Investitsiya loyihalari tahlili

IRR ~ A + (N P V B / N PV A - N PV B) * (B-A)
A - diskontlashning past darajasi;
В - diskontlashning yuqori darajasi;
NPV - sof keltirilgan qiymat.
IRR - diskont 
darajasi necha foiz bo’lganda loyihaning sof 
keltirilgan qiymati 
(NPV) 
0 bo’lishini ko’rsatadi. YA’ni pulni loyihaga 
sarflash bilan shu mablag’ni bankda saqlash bir xil natija beradi. Demak, 
IRRning yuqori bo’lishi loyihaning qaltisga chidamlilik darajasining ham 
yuqoriligini ko’rsatadi. YAna IRRni qaltis 
uchun mukofot qo’shilgan 
holdagi diskont stavkasi bilan solishtirganda, IRR kata bo’lsa, bu loyiha 
m a’qul hisoblanadi.
172

---

13.5. Investitsivalarda qaltislik darajasi
Investitsiyalashda qaltis 
deganda investitsiya 
daromadlarining 
ko’zda tutilgan miqdoridan kamayish holati tushuniladi. Daromadlarning 
o ’zgarishi shkalasi qanchalik keng bo’lsa, investitsiyalashda qaltislik 
darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Investitsiyalashda qaltislik manbaalari 
bir-biri bilan juda bog’liq bo’lganligi sababli ularning qaysi biri 
daromadga 
qanchalik 
ta’sir 
etganligini 
aniqlash juda 
mushkul. 
Investitsiyalashda qaltislikning asosiy turlari: ish bilan bog’liq qaltislik , 
moliyaviy bozor tasodifi xavflari, aholining sotib olish qobiliyati bilan 
bog’liq bo’lgan moliyaviy xavf, foiz xavfi va boshqalar hisoblanadi.
Ish bilan bog’liq qaltislik 
kelayotgan daromadlarning 
hamma 
investorlar bilan hisob-kitob qilishga etishi kafotlanganligidir. Bunday 
holatda jami daromad investitsiya xarajatlarini qoplay olmaydi. Albatta, 
davlat (ayrim mamlakatlarda) bunday holatda xarajatlaming m a’lum bir 
qismini o ’z zimmasiga oladi. Asosan bu xavf biznes bilan bog’liq bo’ladi. 
Moliyaviy xavf deganda o ’z mablag’lari va qarzga olingan mablag’lar 
kompensatsiyalari natijasida kelib chiqadigan xavf tushuniladi.
Investitsiya uchun qanchalik ko’p Chetdan qarz jalb etilsa, moliyaviy 
xavf-xatar shunchalik ko’payadi. Bu xavfning oshishi asosan korxonalar 
qarz beruvchi investorlar o ’z vaqtida foiz to ’lovlari to ’lashga ilojsizligi 
oqibatidan kelib chiqadi. Belgilangan, ya’ni vaqti aniq ko’rsatilgan qarzlar 
yoki qarz foizlari loyiha ishga tushmasdan, daromad hali kelmagan 
vaqtdan boshlab to ’lanishi kerak. Korxonalarning bunday qarzlami to ’lay 
olish qobiliyati yo’qligi moliyaviy xavfni tug’diradi.
Aholini tovarlar sotib olish qobiliyatining pasayishi bilan bog’liq 
bo’lgan xavf asosan taklif inflyatsiyasi vaqtida bo’ladi. Bu davrda pul 
birligining xarid qobiliyati pasayadi. Ayrim qimmatbaho qog’ozlar 
belgilangan vaqtda investorga foyda keltirishni ko’zda tutganligi uchun 
ayrim hollarda foiz xavfiga ega bo’ladi. Ko’p hollarda qimmatbaho 
qog’ozlarning kurslari oldingi kurslarga nisbatan o ’zgarib turadi. Natijada 
qimmatbaho qog’ozlar chiqargan kompaniyalar belgilab qo’yilgan 
foizlarni bera olmaydilar. Bu jarayon qimmatbaho qog’ozlarning bozor 
baholari tez-tez o ’zgarib turishi natijasida vujudga keladi.
173

---

Likvidlik xavfi korxonalaming aktsiyalami kerakli vaqtda ko’zda 
tutilgan summaga sotishga imkoniyati bo’lmay qolishini anglatadi. Agar 
kecha 1000 dollarga aktsiya sotib olgan bo’lsangiz, bugun uni 800 dollarga 
sotasiz, bunday aktsiya yuqori likvidli emas.
Bozor xavfi deganda bu daromadlami qimmatbaho qog’ozlar kursi 
o ’zgarishi emas, balki iqtisodiy-ijtimoiy voqealardan kelib chiqadigan xavf 
tushunchalaridir. Masalan, YAqin SHarqda urush kelib chiqish xavfi 
qurol-aslaha ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan aktsiyalar hamda neft’ 
mahsulotlari ishlab chiqarishga bog’langan aktsiyalar kursiga ta’sir etadi. 
Tasodif xavfi to ’satdan vujudga keladigan xavf bo’lib, investitsiya 
natijalariga juda tez ta ’sir etadi. Bunga ikkita yirik kompaniyaning bir- 
biriga qo’shilishi va boshqalar misol bo’la oladi.
Umuman, xavflami baholashga uch xil yo’nalishda yondoshish 
mumkin. A n’anaviy ishlab chiqarishni tubdan o ’zgartiradigan yoki uning 
tuzilmasiga salmoqli o ’zgartirish kiritadigan investitsiyalami joriy etish 
bilan bog’liq loyihalarni qabul qilishda ayrim hollarda start davrini 
mukammal tahlil qilmaslik natijasida yaratiladigan mahsulotga etarli 
xaridor topa olmaslik hollari vujudga kelishi mumkin. Bunda, albatta, 
mukammal variantlarni chuqur o ’rganish kerak.
Har xil muqobil variantlar mavjud bo’lmagan hollarda oldindan 
m a’lum tadbirlarni amalga oshirish kerakki, ular xavfni yo’qotishga 
qaratilgan bo’lsin. Navbatdagi yondashuv asosan oddiy loyihalarni o ’z 
ichiga oladi. Bu loyihalarda m a’lum xavf mavjud: masalan, loyihani 
vujudga keltirish davrida o ’rtacha ko’rsatkichlardan foydalanamiz, lekin 
keyinchalik bu ko’rsatkichlardan m a’lum chekinish vujudga kelishi 
mumkin. Mana shu yo’nalishlarni misolda ko’rib chiqamiz.
Loyihada temir-beton zavodi qurish ko’zda tutilgan deylik. Zavod 
aholi yashaydigan mikrorayonda bo’lib, u erdan avtotrassa o ’tishi ko’zda 
tutilgan. Zavod qurilishi trassaga yaqin joyda bo’ladi. Zavod qurilishi 
uchun 5 m lrd.so’m mablag’ ajratilgan. Bu zavod ishlab chiqaradigan 
mahsulot hajmi 2 mlrd. bilan 4 mlrd.so’m orasida bo’ladi. Loyihaning 
yashash davri 5 yil, bu vaqtdan so’ng zavod sotib yuboriladi. Zavodning 
qoldiq bahosi avtotrassa qurilishi davri bilan bog’liq bo’lib, 1 mlrd. bilan 3 
m lrd.so’m orasidadir. Agar zavod qurilgandan keyingi birinchi yili
174

---

avtotrassa qurilishi haqida qaror qabul qilinmasa uning qoldiq qiymati 3,5 
m lrd.so’m. Diskontning qabul qilingan stavkasi 10% va ikkita variantda 
mahsulot sotish hajmi 0,5 mlrd yoki 1,5 mlrd.so’m bo’ladi. Buni variantlar 
bo’yicha aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi( 27-formula)::