Investitsiyalar va moliya bozori

3.2. Ma’lumotlarni to‘plash jarayoni
Tadqiqot ishi O‘zbekiston Respublikasi Moliya va iqtisodiyot vazirligi huzuridagi, Statistika qo‘mitasi va Toshkent RFB ma’lumotlariga asoslanadi. Shuningdek, Toshkent RFBning bozor dinamikasini yillar va choraklik kesimida yig‘ish lozim bo‘ladi. Tahlil uchun to‘planadigan ma’lumotlarning ishonchliligini va tadqiqot sifatini oshirish uchun ma’lumotlarni Toashkent RFB hisobot ma’lumotlari va O‘zbekiston Respublikasi Moliya va iqtisod vazirligi ma’lumotlari asosida shakllantiriladi. Bundan tashqari xorijiy davlatlar fond birjalaridan foydalanish va Toshkent RFB bilan solishtirish maqsadida xorijiy RFBlarning rasmiy veb sahifalaridan va xalqaro moliya tashkilotlari ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi.

4. 
   TAHLIL VA NATIJALAR
   

1. 
   . Toshkent Respublika fond birjasining faoliyat mexanizmi
   

“Toshkent” Respublika fond birjasi O‘zbekiston prezidentining “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 745-sonli farmoniga binoan, 8-aprel 1994-yilda shakllangan. Uning faoliyati respublikada ishlab chiqarilayotgan islohotlari bilan va ochiq aksiyadorlik jamiyatlar ochish siyosati bilan yaqindan bog‘liq.
Bugungi kunda RFB “Toshkent” — bu 100 ortiq brokerlik tashkilotlar va eng yangi uskunalarga ega bo‘lgan birja.
“Toshkent’ RFBning rivojlanish bosqishlari
1994-yilda Qimmatli qog‘ozlar bilan tuzilgan bitimlar bo‘yicha aylanma 30 million so‘mni tashkil etgan, birjada 13 ta brokerlik idorasi akkreditatsiyadan o‘tkazildi.
Brokerlik idoralari soni 83 tani tashkil etgan va ro‘yxatdan o‘tgan bitimlar hajmi 1,3 milliard so‘mdan oshdi. Samarqand, Andijon va Buxoroda birinchi filiallar ochildi. “Toshkent” RFB Yevroosiyo fond birjalari Federatsiyasi (Istanbul) a’zosi bo‘ldi.
1996 yildan 1999 yilgacha bo‘lgan davrda savdolarning yillik hajmi sezilarli darajada oshishda davom etgan, bu 1999 yilda 3,8 mlrd.so‘mni tashkil etgan, shu jumladan erkin almashtiriladigan valyuta uchun bitimlar miqdori 1,4 mln. AQSh dollarni tashkil etgan.
1995-yildan boshlab real vaqt rejimida barcha 12 ta filial bilan haftasiga besh marta savdo qilish imkonini beruvchi yagona elektron savdo tizimi joriy etildi, dunyoga mos keladigan birja standartlari qabul qilindi, listing tartibi joriy etildi, “Toshkent” RFB Yevroosiyo fond birjalari Federatsiyasi Ijroiya qo‘mitasi a’zosi etib saylandi va aksiyalarni xorijiy investorlarga erkin almashtiriladigan valyutaga sotish bo‘yicha ixtisoslashtirilgan platforma ish boshladi.
1999-yilda Istanbul (iyun) va Frankfurt (sentyabr) fond birjalari bilan hamkorlik va axborot almashish to‘g‘risida bitimlar imzolandi. Rivojlanayotgan fond bozorlarining ko‘plab birjalari bilan aloqalar va ma'lumot almashish yo‘lga qo‘yildi. Yevroosiyo fond birjalari Federatsiyasida faol ishlar davom etgan.
2000-yildan boshlab qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha birja aylanmasi yiliga 5,3 mlrd.so‘mdan ortiqni tashkil etgan, shu jumladan erkin ayirboshlanadigan valyuta uchun — 249,9 ming AQSh dollari. Shu yildan boshlab Fond birjasida birja fond bozorining holatini aks ettiruvchi va ommaviy axborot vositalarida muntazam ravishda chop etiladigan tasix jamlanma fond indeksi (tas ix) hisoblab chiqiladi. Bundan tashqari, elektron savdo tizimi mavjud bo‘lib, u doimiy ikki tomonlama kim oshdi savdosi usuli bo‘yicha aktsiyalarni sotishga imkon beradi. Uning ishi zamonaviy veb-texnologiyalarga asoslangan. Ushbu tizim respublika qimmatli qog‘ozlarining likvid va shaffof birja bozorini tashkil etishga yordam beradi.
Birja aylanmasi yiliga 8,0 mlrd.so‘mni tashkil etgan, shu jumladan erkin almashtiriladigan valyuta uchun 794,9 ming AQSh dollari. Internetda birjaning veb-sayti ishlab chiqilgan va joriy etilgan (www.uzse.uz) sayt barcha birja ma'lumotlarini aks ettiradi. Listing protsedurasi soddalashtirilgan. Sentyabr oyida birja MDH mamlakatlarining xalqaro birjalar assotsiatsiyasiga (XBA) a’zo bo‘ldi.
2001-yilda Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha tovar ayirboshlash birinchi marta 10 milliard so‘mdan oshib, 17,4 milliard so‘mni tashkil etgan, bitimlarda 94 brokerlik idoralari ishtirok etgan. May oyidan boshlab korporativ obligatsiyalar muomalasi uchun platforma joriy etildi. Obligatsiyalarning yillik aylanmasi 1,2 mlrd. so‘mdan oshdi. Iyun oyida ikkilamchi bozorda erkin almashtiriladigan valyuta uchun birinchi bitim imzolandi. 2002-yilda birjada
1,7 mln AQSh dollari miqdoridagi xorijiy valyuta uchun 27 ta bitim amalga oshirildi.
2002-yilda Birja aylanmasi 30,3 milliard so‘mgacha oshdi. 2004-yil uchun Toshkent RFB (TASIX) jamlanma fond indeksining qiymati 100 punktni tashkil etgan (2003 yil uchun 132 punkt). Birja aylanmasi yiliga 41,5 mlrd.so‘mni tashkil etgan, shu jumladan erkin almashtiriladigan valyuta uchun 11,5 mln. AQSh dollari.
2004-yilda “Toshkent” RFB faoliyatida eng muhim voqea birja savdosining ilg֥‘or texnologiyalaridan foydalangan holda integratsiyalashgan birja makonini shakllantirish maqsadida Moskva banklararo valyuta birjasi, Moskva banklararo valyuta birjasi va “Toshkent” RFB o‘rtasida hamkorlik memorandumi imzolanishi bo‘ldi. Tomonlar o‘z davlatlarining moliyaviy vositalarini bir-birlarining savdo maydonchalarida muomalaga o‘zaro qabul qilishga qaratilgan harakatlarni muvofiqlashtirish to‘g‘risida kelishib oldilar.
2005-yil qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha yillik tovar ayirboshlash hajmi sezilarli darajada o‘sib, har yili 100 milliard so‘mdan oshdi. 2007-yil uchun RFB Toshkent (TASIX) jamlanma fond indeksining qiymati 75,4 punktni tashkil etgan (2006 yil uchun 129,5 punkt).
2006 - yil mart oyida Seul shahrida (Janubiy Koreya) Koreya fond birjasi (KFB) va “Toshkent” RFB o‘rtasida o‘zaro anglashuv memorandumi rasmiy ravishda imzolandi. Memorandumda axborot texnologiyalari, o‘qitish va boshqa turli loyihalar kabi sohalarda hamkorlik masalalari, shuningdek, bunday loyihalarni moliyalashtirish imkoniyatlari ko‘zda tutilgan.
“Toshkent” RFBda qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha birja aylanmasi 111,9 mlrd.so‘mni tashkil etgan, shu jumladan erkin almashtiriladigan valyuta uchun 24 million AQSh dollari. 2008 yilda RFBning “Toshkent” (TASIX) jamlanma fond indeksi qiymati 71,9 punktni tashkil etgan.
2007-yil “Toshkent” RFB aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishida birja Ustaviga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida qaror qabul qilindi, unga muvofiq ustav fondini ko‘paytirish va uni 1 milliard so‘mga yetkazish nazarda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 28-iyuldagi 160-sonli qarori bilan tijorat banklariga qo‘shimcha chiqarilgan aksiyalarni sotib olish yo‘li bilan birjaning ustav fondini ko‘paytirishda ishtirok etish tavsiya etildi. Bundan tashqari, ushbu qaror bilan O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi tomonidan qo‘shimcha chiqarilgan aksiyalarni sotib olish orqali birjaning ustav fondidagi davlat ulushini 26 foizga yetkazish ham ko‘zda tutilgan.
2008-yil mart oyida Seul shahrida (Janubiy Koreya) Koreya fond birjasi (KFB) va “Toshkent” RFB o‘rtasida o‘zaro anglashuv memorandumi rasmiy ravishda imzolandi. Memorandumda axborot texnologiyalari, o‘qitish va boshqa turli loyihalar kabi sohalarda hamkorlik masalalari, shuningdek, bunday loyihalarni moliyalashtirish imkoniyatlari ko‘zda tutilgan.
“Toshkent” RFBda qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha birja aylanmasi 111,9 mlrd.so‘mni tashkil etgan., shu jumladan erkin konvertatsiya qilinadigan valyuta 24 million AQSh dollarini tashkil etadi. 2008 yilda RFBning “Toshkent” (TASIX) jamlanma fond indeksi qiymati 71,9 punktni tashkil etgan.
“Toshkent” RFB aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishida birja Ustaviga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida qaror qabul qilindi, unga muvofiq ustav fondini ko‘paytirish va uni 1 milliard so‘mga yetkazish nazarda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 28-iyuldagi 160-sonli qarori bilan tijorat banklariga qo‘shimcha chiqarilgan aksiyalarni sotib olish yo‘li bilan birjaning ustav fondini ko‘paytirishda ishtirok etish tavsiya etildi. Bundan tashqari, ushbu qaror bilan O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi tomonidan qo‘shimcha chiqarilgan aksiyalarni sotib olish orqali birjaning ustav fondidagi davlat ulushini 26 foizga yetkazish ham ko‘zda tutilgan.
2009-yilda birja aylanmasi yiliga 89,98 mlrd.so‘mni tashkil etgan, shu jumladan erkin almashtiriladigan valyuta uchun 12,0 mln AQSh dollariga yetgan.
2010-yilda birja aylanmasi yiliga 64,4 mlrd.so‘mni tashkil etgan.
2011-yilda yangi “TCI Composite” indeksi ishga tushirildi.
2012-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi “2011-2015 yillarda Respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida” gi qaroriga muvofiq “TCI Composite” deb nomlangan “Toshkent” RFB yangi indeksi ishlab chiqildi. Ushbu indeks RFBning “Toshkent” rasmiy birja listingiga kiritilgan aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalari bilan tuzilgan bitimlar narxlari asosida aniqlanadi va O‘zbekiston Respublikasi fond bozorining umumiy holati o‘zgarishini tavsiflovchi agregat (birlashtiruvchi) indeks hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fond bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-1727-sonli qarori tasdiqlandi. Ushbu qarorni amalga oshirish doirasida Koreya fond birjasi (KFB) ko‘magida fond bozorida eng ilg‘or texnologiyalar bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirishni ta‘minlaydigan yagona dasturiy-texnik kompleksni joriy etish ishlari boshlandi. Ushbu ishning asosiy maqsadi ikki mamlakat fond bozorlari faoliyatining barcha sohalarida o‘zaro hamkorlik yo‘nalishini kengaytirish, O‘zbekistonda fond bozorining modernizatsiya qilingan infratuzilmasini yaratish uchun zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishni ta’minlash, bu esa IPO orqali biznes vakillari uchun potentsial sheriklarni onlayn tarzda izlashni sezilarli darajada osonlashtirdi.
“Toshkent” RFB va KFB ish samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirish maqsadida tomonlar o‘rtasida uzoq muddatli va har tomonlama hamkorlik mexanizmini yaratish niyatida tomonlar memorandum imzolashdi.
Hozirgi kunda birja faoliyatini yanada yaxshilashga oid bir qancha ishlar olib borilmoqda.
“TOSHKENT” RFB aksiyadorlik jamiyatining uzoq muddatli STRATEGIYASI
Strategiyaning asosiy maqsadi - aksiyadorlar, xodimlar va biznes sheriklari manfaatlariga mos ravishda rivojlanishini tezlashtirish maqsadida birjaning resurs potentsialidan foydalanishning ustuvor yo‘nalishlari, shakllari, usullari, vositalari va texnikalarining vaqtga bog‘liq tizimini yaratishdir.
Strategiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  birjaning joriy holati, uning respublika iqtisodiyotidagi o‘rni, kuchli va zaif
  
• 
  tomonlari va raqobat muhiti;
  
• 
  korporativ missiya va qadriyatlar;
  
• 
  birjaning strategik maqsadlari va vazifalari;
  
• 
  birja strategiyalari;
  
• 
  birja strategiyasini amalga oshirish mexanizmlari;
  
• 
  kelgusi besh yillik davr uchun asosiy va batafsil faoliyat yo‘nalishlari;
  
• 
  korporativ boshqaruvni takomillashtirish usullari;
  
• 
  ijtimoiy siyosat asoslari.
  

Ushbu strategiya birjaning rivojlanish tendentsiyalari va yo‘nalishlarini va ularni amalga oshirish mexanizmlarini belgilaydigan asosiy hujjatdir. Qolgan mbarcha dasturlar, rejalar va loyihalar, mahalliy hujjatlar va ma'muriy hujjatlar ushbu strategiyaning qoidalariga asoslanadi va ular zid kelmaydigan darajada ishlaydi.