Investitsiya loyihalari tahlili

in vestitsiya Ioyihalari
L oyiha 
tah lilin in g
turli 
b o ’lim lari 
doirasidagi 
tad q iq o tlar 
loyihaning o ’zaro kelishib olingan vazifalarid an kelib chiqib olib 
b orilishi lozim . K o ’p in ch a bu vazifalar, hududdagi m ahalliy sharoitlar 
loyihani am alga oshirish g a k o ’rsatadigan t a ’sirni hisobga olgan holda 
alohida sektorlarni riv o jlan tirish dasturlarini aks ettiradi. Bu v azifalar 
xarakteriga, shuningdek, q uyidagilar ham ta ’sir k o ’rsatadi:
• turli tadbirlarni o ’tkazishni kim ga (d avlat yoki xususiy 
sektorga) to p sh irish t o ’g ’risida ja m iy atn in g xohish-irodasi.
• d av lat Ioyihalari oldiga q o ’yilgan m aqsadlar b o ’yicha ijtim oiy 
g u ru h larn in g o ’zaro kelishuvga erish ish ig a yordam beruvchi
41

---

jara y o n lar.
Ilm iy tad q iq o tla r yakunlari ham d a t o ’plangan tajrib a shuni 
k o ’rsatadiki, davlatn in g faolliligi k o ’lam larini qisqartirish ham da 
d avlat d astu rlarin i xususiy iqtiso d iy fao liy at uchun qulay siyosiy 
sh aro itlar yaratish g a y o ’n altirish foydaliroq b o ’lar ekan. 
B ozor 
iq tiso d iy o tig a eg a dav latlard a ham , shuningdek, sobiq sotsialistik
dav latlard a ham siy o satch ilar va iq tiso d ch ilar davlatn in g nafaqat 
bevosita d av lat korxonalari faoliyatidagi roliga, shu bilan birga davlat 
a n ’anaviy ish tiro k etib kelgan in fratu zilm a va ijtim oiy x izm atlar 
sohasidagi ro lig a ham ik kilanish (shubha) bilan qarashadi.
X usu siy sekto rn in g bu soh alard a ishtirok etish uchun intilishiga 
bosh sabab m enejerlar shaxsan ja v o b g a r b o ’lgan sharoitda o b ’ektlar 
faoliyati sam aradorligini o shirish im koniyati m avjudligi hisoblanadi. 
X ususiy in v esto rlar m aishiy x izm atlarg a m uvaffaqiyatli ja lb qilingan 
h o llard a m oliy av iy re su rslarg a eg a b o ’lish im koniyatlari kengayishidan 
ham m a ’lum m a ’noda m anfaatd o rlik kelib chiqadi.
P u x ta 
o ’ylangan 
m ak ro iq tiso d iy
siyosat 
yuritayotgan 
m am lak atlard a investitsiy alan g an k ap itallard an keladigan darom ad 
ancha yuqori. Iqtisodiyotdagi x ato lik la r nisbatan katta b o ’lm agan 
m am lak atlard a in v estitsiyalardan k eladigan sam ara 10% dan ancha ortiq 
va 
2 0 % g ach a 
ham da 
undan 
ham
k o ’p roqqa 
etadi. 
N o to ’g ’ri 
m ak ro iq tiso d iy siyosat yuritay o tg an (shuningdek, valyuta m ukofoti 
yuqori b o ’lgan) m am lakatlarda in v estitsiy alard an keladigan sam ara 
(qaytim ) b o r-y u g ’i 10% ga etadi va k o ’p in ch a undan ham past b o ’ladi.
M ak ro iq tiso d iy siyosatni to ’g ’ri va n o to ’g ’ri olib borayotgan har 
ik k ala g uruh d av latlarid a ham xususiy, ham d avlat in v estitsiyalaridan 
o lin ad ig an foyda jam i in v estitsiy ala m in g m illiy hajm idagi davlat 
in v estitsiy ala ri 
u lushiga 
m utanosib 
tarzd a 
o ’zgaradi. 
D avlat 
in v estitsiy ala ri ulushi past b o ’lgan sharo itd a investitsiya sam arasi 
(q ay tim i) y uqori b o ’lishi, bu ulush 40% g acha va undan yuqori b o ’lsa 
k eskin pasay ib ketishi kuzatiladi.
K uzatilg an bu ikki qonuniyat ham d avlat faoliyatini o ’zgartirish 
y a ’ni m ak ro iq tiso d iy xatoliklarni q isq artirish va iqtisodiy faoliyatda
42

---

dav lat rolini pasay tirish m aqsadga m uvofiq ekanligini k o ’rsatadi. B ir 
v aq tn in g o ’zid a xususiy sek to rn in g m akro iq tiso d iy siyosat m aqsadlarini 
b elg ilash d a ham da loyihalarda ishtiroki k en g aytirilgandagina bunday 
o ’zg arish lard an yutuqqa erishish m um kin.
D avlat loyihalarini tan lash d a hal qiluvchi ovozga ega b o ’lgan 
taq d ird a 
ham , 
xususiy 
in v estitsiy ala m i 
avtom atik ta rz d a
siqib 
chiqarm asligi lozim.
X u su siy kapital ishtiroki uchun sharoitlarni y axshilash zarurati 
loyih alarn i kim am alga oshirishi k erakligi ham da xususiy kapital 
ishtiroki k o ’zd a tutilgan lo yihalarni kim ishlab chiqishi kerakligi 
to ’g ’risid a s o ’rov o ’tkazishni, shuningdek, m avjud davlat tu zilm alari va 
siyosati iq tisodiyotning yangi sek to rlarg a xususiy kapitalni k iritish g a 
qay d arajad a yordam berishi yoki t o ’sqinlik qilishini k o ’rib chiqish 
zarur.
L o y ih a m aqsadi, tahlil chizm asi va rejalash tirish
barcha 
m an faatd o r 
to m onlarning 
ham k o rlig i 
jara y o n id a 
m untazam
m u v o fiq lash tirib
borilsagina, 
d av lat 
ixtiy o rid a qolgan 
loy ih alar 
m uvaffaqiyatli am alga oshirilishi m um kin. Bu m anfaatdor to m o n lar 
ju m la sig a loyiha tufayli zarar k o ’ru v c h ila r ham , foyda o lu v ch ilar ham , 
loyihani am alga oshirish va ek sp lu ata tsiy a qilish uchun m a s ’ul b o ’lgan 
tash k ilo t xodim lari ham , shuningdek, d avlat boshqaruv idoralari, 
siy o satch ilar ham da m o liyachilar ham kiradi.
L o y ih a vazifalari va k o ’lam ini b elg ilash uchun ham da loyihani 
tayy o rlash d a, boshqarishda, ishlab ch iq arish grafigini o ’rn a tish d a turli 
g u ru h larn in g rolini va m a s’uliyatini aniqlash uchun bu g u ru h lar 
ish tiro k id a (ham korligida) re ja lar ishlab chiqish jara y o n id an to b o ra 
k o ’p foydalanilm oqda. L oyiha ta h lilin in g etti b o ’limi loyihaning barch a 
jih a tla rin i h ar tom onlam a baholash im konini beradi. B unga, shubhasiz, 
loyiha tahlili jara y o n id a ham korlik qilay o tg an guruhlar tarkibi ham
ta ’sir k o ’rsatadi.
L oyihalarni rejalash tirish g a bunday yondashuv ikki to m o n lam a 
ustu n lik k a ega. B irinchidan lo yihalarni ham korlikda re ja lash tirish
o ’zaro k elishuvga erishishga yordam beradi ham da ishtirokchilarni
43

---

loyiha m aqsadlari va v azifalariga ta ra fd o rlik larin i t a ’m inlaydi. T ajriba 
shuni k o ’rsatad ik i, bunday re ja lash tirilg a n loyiha m uvaffaqiyatli va 
y ashovchan b o ’ladi.
Ikkinchidan, tu rlich a m anfaatlarg a eg a b o ’lgan ishtirokchilarning 
ja lb q ilinishi eksp ertlar guruhlari o ’rtasid a loyiha x arajatlari va 
natijalarin in g nisbiy qiym ati to ’g ’risidagi to rtish u v larg a nisbatan 
sam araliroqdir.
Iqtisodiyotni riv o jlan tirish n in g turli Ioyihalari shunday n atijalarg a 
olib keladiki, ularni o b ’ektiv baholab b o ’lm aydi (m asalan, hayvonot 
tu rlarin in g y o ’q olib ketishi). A g ar re ja lash tirish jara y o n ig a m anfaatdor 
tom onlar, kerak b o ’lsa, m ahalliy aholi va x alqaro jam iy at ja lb etilsa, 
ilgari ech ilish i gum on b o ’lgan m uam m olam i echish uchun ham im kon 
top ilish i m um kin.