investitsiya loyihalari uchun qaltislik 
- bu loyihalarda 
ko’zda tutilgan maqsadlarga erishmaslik ehtimolidir. Buning natijasida 
investorlaming loyihani moliyalashtirishga bo’lgan qiziqishi pasayadi yoki 
loyiha umuman qiziqtirmay qolishi mumkin.
Aynan XIX asr oxirida insoniyat qaltisliklami boshqarish muammolari 
bilan to’qnashdi. SHu davrda firmalar rivojlandi va ko’paydi, tabiiy zarar 
ko’rish qaltislikni ham oshib bordi.
Eng birinchi qaltislikni boshqarish rejasi 1890 yilda AQSHdagi temir 
yo’l qurilish bilan shug’llanuvchi firma tomonidan ishlab chiqildi.
1920-1930 yillari Buyuk depressiyadan so’ng qaltislik boshqaruviga 
katta e ’tibor qaratildi. II jahon urushidan so’ng dunyoda ilm-fan, texnika- 
texnologiya jadal rivojlandi va insoniyat uchun XX asming 50-yillaridan 
boshlab qaltislik boshqaruvi muhim muammoga, masalaga aylandi. 70- 
yillarga kelib qaltislikni boshqaruv jarayonlari va professional qaltislik 
menejerlariga talab paydo bo’la boshladi.
Hozirda esa qaltislikni hisobga olish loyihalarni baholashning ajralmas 
qismi hisoblanadi
Iqtisodiy qaltislik 
deganda pul ko’rinishida ifodalanishi mumkin 
bo’lgan turli zararlaming yuzaga kelish ehtimolligi tushuniladi. Ular 
quyidagicha bo’lishi mumkin.
• 
Zarar ko’rish xavfi, ehtimolligi mavjud. 
Qaysidir mahsulotni 
ishlab chiqarish zarar keltirishi mumkin; Jahon moliyaviy-iqtisodiy 
inqirozi sharoitida xatto eng yirik xalqaro kompaniyalar ham ba’zi 
sohalarini yoki mahsulotlarini ishlab chiqarishni to ’xtatib qo’ydi, uni 
o ’rniga ekologik sof va tan - narhi arzon mahsulotlar ishlab chiqarishga 
utdilar. Bunga yaqqol misol Frantsiyada Konkord rusumdagi tovushdan
165

---

tez uchar sam alyotlam i ishlab chiqarishni to ’xtatilishidir.
•
N oaniqlik, oldindan ko’ra bilish imkoniyati yo’qligi. Y A ’ni 
bozom ing o ’rganilm aganligi yoki boshqa sabablar tufayli m a’lum bir 
loyiha uchun yakuniy m oliyaviy natija qanday b o ’lishini oldindan aytish 
qiyin b o ’ladi.
Iqtisodiy qaltislik 
bilan xohlagan su b ’ekt to ’qnashishi m um kin -
alohida shaxs, guruh, firma, bank, sug’urta kompaniyalari va hokazo. 
Iqtisodiy qaltislik kim da bo’lishidan q a t’iy nazar, hamma qaltislik bilan 
bog’liq xatam i, zararlam i kam aytirishga harakat qiladi. SHuning uchun 
qaltisliklam i boshqarish muam m osi yuzaga keladi va «qaltislik - 
menejment» deb ataladi.
Iqtisodiy qaltislik bilan bo g ’liq ehtim oliy y o ’qotishning kamayishini 
xoxlaydigan har bir firm a o ’zi uchun quyidagi bir qancha m uam moli 
m asalalarni hal qilishi kerak:
- iqtisodiy qaltislik bilan bog’liq ehtim oliy zararlarni baholash;
- qaltislikni to ’liq o ’zida qoldirish yoki boshqa sub’ektga berish, 
m a’lum qaltislikni o ’zida qoldirish yoki boshqa sub’ektga berish kabi 
masalalarni hal qilish;
- o ’zida qoldirilgan qaltislik sababli yuzaga kelishi mumkin b o ’lgan 
y o ’qotishlarni kam aytirish dasturini ishlab chiqish. Bundan maqsad 
qaltislik 
m avjud bo’lgan sharoitda firm aning samarali ishlashini 
ta ’minlashdir.
Firm ada ro ’y berishi m um kin b o ’lgan qaltisliklar turli xil, lekin asosan 
ularning ikki turi k o ’riladi:
1. M oliyaviy qaltisliklar. Ularga quyidagilar kirishi mumkin:
• 
Foiz stavkasi o ’zgarishi;
• 
K redit qaytarilmasligi;
• 
V alyuta kursining nom a’qul tebranishi;
• 
X aridorlarning to ’lovga qobiliyatsizligi;
• 
Xom -ashyo va m ateriallar narxining oshishi;
• 
X aridorlar 
tom onidan 
m ajburiyatlarning 
bajarilmasligi 
va 
hokazolar.
2. Firma xo’jalik faoliyati bilan bog’liq qaltisliklar. Ularning paydo 
bo’lishiga 
quyidagilar 
sabab 
b o ’lishi mumkin:
166

---

-jih o zlam in g eskirganligi;
- xom -ashyo va m ateriallar sifatining o ’zgarib turishi;
- texnologiya etishmasligi;
- ishlab chiqarish kuchlari zaxirasining y o ’qligi;
- turib qolishlar;
- favqulotda holatlar va hokazo.