İqtisadiyyat elmi və onun yaranması tarixi İqtisadiyyat «oikonomik»

İqtisadi kateqoriyalar və onların mahiyyəti

İqtisadi hadisələrin tədqiqi nəticəsində onların mahiyyətinin açılmasına səbəb olur. Bu da real iqtisadi gerçəkliyi az-çox dərəcədə dolğun əks etdirən anlayışların formalaşmasına səbəb olur. İqtisadi həyatın ümumi və mühüm tərəflərini əks etdirən məntiqi anlayışlar iqtisadi kateqoriyalar adlanır. İqtisadi kateqoriya, iqtisadi hadisə və proseslərin elmi adıdır. Məsələn, biz gündəlik fəaliyyətimizdə paltar geyir, yemək yeyir və sair. Bütün bunlar iqtisad elmində istehlak adlanır. İnsanlar gündəlik fəaliyyətində çoxlu miqdarda iqtisadi kateqoriya ilə qarşılaşar. Bunlara pul, qiymət, kredit, tələb, təklif, bazar, mənfəət, istehsal, əmtəə və s. göstərmək olar. İqtisadi hadisələrinin tədqiqi bəzi hallarda bu və ya digər iqtisadi qanunun kəsb edilməsinə səbəb olur.
Təbiətdə və ictimai həyatın digər sahələrində olduğu kimi iqtisadiyyatında da ilk nəzərdən görünən hərcmərclik və təsadüflər silsiləsi arxasından inkişafın zəruriliyi, qanunauyğunluğu özünə yol açır. Hər bir cəmiyyətdə iqtisadi prosesləri onlara xas olan daxili qanunlar, iqtisadi qanunlar idarə edir.
Iq­tisadi kateqoriyalar-iqtisadi hadisə və proses­lərin ümumi cəhətlərini ifa­də edən və obyektiv xarakter daşıyan ümumi anlayışlardır. Bunlara mül­kiyyət, istehsal, bölgü, mübadilə, istehlak, əmtəə, dəyər, maliyyə, kre­dit, əmək bölgüsü və s. misal göstərmək olar. Beləliklə, iqtisadi qa­nun­larla iqtisadi kateqoriyalar arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Iqtisadi ka­teqoriyalar – obyektiv iqtisadi qanunla­rın məzmununu təşkil edən sa­bit səbəb – nəticə əlaqələrini aş-kara çıxarmağa, hadisə və proseslərin za­hiri görünüşü arxa-sında onların əsl məzmununu müəyyən etməyə im­kan verir.

5. 
   İqtisadi qanunlar
   

İqtisadi qanun iqtisadi hadisələrin, proseslərin, mahiyyətidir. İqtisadi qanun iqtisadi hadisə və proseslərə daxilən xas olan mühüm, zəruri, təkrarlanan səbəb və əlaqələrini özündə əks etdirir. İqtisadi qanunlar da təbiət qanunları kimi obyektiv xarakter daşıyır. Belə ki, onların fəaliyyəti insanların onları istəyib- istəməmələrindən asılı deyildir. İnsanlar iqtisadi qanunları dəyişə, ləğv edə bilməzlər. İnsanlar öz fəaliyyətlərini iqtisadi qanunların tələblərinə müvafiq qursalar daha böyük nailiyyətlər əldə edə bilərlər.
İqtisadiyyatda üç qrup iqtisadi qanunlar fəaliyyət göstərir.
Ümumi iqtisadi qanunlar – bunlar bəşəriyyətin inkişafının bütün mərhələlərində fəaliyyət göstərirlər. Onlar ictimai istehsalın inkişaf prosesini əks etdirir. Bunlara tələbatın artması, əmək məhsuldarlığın yüksəlməsi, ictimai əmək bölgüsü qanunları aiddir.
Bu qanunlar aşağı­dakı xüsusiyyətlərə malikdir. Onlar:
1) Ən ümumi iq­ti­sadi əlaqələri və münasibətləri səciyyələndirir;
2) Həmişə iqtisadi tə­rəq­qi qanunları kimi çıxış edir. Spesifik iqtisadi qanunlar isə bu xü­su­siy­yətlərə malik deyildirlər. Məsələn, feodalizmin formalaşdığı və in­kişaf etdiyi dövrdə feodal rentası qanunu cəmiyyətin inkişafına təkan ver­miş, ictimai tərəqqi qanunu olmuşdur. Lakin kapitalizm cəmiyyəti mey­­dana gəlib formalaşdıqdan sonra həmin qanun ictimai tə­rəqqini ləngitmişdir;
3) Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar ola­raq ümumi iqtisadi qa­nunlar nəinki tarix səhnəsindən çı­xır, əksinə yenə də qalmaqda davam edir, rolları daha da artır.
Bir qrup iqtisadi qanunlar da vardır ki, onları nə spesifik, nə də ümumi qanunlara aid etmək olmaz. Bunlara dəyər qanunu, pul tə­da­vülü qanunu və s. misal göstərmək olar. Onlar cəmiyyətin in­ki­şa­fı­nın, tərəqqinin doğurduğu iqtisadi münasibətləri ifadə edirlər
Əmtəə istehsalının qanunları - bunlar məhsul və xidmətlərin əmtəə xarakteri daşıdığı cəmiyyətlərdə fəaliyyət göstərirlər. Dəyər qanunu, pul tədavülü qanunu, yığım qanunu bu qəbildəndirlər.
Spesifik xüsüsi qanunlar – bunlar tarixən müəyyən təsərrüfatçılıq formalarının inkişaf qanunlarıdır. Bunlara dövrün əsas iqtisadi qanunu, dövrün bölgü qanunu aiddir. Cəmiyyətin inkişafı, əmək bölgüsünün dərin­ləşməsi, mül­kiy­yət formalarının və təsərrüfatçılıq metodlarının təkmilləşdirilməsi ilə əla­qədar olaraq iqtisadi mənafelərin strukturu və həyata keçirilməsi me­xanizmi də mürəkkəb­ləşir. Məsələn, ibtidai cəmiyyətdə əməyə söv­qe­di­ci səbəb acından ölmək təhlükəsi, adət və ənənələr, nüfuz, quldarlıq və feodalizmdə isə başlıca olaraq qeyri-iqtisadi məcburiyyət olmuşdur. Kapitalizm, iqtisadi məcburiyyətin, adamların məna-fe­ləri­nə iq­ti­sadi təsiretmənin xüsusi, olduqca çevik və səmə­rəli sistemini ya­rat­mış­dır. Məsələn, rəqabət mübarizəsində məğlub olmaq və müflisləşmək təh­lükəsi sahibkarları isteh­salı təkmilləşdirməyə, onu ən yeni və yüksək məh­suldarlıqlı avadanlıqlarla təchiz etməyə məcbur edir.

6.