Investitsiya loyihalari tahlili

13.2.Q altisliklam i boshqarish usullari
Q altisliklam i boshqarishning ko’p q o ’llaniladigan aniq usullari 
quyidagilar:
1. Q altislikdan 
qochish 
yoki 
inkor 
qilish 
(Risk 
avoidance). 
K om paniyalar ishida qochish mum kin b o ’lm agan katta qaltisliklar mavjud 
b o ’ladi. Bunday qaltisliklam i biroz kam aytirish mumkin, amm o bu 
ularning 
ta ’sir 
kuchini 
kamaytirmaydi. 
SHuning 
uchun 
ulardan 
qochishning eng yaxshi usuli ulam i sodir b o ’lishi ehtimolini um um an y o ’q 
qilish kerak. Bunday usulni qo’llashga misol m a’lum mahsulotni ishlab 
chiqarishni to ’xtatish, shu sohada biznesdan ketish va bunday qaltisliklar 
b o ’lmagan boshqa sohalarni tanlash.
2. Qaltisni o ’ziga olish (Risk assumption). U ning mohiyati - zararlam i 
xususiy m oliyaviy im koniyatlar asosida qoplashdir. Bu usul quyidagi 
holatlarda m a ’qul:
• 
Zararlar chastotasi katta b o ’lm aganda;
• 
Potentsial zararlar hajmini firm a joriy aktivlari hisobidan 
qoplash m um kin b o ’lganda. Bu usulda zararlar joriy pul tushum lari yoki 
shu m aqsadlarda maxsus tuzilgan zahira fondi hisobidan qoplanadi.
3. Q altislikni oldini olish (Loss prevention). Bu usulda ular yuzaga 
kelishi ehtim olini kam aytirishga qaratilgan tadbirlar qilinadi. Quyidagi 
hollarda uni q o ’llash m a’quldir:
• 
Zarar yuzaga kelishi ehtimoli yuqori;
• 
Zarar m iqdori katta emas.
Qaltis boshqarishda bu usulni qo’llash har xil oldini olish dasturlarini 
ishlab chiqish va q o ’llash bilan bog’liq. Bu dasturlar davriy b o ’ladi va ular 
nazorat qilib turilishi kerak. Misol sifatida, qorovullar (banklarda).
167

---

haydovchilami o ’qitish (xafvsizlik maqsadida) ,kimyoviy zararlardan 
ogohlantirish, mehnat muhofazasi va hokazo.
4. Zarami kamaytirish (Loss reduction). Bu usulning mohiyati 
zararlami kamaytirishga qaratilgan. Bu usuldan quyidagi hollarda 
foydalanish mumkin:
• 
Zarar ehtimoli katta bo’lishi;
• 
Qaltis, lekin zarar yuzaga kelish ehtimoli katta emas.
Misol uchun qaltislikni bo’lish/ajratish usuli. YOng’in xavfidan zarar 
ehtimolini hajmini kamaytirish maqsadida bitta katta omboming o ’miga 
ikkita kichik ombordan foydalanish mumkin, agarda bunda xarajatlar 
kutilayotgan zararlardan kam bo’lsa bu usulni iqtisodiy tarafdan qo’llasa 
bo’ladi.
5. Sug’urtalash (Incurance). Bu usul qaltislik boshqaruvida eng ko’p 
qo’llaniladigan usullardan biridir. Uning mohiyati shundaki, firma m a’lum 
qaltisliklami sug’urta kompaniyasiga beradi va agar bular sodir bo’lganda 
sug’urta firmasi ko’rilgan zarami qoplaydi. Quyidagi hollarda firma uchun 
bu usulni qo’llash m a’quldir:
• 
Agar qaltislik mavjud bo’lsa, zarami ehtimoli yuqori emas, ammo 
zarami ehtimoli yuqori darajada bo’lsa. SHuni nazarda tutish kerakki, 
firmada qaltisliklar bir xil turda va ko’p bo’lsa, ularni sug’urta 
kompaniyasi orqali sug’urtalash yo’li bilan emas, balki sug’urta badallarini 
firma ichida joriy etish orqali boshqarish mumkin.
• 
Qaltislik mavjud, zarar bo’lishi ehtimoli yuqori, ammo zarar 
miqdori kam bo’lsa.
Sug’urta asosan baxtsiz hodisa yuz bergan hollarda juda zarurdir. Ko’p 
hollarda sug’urta qaltislik boshqaruvida yagona usul hisoblanadi, ba’zida 
esa qonun tomonidan majburiy qilib qo’yiladi (avtomobillarni sug’urtalash 
bunga misol).
6. O ’z-o’zini sug’urta qilish (Self-insurance) usuli ya’ni zararlami 
qoplashga qaratilgan shaxsiy sug’urta fondlarini tuzishga qaratilgan. U 
qaltislik boshqaruv usuli sifatida quyidagilarga sharoit yaratadi:
• 
Zararni qoplash imkoniyatlarini oshirish;
• 
Sug’urta fondlarini investitsiya qilish orqali firma foydaliligini 
oshirish.
168

---

Keptiv sug’urta - bu nosug’urta tashkilotlari guruhiga kiruvchi sug’urta 
tashkilotidir - sanoat, sanoat-moliyaviy, moliyaviy guruhlar va hamma 
guruh qaltislarini sug’urta qiladi.
7. 
Qaltislikni boshqaga o ’tkazish (Risk transfer) usuli shuni anglatadiki 
firma o ’zidagi ehtimoliy qaltislik , zarami boshqa firmaga o ’tkazadi. 
Buning bir turi sug’urta, firma sug’urta badalini to ’laydi va qaltislik 
sug’urta kompaniyasiga o ’tadi. Bundan tashqari qaltislikni o ’tkazishning , 
ijara, hold-harmless tipidagi kelishuvlari kabi ko’rinishlari mavjud.
Xedjirovanie(hedging) - sug’urta bilan bog’liq bo’lmagan narx 
bo’yicha qaltisliklami berish. Buning m a’nosi bozorda narxlarning 
o ’zgarishi 
xisobidan 
keladigan 
foyda 
va 
zararlarni 
chegaralash 
hisoblanadi. Xedjirovanie savdo auktsionlari, fyuchers va forvard 
shartnomalari orqali joriy qilinadi va qaltislik menejmentining ajralmas 
qismi bo’lib qoladi.
Ijara usuli mulkni ijaraga olgan kishi uchun uning eskirish qaltisini 
mulk egasiga qoldirish imkonini yaratadi. Odatda bunday qaltislik uchun 
to ’lov ijara haqi tarkibiga kiritiladi.
Hold-harmless tipidagi kelishuvlar (ushlovchi uchun zararsiz) zararlar 
bo’lishiga tuziladi. Bunda bir tomonda zarar yuzaga kelganda, ikkinchi 
tomonning qaltisligini o ’ziga olishi bo’yicha kelishuv bo’ladi.
YAna shuni ham aytish mumkinki, davlat tomonidan ham firmalar 
qaltisligini 
kamaytiruvchi 
siyosatlar 
yuritiladi. 
Masalan, 
m a’lum 
sharoitlarda majburiy sug’urta, iqtisodiy-ijtimoiy qaltislik juda yuqori 
faoliyatlar bilan shug’ullanishni cheklash va hokazo.
Bu usullami qaysi birini qo’llash yoki qo’llamaslikda iqtisodiy tamoyil 
shundaki shu usulga xarajatlar undan keladigan qo’shimcha foydadan kam 
bo’lishi kerak.