Investitsiya

Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya loyihalarini tahlil qilish va baholash

usullari.

Investitsiya risklarini tahlil qilish va baholash usullariga quyidagilar kiradi:

-Sezgirlik tahlili usuli;
-―Zararsizlik nuqtasi‖ni aniqlash usuli;.
-Barqarorlikni tekshirish usuli;
-Matematik usullar (o‘rtacha kvadratik chetlanish, dispersiya va variatsiya);
-―Qarorlar daraxti‖ barpo etilishi usuli;
-Stsenariylar usuli;
-Monte-Karlo usuli.

Loyiha sezgirligi tahlili quyidagi tartibda olib boriladi:

Investitsiya loyihasining asosiy parametrlarining ( ya‟ni sotish hajmi, sotish bahosi, ishlab chiqarish harajatlari va h.k.) bazaviy qiymatlarini aniqlash;


Shu qiymatlar asosida loyiha samaradorligini hisob-kitobini amalga oshirib, ularni NPVo yoki IRRo deb belgilash;


Loyiha samaradorligiga eng ko‟p ta‟sir etuvchi, uning asosida loyiha sezgirligini tahlil qilinuvchi ko‟rsatkichlardan birini tanlash (NPV yoki IRR);


Samaradorlik ko‟rsatkichiga eng ko‟p darajada ta‟sir etuvchi omillarni aniqlash.
Bunday o‟zgaruvchan omillar ikki guruxga bo‟linadi:

• 
  to‟g‟ridan-to‟g‟ri daromad va harajatlarga ta‟sir etuvchi omillar: sotish hajmi, mahsulot sotish bahosi, ishlab chiqarish harajatlari, investitsiya xajmi, qarz mablag‟lariga to‟lovlar va boshqalar.
  
• 
  bilvosita ta‟sir etuvchi omillar: qurilishning davomiyligi (muddati), ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi, to‟lovlarning kechikishi, tayyor maxsulotni sotish muddati, inflyatsiya darajasi, daromad solig‟i stavkasi va boshqalar.
  

O‟zgaruvchan omillardan biri o‟zgarganda asosiy ko‟rsatkich qanchaga o‟zgarishini hisob-kitob qilish.

D,so‘m, X,so‘m
Zarar

Zararsizlik nuqtasini aniqlash usuli.

Sotishdan tushgan tushum

D=K*X1

Umumiy harajat

X =Xdoim+K*Xo‟zg

Xdoim Doimiy harajatlar

Foyda
Ko Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, dona

―Zararsizlik nuqtasi‖ni aniqlash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega:

F = Ko*X1-

Xdoim+Ko*Xo‟zg

Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasida F = 0ga teng bo‟ladi va

bundan zararsizlik nuqtasi kelib chiqadi:

bu yerda: F – foyda;

D=K*X1 - Sotishdan tushgan tushum (umumiy daromadlar);

X =Xdoim+K*Xo‟zg- umumiy Ko=Xdoim/ (X1-Xo‟zg)

Izoh: Barcha harajat va sotish miqdorlari – yillik; Xdoim -doimiy harajatlar; X
=Xdoim+K*Xo‟zg-umumiy harajatlar; Xo‟zg-bitta maxsulotga ketgan o‘zgaruvchan harajatlar; K- maxsulot soni; D=K*X1 - Sotishdan tushgan tushum (umumiy daromad); X1-maxsulot birligi narhi. Bunda zarasizlik nuqtasi (Ko) umumiy harajatlar umumiy daromadga teng bo‘lganda topiladi: D= X, ya‘ni Ko*X1=Xdoim+Ko*Xo‟zg. Bu yerdan: Ko=Xdoim/ (X1-Xo‟zg).

Investitsiya loyihasini amalga oshirishning turli shart-sharoitlari, ya‘ni loyiha senariylari:
Optimistik stsenariy	Xaqiqatga yaqin bo‘lgan stsenariy	Pessimistik stsenariy
loyihaning optimistik variantini, ya‘ni masalan, sotish xajmining yuqoriligi, loyixa maxsuloti narxining yuqoriligi, barcha joriy xarajatlar kam bo‘lgan shart-sharoitlar	eng ko‘p bo‘lishi mumkin bo‘lgan shart-sharoit (variant).	loyihaning pessimistik variantini, ya‘ni masalan, sotish xajmining pastligi, past narxlar, barcha joriy xarajatlar yuqori bulgan shart-sharoitlar

Barqarorlikni tekshirish usulini amalga oshirish ketma-ketligi.

1. 
   Loyiha bo‘yicha 3 xil kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan
   

stsenariy varianti tuziladi: optimistik, haqiqatga yaqin bo‘lgan va
pessimistik.

2. 
   Har bir stsenariy bo‘yicha mos ravishda sof joriy qiymat hisoblanadi:
   

-optimistik –NPV op.;
-haqiqatga yaqin bo‘lgan

• 
  NPVhaq.;
  

-pessimistik – NPV pess.

Loyiha barqarorligini tekshirish usulida investitsiya loyihasini amalga oshirish shart- sharoitlari turlicha o‘zgartirilganda, ya‘ni loyiha stsenariysi turlicha o‘zgartirilganda, loyihani amalga oshirish mexanizmi qanday ishlashi va bunda loyihadan kutilayotgan foyda, zararlar va samaradorlik ko‘rsatkichining qanday bo‘lishi tadqiq qilinadi.
Masala. Quyida berilgan 1 va 2 loyiha ma‘lumotlariga asoslanib, ularning barqarorligini tahlil qiling va eng samaralisini tanlang. Bunda ikkala loyiha uchun loyiha muddati – 5 yilni; loyihalarga qo‘yilgan investitsiyalar – 100 ming AQSh dollarini; kapitalning bahosi – 10% ni tashkil etadi. Loyihani amalga oshirishda yillar bo‘yicha pul tushumi bir xil summani tashkil etadi.

Loyiha	Pul tushumlari, ming AQSh dollari
	Optimistik	Eng ko‘p bo‘lishi mumkin bo‘lgan	Pessimistik
1	40	35	25
2	50	40	20

Masalaning yechilishi quyidagicha amalga oshiriladi:

Loyiha-1	T, yillar.						NPV
	0	1	2	3	4	5
Optimistik	-100	45	45	45	45	45		71,8
Eng ko‘p bo‘lishi m.b.	-100	35	35	35	35	35		32,7
Pessimistik	-100	25	25	25	25	25		-5,2

Loyiha-2	T, yillar.						NPV
	0	1	2	3	4	5
Optimistik	-100	50	50	50	50	50		89,6
Eng ko‘p bo‘lishi m.b.	-100	40	40	40	40	40		51,6
Pessimistik	-100	20	20	20	20	20		-24,2

formula bo‘yicha variatsiya kattaligini topamiz.

1. 
   Var (NPV) = NPVopt. - NPVpess.= 51,7- (-5,2) = 56,9(AQSh dollari)
   
2. 
   Var (NPV) = NPVopt. - NPVpess.= 89,6- (-24,2) = 113,8(AQSh dollari)
   

4. Investitsiya risklarini pasaytirish yo‘llari.
Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi alohida risklar ta‘sirini yo‘qotish yoki yumshatish uchun bir qancha yo‘llardan foydalaniladi.

1. 
   Riskdan qochish - risk bilan bog‘liq tadbirlardan voz kechishni (demak, bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi.
   
2. 
   Riskni ushlab qolish – investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda investor o‘z kapitalini riskli tadbirlarga yo‘naltirayotganda, risklardan ko‘riladigan zararlarni qoplash uchun mablag‘i bo‘lishi kerak.
   
3. 
   Riskni uzatish (sug‘urtalash) – investor risk havfini kimningdir zimmasiga yuklaydi. Riskni sug‘urtalash, mantiqan olganda, muayyan risklarni sug‘urta kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning mohiyati investorning riskdan qutilish maqsadida daromadning bir qismidan voz kechish orqali aks ettiriladi. Bunda investorning risk darajasini ―nol‖ga tushirish uchun to‘lovni amalga oshirishga tayyor ekanligini tushunish mumkin. Ko‘p hollarda, sug‘urta kompaniyalari moliyaviy risklarni sug‘urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga to‘liq erishishiga xizmat qiladilar.
   
4. 
   Riskni pasaytirish - ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag‘larini tashkil etish yo‘li bilan yo‘qotishlar hajmini qisqartirish hisoblanadi. Ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag‘larini tashkil etishdagi asosiy muammo risklarning jiddiy oqibatlarini baholash hisoblanadi. Buning uchun loyiha qiymatini boshlang‘ich baholashni hisobga olish lozim. Bu esa zahira summasini aniqlashga katta yordam beradi.
   

Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo‘ladi:

• 
  ortiqcha tavakkal qilish kerak emas;
  
• 
  risk oqibatlari to‘g‘risida o‘ylash lozim;
  
• 
  kam narsa uchun risk qilish kerak emas.