Investitsiya loyihalari tahlili

8.4. E kologiyani m oliyalashtirish m anbalari
U m um an olganda, loyihalarni ekologik tahlil uchun sarf etilgan 
xarajatlar unchalik katta emas,
Tabiiy m uhit faqatgina tabiiy resurslam ing m anbai b o ’lib qolmasdan, 
shu bilan birga u har xil ekologik xizm atlar ham k o ’rsatadi (tuproqni 
tiklash, chiqindilam i chiritish va h.k.). Tabiatning bu vazifalariga 
k o ’pincha etarli e ’tibor berilm aydi, chunki ularning bozor bahosi mavjud 
emas. Suv va havoning ifloslanishi natijasida odam organizmidagi 
o ’zgarishlam ing salbiy oqibatlarini statistik m a’lum otlar yordam ida 
taxm iniy aniqlash mum kin b o ’lsada, bu ham ancha qiyin kechadi. 
SH uning uchun k o ’p hollarda bu zararlam i aniqlash uslubi b o ’lmaganligi 
sababli bunday holatdan zarar k o ’rgan odam lar tovon puli ololmay 
qoladilar.
Ekologik loyihalar xarajatini um um iy loyihadan foyda ko ’radigan 
shaxslar qoplashi kerak. A gar loyiha davlat tom onidan am alga oshirilsa, 
xarajatlar manbai davlat byudjeti hisoblanadi. Lekin m asalaga bunday 
yondashuvning o ’ziga xos kam chiliklari ham m avjud. M asalan, pirovardda 
ekologik loyiha tufayli kim m anfaatdor ekanligini aniqlash ju d a qiyin, 
undan tashqari loyihaning maqsadi y o ’qotilgan yoki buzilgan ekologik 
elem entlarni tiklash yoki x a v f oldini olish b o ’lishi mumkin. B unda yutuq
117

---

to ’g ’risida fikr yuritilm aydi. A gar m etallurgiya kom binati atrof-m uhitni 
b o ’lg ’ayotgan b o ’lsa, ekologik xavfni b arta raf qilish harajatlarini o ’z 
b o ’yniga olishi kerak. Sel xavfidan saqlanish uchun kanal qurilishi 
xarajatlarining m anbai davlat byudjetidir.
A trof-m uhitni ifloslanishdan asrash uchun kurash ruxsatnom alar va 
litsenziyalar olish tartibini joriy etish y o ’li bilan ham am alga oshiriladi. 
K orxonalar tashqi m uhitga m a’lum m iqdorda zararli m oddalar chiqarishi 
uchun litsenziya oladilar. Buning uchun zaharli m oddalam i atm osferaga 
chiqarish, vaqt birligida suvlarga oqavalam i tashlash m e’yoralarini 
vujudga keltirish zarur.
Bu m e ’yorlar ham m a turdagi korxonalar uchun um um iy qilib 
tuzilganligi uchun ham yaxshi sam ara bermaydi. SHuning uchun tajribada 
har xil sohadagi korxonalar uchun alohida m e’yorlar belgilanadi. 
Individual m e ’yorlar korxona turgan rayonga qarab o ’zgarishi mumkin. 
Tadbirlardan yana biri atrof-m uhitning ekologik holatiga salbiy ta ’sir 
ko ’rsatgan korxonalarga jarim a solish hisoblanadi. Jarim alar tizim ini puxta 
o ’ylab vujudga keltirish atrof-m uhitni ifloslantirishdan saqlab qoladi.
Jahon banki tom onidan am alga oshiriladigan loyihalar asosan 
individual 
m e’yorlarga asoslangan. 
A yrim m am lakatlar tajribasida 
m e’yordan yuqori b o ’lgan chiqindilar savdo-sotig’i am alga oshiriladi. 
M asalan, shaharlarda havoga zaharli m oddalar chiqarishni kam aytirishda 
ana shunday tadbir q o ’llaniladi va bu ijobiy natijaga olib kelgan. 
SH aharlarda joylashgan korxonalarga havoga m a’lum m iqdorda (shaharni 
o ’rtacha ifloslash darajasiga unchalik ta ’sir etm aydigan m iqdorda) zaharli 
m oddalar chiqarish uchun ruxsat berilgan. Aytaylik, yo bir korxona yangi 
texnologiya jo riy qilish y o ’li bilan havoga zaharli m oddalar chiqarishni 
m a’lum m iqdorda kam aytirdi. Q olgan korxonalar bu korxonadan ortiqcha 
chiqarilgan zaharli m oddalam i sotib olishlari kerak. B unday hoi boshqa 
korxonalam i ham yangi, ilg ’or texnologiyalarni tadbiq qilishga undaydi.