Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholash mundarija

risklari turlarini baholash

Risk turlari	Bozor munosabatlarini shakllantirayotgan mamlakatlar
	Sharqiy Yevropa mamlakatlari	Boltiq-bo'yi mamlakatlari	MDH mamlakatlari
Qonunchilik riski:
Qonunchilik asoslari nomukammalligi	*	*	**
Me'yoriy-huquqiy hujjatlardagi doimiy o'zgarishlar	*	*	***
Hujjatlarni talqin etishdagi ko'p ma'nolilik	*	*	**
Ijtimoiy risk:
Ishsizlik darajasi	**	*	***
Aholini ijtimoiy himoyalash xarajatlari	***	**	*
Aholi real daromadlari dinamikasi	*	*	***
Har bir band kishiga nisbatan ish haqi bo'yicha o'rtacha yillik qarzdorlik darajasi	*	*	***
Siyosiy risk:
Aholining davlat siyosatiga ishonchi	**	*	*
Ichki va tashqi xavfsizlik	**	*	**
Jinoiy risk:
Mulkni o'g'irlash bilan bog'liq jinoyatlar	*	*	**
soni
Korruptsiya bilan bog'liq jinoyatlar soni	*	*	***
Iqtisodiy risk:
Davlat byudjeti tanqisligi holati	*	*	**
Yillik inflyatsiya darajasi	**	**	***
YaIM o'sishi	*	**	***
To'lov balansi holati	*	*	**
Sanoat ishlab chiqarish dinamikasi	*	*	**
Zarar bilan ishlayotgan korxonalar ulushi	*	*	***
va bankrot bo'lgan korxonalar soni
Asosiy fondlarning eskirishi	*	*	**
Korxonalar debitorlik-kreditorlik	*	*	***
qarzlarining aylanma mablag'larga nisbati
Ekologik risk:
Ekologik noqulay hududlar mavjudligi	*	*	***
Zararli chiqindilarni chiqarib tashlash natijasida atrof-muhitning zararlanishi	**	*	***
Radiaktiv fon o'rtacha darajasi	*	*	**

Manba: ETTB va Jahon bankining alohida mamlakatlar bo'yicha olib borgan tadqiqotlariga asoslangan yillik hisobotlaridan olingan tahliliy materiallaridan foydalanilgan holda baholandi.
Izoh: * - eng kam xatar, ** - o'rtacha xatar, *** - yuqori xatar.
Loyiha riski - bu investitsion loyihani amalga oshirishga halaqit beradigan yoki loyiha samaradorligini pasaytiradigan risklarning yig'indisidir.

2. rasm. Noaniqlik va risklarning investitsiya loyihasidagi yo'qotishlarga bog'liqligi

Manba: ShodmonovSh., Jo‘raevT. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: TDIU, 2001.527b.
Iqtisodiy kategoriya sifatida risk - bu bo'lishi mumkin bo'lgan yoki bo'lmaydigan hodisa. Agar bu hodisa bo'lsa ijobiy (foyda, daromad yoki boshqa tushum) va salbiy (xarajatlar, zarar, yo'qotish) natija bo'lishi yoki hech qanday natija bo'lmasligi mumkin.
Moliyaviy operatsiyalar risk darajasini baholashni, uning miqdorini
aniqlashni va uni kamaytirish chora-tadbirlarini qo'llashni talab qiladi.
Investitsiya loyihasini risklarini tasnifini turli tizimlari mavjud. Umuman esa, risklarni to'rt guruhga ajratgan holda quyidagicha tasniflash mumkin (3- chizma).

3. rasm. Investitsion risklarning to'rt guruhga ajratilgan tasnifi

Manba: ShodmonovSh., Jo‘raevT. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: TDIU, 2001.527b.
Yuqorida keltirilgan risklarning tasnifi shartli ravishda bo'lib, har bir loyiha uchun ahamiyatli risklarni aniqlash nuqtasiga yo'naltirish sifatida qaraladi. Bunday risklar aniq holatlarda mutaxassislar va ekspertlar tomonidan tarmoqqa tegishliligi, masshtablari, tanlangan texnologiya, loyihani amalga oshirayotgan mamlakat va boshqa loyihaning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi.

3. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda risklarni aniqlash va baholashning nazariy-uslubiy asoslari

Investitsion loyihalarni amalga oshirishning maqsadga muvofiqlik masalasini hal etishda risk tahlili asosiy o'rinni egallab, bu asosida loyiha yuzasidan mumkin bo'lgan barcha yo'qotishlar o'rganilib, ularning oldini olish yoki tegishli vaziyatlarda ularni benuqson hal etish yoki pasaytirish choralari ishlab chiqiladi. Riskdan keladigan yo'qotishlarni kamaytirish yoki barham toptirish va ular bilan bog'liq salbiy oqibatlarni kamaytirish usullarini taklif etish uchun, eng avvalo, risklarning vujudga kelishiga imkon beruvchi omillarni aniqlash, ularning ahamiyatini baholash, ya'ni "risk tahlili" deb nomlanuvchi ishni bajarish lozim bo'ladi.
Risk tahlilining maqsadi investorga investitsiya loyihasini amalga oshirishda qatnashishning maqsadga muvofiqligi to'g'risidagi qarorlarni qabul qilish va mumkin bo'lgan moliyaviy yo'qotishlardan himoyalanish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun kerakli ma'lumotlarni taqdim etishdan iborat. Shunga ko'ra, risk tahlilini loyihaning barcha ishtirokchilari mustaqil tarzda olib borishlari maqsadga muvofiqdir. Risk tahlili investitsion loyihaning barcha ishtirokchilari - buyurtmachilar, pudratchilar, bank, sug'urta kompaniyalari, lizing kompaniyalari, mol etkazib beruvchilar tomonidan olib borilishi lozim. U, odatda, bir-birini to'ldiruvchi ikki turga:

• 
  risklarning turlari, omillari va doirasini aniqlash maqsadini ko'zlovchi sifat tahlili;
  
• 
  alohida risklar kabi loyihalarning ham hajmini hisoblash imkonini beruvchi miqdoriy tahlil.
  

Risklarning sifat tahlili - risk omillarni va turlarini aniqlash maqsadiga ega. Loyihaviy risklarning sifat tahlilini o'tkazish jarayonida loyiha bo'yicha aniq risk turlari aniqlanadi, ularni paydo bo'lish sabalari o'rganiladi, risklarni pasaytirish barcha takliflarda loyihani amalga oshirish oqibatlari tahlil qilinadi. Loyiha risklarining sifat tahlilida, eng avvalo, loyiha bo'yicha bari risk turlari aniqlanadi, ya'ni loyiha riski tarkibidagi texnik risklar, loyiha qatnashchilari riski, siyosiy risklar, huquqiy risklar, moliyaviy risklar, marketing risklar, ekologik risklar, xarbiy risklar, qurilish-ekspluatatsion risklar va boshqalar.

2000. –169s.