"İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir". "Biz neft kapitalını insan kapitalına çevirməliyik"

THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES 

Baku Engineering University  

335  

26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan 

3. 

sülhə  təhrik  etmə-döyüşən  dövlətlərin  qarsışını  almaq  və  ya  onları  sülhə  məcbur  etmə 

məqsədi ilə hərbi əməliyatlar keçirmək və ya qüvvə tədbiq etməklə hədələmə; 

4. 

sülh  quruculuğu  -  hərbi  əməliyatlardan  sonrakı  dövrdə  həyata  keçirilən  və  münaqişə 

bölgələrində iqtisadiyatın və siyasi stabiliyin bərpasını nəzərdə tutan fəaliyət. 

Üzv dövlətlərin əhatə dairəsinə görə təşkilatlar 2 qrupa bölünür: 

1. 

universal təşkilatlar (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və s.) 

2. 

regional təşkilatlar ( Avropa Şurası, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, NATO və sair) 

Ümumiyyətlə,  beynəlxalq sülhü  təmin  etmək  və  müharibənin  qarşısının  alınması  sahəsində  bu 

gün  bir  çox  universal  və  regional  xarakterli  beynəlxalq  təşkilatlar  bu  və  ya  digər  səviyədə  fəaliyyət 

göstərirlər.  Bu  təşkilatların  necə  fəaliyət  göstərməsi  və  bu  fəaliyətin  mümkün  nəticəsi  təşkilatın 

xarakteri,  nüfuzu,  imkanları,  üzv  dövlətlərin  xarici  siyasət  prioriritetləri  beynəlxalq  münasibətlər 

sistemindəki mövcud şərait və sair hallardan asılı olaraq fərqli çalarlara malik olur. 

Beynəlxalq  sülh  və  təhlükəsizliyin  qorunmasında  universal  təşkilat  kimi  məhz  BMT  nəzərdən 

keçirilir. BMT demək olar ki, planetimizin bütün dövlətlərini birləşdirən və yarandığı gündən bugünə 

beynəlxalq  sülhün  təmin  edilməsi  və  müharibənin  qarşısının  alınmasında  aparıcı  qoruyucu  qismində 

çıxış  edərək,  dövlətlər  arası  münasibətlərdə  gərginliyin  aradan  götürülməsinə  və  onların  həll 

olunmasına yönəlmiş fasiləsiz fəaliyət göstərir. 

Beynəlxalq təhlükəsizliyin qorunması sahəsində regional təşkilatlara gəldikdə isə burada NATO 

və  ATƏT-in  adını  çəkmək  yerinə  düşərdi.  Doğrudur,  bu  gün  beynəlxalq  təhlükəsizliyin  təmin 

olunması sahəsində diger regional təskilatlar - GUAM, ASEAN və s. mövcuddur. Lakin onların üzv 

dairəsi,  təsir  dairəsi,  fəaliyəti  NATO  və  ATƏT  kimi  genişmiqyaslı  deyil.  Bu  gün  NATO  və  ATƏT 

regional təşkilat qismində çıxış etməsinə baxmayaraq, beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunması 

sahəsində dövlətlər arası münasibətlərdə təhlükəsizliyin təmin olunmasında böyük rol oynayırılar. 

Münaqişənin  həlli  tam  və  ya  qismən  ola  bilər.  Tam  həll  münaqişənin  dayandırılmasını, 

münaqişəli  vəziyyətin  bütün  obrazının  mühüm  yenidən  qurulmasını  bildirir.  Bu  halda  “düşmənin 

obrazı”  “partnyorun  obrazına”  dəyişəcək,  mübarizəyə  quraşdırma  əməkdaşlığa  oriyentasiyayla 

dəyişiləcəkdir.  Münaqişənin  qismən  həlli  daha  çox  yalnız  onun  xarici  forması  dəyişir,  amma 

qarşıdurmanın davamında daxili vadaredici quraşdırmalar qalır. [5, s.14] 

Münaqişənin optimal və kafi həllini ayırmaq xüsusi məna daşıyır. Optimal variant  - bu bütün 

mümkün variantlardan ən yaxşısı, kafi variant - bu münaqişə edən tərəflər tərəfindən variant ən yaxşı 

deyil, amma münasibdir. 

Görünür  etnik  münaqişənin  həlli  o  zaman  ola  bilər  ki,  yalnız  münaqişəli  vəziyyət  dəyişsin. 

S.S.Frolov  qeyd  edir  ki,ancaq  bu  dəyişiklik  müxtəlif  formaları  qəbul  edə  bilər.  Münaqişəni  söndür-

məyə icazə verən münaqişəli vəziyyətin ən effektiv dəyişikliyi münaqişənin səbəbinin aradan qaldırması 

hesab  edilir.  Həqiqətən,  rasional  münaqişə  zamanı  zəruri  səbəbin  aradan  qaldırması  onun  həllinə 

gətirir.  Ancaq  yüksək  emosional  gərginlik  halında  münaqişənin  səbəbinin  aradan  qaldırması  adətən 

heç vaxt onun iştirakçılarının hərəkətlərinə təsir etmir və ya təsir edir, amma çox zəifdir. Buna görə 

emosional münaqişə üçün ən çox münaqişəli vəziyyətin dəyişikliyinin vacib anıyla rəqiblərin bir-biri 

quraşdırılmalarının  dəyişikliyini  nisbi  hesab  etmək  lazımdır.  Emosional  münaqişə  yalnız  onda 

tamamilə həll edilir ki, rəqiblər bir birində düşməni görməyi dayandırırlar. Həmçinin tərəflərdən biri 

tələblərinin dəyişikliyi yolu ilə etnik münaqişənin həlli mümkündür: rəqib güzəştə gedir və münaqişə-

də  öz  davranışının  hədəflərini  dəyişdirir.  Məsələn,  mübarizənin  perspektivsizliyini  görərək,  rəqiblə-

rdən biri başqasına güzəşt edir və ya hər iki eyni zamanda güzəştə gedirlər. Sosial münaqişə həmçinin 

tərəflərin  resurslarının  tükənməsi  və  ya  tərəflərdən  birini  boğan  üstünlüyünü  yaradan  üçüncü  gücün 

müdaxiləsi nəticəsində və nəhayət, rəqibin tam aradan qaldırması nəticəsində həll edilə bilər. Bütün bu 

hadisələrdə münaqişəli vəziyyətin dəyişikliyi hökmən olur. 

Etnik  münaqişələr,  əsasən,  mənəvi  və  maddi  resursların  bölüşdürülməsinə  nəzarət  uğrunda 

gedən geosiyasi mübarizədir [3, s.24]. Belə münaqişələr müxtəlif etnosların ayrı-ayrı nümayəndələri, 

sosial qrupları, həmçinin, iki və yaxud daha çox etnosun qarşıdurması kimi özünü biruzə verir. Bir çox 

hallarda  etnik  münaqişə  özünü  vətəndaş  müharibəsi  səviyəsində,  bir  və  ya  iki  müstəqil  dövlətin 

müharibəsi kimi əks etdirir [2, s.4]. V.A.Tişkov etnik münaqişənin təbiətini şərh edərək yazır ki, müx-

təlif düşüncəli etnik qruplar etnik münaqişələrin başlıca izahıdır. Məsələn, bu tip münaqişələrin “soyuq 

müharibənin”  bitməsindən  sonra  MDB  məkanında  vüsət  alması  polietnik  sosialist  federasiyaların 

süqutu (keçmiş SSRİ bir növ polietnik cəmiyyət idi) və həmin ərazidə meydana gələn gənc müstəqil 

THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES 

Baku Engineering University  

336  

26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan 

dövlətlərdə yeni milli azlıq probleminin üzə çıxması ilə bağlıdır. Müasir siyasi sistemlərin polietnik 

olması etnik münaqişə riskini artıran başlıca amildir. [6, s.8] 

Müasir elm etnik münaqişənin təbiəti və təsnifatına aid müxtəlif nəzəriyələr irəli sürərək etnik 

münaqişələrin akademik izahını verməyə cəhd edir. Belə nəzəriyələr içərisində daha çox diqqət cəlb 

edən  “primordialist”  yanaşmadır.  Primordialistyanaşma  “etnikliyə”  daha  çox  nəzər  salır,  bu  qrup 

mütəxəsislər isə etnik müharibələri dərisinin rənginə, dini mənsubiyətinə, tarixinə, qan qrupuna və sair 

əlamətlərinə görə həmrəy olmuşbir qrup adamların millli birləşməsi (milli özünü dərketməsi) uğrunda 

mübarizəsi kimi qeyd edir. Etnik münaqişənin primordialist tərəfdarları iddia edirlər ki, əzəli bioloji 

əlamətlər  və  xüsusiyyətlər,  xüsusilə  ərazilər  mövcud  olduğuna  görə  etnik  qruplar  və  millətlər 

mövcuddur. Etnik qrupun üzvləri arasında qohumluq əlaqəsi var. Donald L.Horovitss iddia edir ki, bu 

qohumluq  etnik  qrupların  öz  növbəsində  ailələrinə  oxşarlığını  düşünməsinə  imkan  verir  [3,  s.57]. 

Etnik  dil  qohumluq  dilidir.  Qrup  üzvləri  adətən  bir-birini  qardaş  və  qrupa  bağlı  olanları  əmi  oğlu 

çağırırlar.  Qrup  üzvləri  arasında  harmoniya  qardaşlıq  əlaqələri  kimidir.  Etnik  qrupların  davranışları 

ailə qaydaları əsasında müəyənləşdirilir. Qabbon və Kamerunda qəbilə və qrup üzvləri yenidən birlik 

yaratmaq üçün hərəkata baçlayanda onlar özlərinin əvvəlki nizamsızlığını ailədaxili dava-dalaş kimi 

izah edirdilər. Müəllifə görə, etnik qohumluq əlaqələriiki mənsubiyətin birgə xarakterindən, yaxudda 

ailənin  etnikliyə  analoji  təsirindən  yarana  bilməz.  İkisi  arasında  daha  çox  birbaşa  əlaqələr  var. 

Mənsubiyət, hərhansı bir aidiyət ailə münasibətlərinin qohumluğundan yaranır, burada etnik əlaqələr 

ailə əlaqələrində piramidavaridir. Bəzi kiçik etnik qruplar qəbilələrin qohumluq əlaqələri aqlomerasi-

yasına nisbətən heç nədir, adət-ənənə, dili, dini olan daha böyük yarımqruplar və böyük qruplar mühüm 

əhəmiyyət dasıyır [1, s.57]. 

Bəhs edilən nəzəriyənin tədqiqatçıları iki yanaşma üzərində dayanır: sosial-tarixi və biososial. 

Biososial nəzəriyəyə daha çox maraq gostərən L.Qumilyov yazır ki, milli-azadlıq hərəkatının zərbələri 

altında  geri  çəkilən  müstəmləkəçilik  yox  olmaqdadır,  ancaq etnoslaraarası  təmas  qalır  və genişlənir. 

Demək,  qarşılıqlı  anlaşma  yaradılması  problemi  həm  dünya  siyasətinin  qlobal  miqyasında,  həm  də 

mikroskopik-qanışirin görünən, lakin bizə bənzəməyən adamlarla şəxsi görüşlər miqyasında getdikcə 

dahada vacib olur. Belə olduqda, əməli əhəmiyətinə baxmayaraq, nəzəri mahiyət dasıyan yeni bir sual 

ortaya  çıxır.  Hansı  səbəbdən  bir-birimizə  bənzəməyən  biz  insanlar  bir-birimizə  uyğunlaşmalı,  özgə 

adət-ənənələrini  öyrənməli,  bizə  təbii  görünən,  etnos  daxili  təmaslar  üçün  kifayətedən  və  qonşuları-

mızla  əlaqələr  üçün  qənaətbəxş  sayılan  yeni  yollar  axtarmalıyıq?...  Həqiqətən  müxtəlif  xalqlar 

müxtəlif  tarixi  dövrlərə  və  fərqli  tarixi  talelərə  malik  olurlar.  Həmin  talelər  isə  ayrı-ayrı  adamların 

xarakterlərini formalaşdıran şəxsi tərcümeyi-hallar kimi silinməz izlər qoyurlar. Əlbətttə, insanın onu 

qidalandıran təbiətlə gündəlik təması vasitəsi ilə coğrafi mühit də etnoslara təsir edır. Ancaq bu hələ 

hamısı deyil. Əcdadlarımızdan miras qalan ənənənələr də öz rolunu oynayır, qonşularla (etnik əhatə 

ilə) olan ənənəvi düşmənçilik, yaxud dostluq özünün mədəni təsirini gostərir, dinin öz əhəmiyəti var. 

Bütün bunlardan başqa, hərhansı təbii hadisə kimi, etnoslara aid inkişaf qanunları mövcuddur [9, s.14]. 

Etnik  münaqişələrin  iştirakcılarının  qarşıdurma  səylərinin  neytrallasdırılması  yönündəki 

hərəkətlər  belə  münaqişələrin  mövcud  həlli  təcrübəsindən  yararlanaraq  seçilmiş  bir  neçə  ümumi 

qaydalar çərcivəsinə uyğun gəlir: 

1. Konfliktlərin legitimləşdirilməsi -mövcud hakimiyət strukturları və münaqişə edən tərəflərin 

müzakirə və həllinə ehtiyac duyulan problemin (münaqişə predmetinin) qəbul olunması; 

2. Münaqişələrin institutlaşdırılması  - hər ikitərəfdən sivil münaqişə qəbul olunan davranışları 

reqlamentinin, qaydalarının, normalarının hazırlanması; 

3. Münaqişənin hüquqi müstəviyə keçirilməsinin məqsədəuyğunluğu; 

4. Danışıqlar prosesinin təşkil edilməsində vasitəçilik institutunun tətbiq olunması; 

5.  Münaqişənin  həllinin  informasiya  təminatı,  yəni  aşkarlıq,  danışıqların  “şəffafflığı”,  maraq 

duyan vətəndaşlara münaqişənin gedişi haqqında məlumatların əlçatan və obyektiv olması. 

 

ƏDƏBIYYAT 

1. 

Анискевич А.С. Политический конфликт. - Владивосток: Изд-во ДВГУ, 1994. - 475 с. 

2. 

Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликтология: Учебник для вузов. 2-е изд., пере- раб. и доп. М.: ЮНИТИ-

ДАНА, 2004, 412 с. 

3. 

Блищенко  В.И.,  Солнцева  М.М.  Региональные  конфликты  и  международное  право  (вторая  половина  XX  - 

начало XXI века). - М.: Городец, 2005. - 149с. 

4. 

Галкин А.А. Общественная стабильность: некоторые теоретические подходы. МЭиМО, 2006, №9, с.57-58. 

THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES 

Baku Engineering University  

337  

26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan 

5. 

Кочесоков Р.Х. Этнические конфликты. Нальчик, 2007, 90 с. 

6. 

Тишков В. Очерки теории и политики этничности в России. М., 1997. С. 480 

7. 

Тишков В.А. Идентичность и культурные границы. М.: Наука, 1997, 230 с. 

8. 

Тураев В.А. Этнополитология. М.: Логос, 2004, 388 с. 

9. 

Яблоков И.А. Конфликтология, - СПб.: Питер, 2006. - 312с

 

 

 

 

 

BEYNƏLXALQ TERRORİZMİN YAYILMASINDA ÖLKƏLƏRİN ROLU 

 

Aygül Azər qızı Səmədli 

Bakı Mühəndislik Universiteti 

[e-mail]

 

 

XÜLASƏ 

Məqalədə beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə dövlətlərin rolundan bəhs olunur. Burada göstərilir ki, dövlət 

dəstəkli terrorizm, dövlətlər və ya dövlətlərlə əlaqəli milli qruplar tərəfindən strateji, siyasi və dini məqsədlərə çatmaq 

üçün hədəf cəmiyyət üzərində qorxu mühiti yaratmağa yönəlik zorakılıq aktları şəklində xarakterizə olunur 

Açar sözlər: terrorizm, beynəlxalq terrorizm, beynəlxalq hüquq 

THE ROLE OF STATES IN EXPANSION OF INTERNATIONAL TERRORISM 

ARTICLE 

The article discusses the role of states in the fight against international terrorism. It is noted that terrorism 

financed by the state is characterized by  acts of violence aimed at creating an atmosphere of fear of the target 

society for the achievement of strategic, political and religious goals by national groups associated with states. 

Key words: terrorism, international terrorism, international law 

 

Giriş 

Regional  və  ya  beynəlxalq  güclərin  uzun  dövr  strateji  maraqlarını  reallaşdırmaq  məqsədilə 

apardığı  işlərin  bir  hissəsi  kimi  terrorizmi  dəstəklədiklərinə,  bir  mübarizə  üsulu  və  xarici  siyasət 

vasitəsi  kimi  istifadə  etmə  yoluna  getdikləri  görünür[7,  s.  956].  Çünki  terrorçu  qruplara  qarşı  dövlət 

dəstəyi, dəstəkləyən dövlət üçün hədəf dövlətə qarşı maya dəyəri yüksək olmayan təsirli və praktik bir 

mübarizə  üsuludur.  Terrorizmə  dəstək  verən  dövlət,  verdiyi  dəstək  səbəbiylə  doğan  məsuliyyətini 

terrorçu  qrupla  arasında  üzvi  bir  əlaqə  olmaması  səbəbindən  asanlıqla  inkar  edir  və  həyata  keçirilən 

aksiyalardan dolayı dəstəkləyən dövlətin hər hansı bir məsuliyyəti olmur. Digər tərəfdən hazırda silah 

texnologiyasının  çatdığı  səviyyəni  nəzərə  aldıqda  mümkün  müharibə  vəziyyətində  tərəflərin 

uğrayacağı can və mal itkisini təxmin etmək çətin deyil. Bu səbəblə müharibənin dağıdıcı nəticələrin-

dən  qorunmaq  istəyən  dövlətlər,  ənənəvi  müharibənin  əvəzinə  terrorçu  üsullara  əl  atmağı,  terrorçu 

təşkilatları  dəstəkləməyi  və  terrorizmi  öz  siyasi  maraqları  üçün  bir  mübarizə  üsulu  olaraq  istifadə 

etməyi üstün tuturlar. Bu vəziyyətdə bir dövlət istədiyi zaman hər hansı bir məsuliyyəti doğmadan və 

müharibə  riskindən  çəkinərək  terrorizmi  digər  bir  dövlətdə  istədiyi  hərəkəti  edə  bilməsi  üçün  uyğun 

bir vasitə olaraq istifadə edə biləcəkdir [4, s. 32]. 

 Dövlətlərin  terrorizmə  dəstək  verməsi  və  ya  qarışmalarında,  terrorizmin  universal  bir  vasitə 

olması ilə yanaşı terrorçu təşkilatlarla sözügedən dövlətlərin ideologiya, dini və siyasi baxımdan eyni 

və ya oxşar fikirləri paylaşmaları da mühüm rol oynayır. Soyuq müharibə dövründə Sovet İttifaqının 

bu cür qayğılarla dünya miqyasında terrorizmə dəstək verdiyi hər kəs tərəfindən qəbul edilir. 

 Dövlətlərin  terrorçu  təşkilatlara  verdiyi  dəstək,  bu  təşkilatlara  beynəlxalq  hərəkət  qabiliyyəti 

təmin  etməkdə  və  qabaqcıl  texnologiyaya  malik  silahlar  və  partlayıcı  maddələri  əldə  etmə,  digər 

terrorçu  qruplarla  ünsiyyət  içində  ola  bilmək  imkanlarını  açır.  Özlərini  maliyyələşdirmək  üçün  bank 

qarəti, adam qaçırma kimi hərəkətlərə müraciət etmə ehtiyacı olmayan dövlət dəstəkli terrorçu təşki-

latlar bu dəstəyə malik olmayan qruplara görə sayca az, lakin çox vaxt daha öldürücü xarakterli aksi-

yalar keçirirlər. Bu cür terrorizm hədəf dövlətin siyasi sabitliyinə, iqtisadi quruluşuna, diplomatik mü-

nasibətlərinə təsir etmə gücünə malikdir. Terrorçulara dövlət dəstəyi, eyni zamanda dəstək üçün yerli 

xalqa məcbur olma durumunu da ortadan qaldıraraq terrorçulara aktları nəticəsində yaranan ictimaiy-

yətin reaksiyasına məhəl qoymadan geniş miqyaslı əməliyyatlar aparmaq imkanı yaradır [5, s. 778]. 

THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES 

Baku Engineering University  

338  

26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan 

Müasir dövrdə artıq ənənəvi terrorizmə görə daha çox öldürücü gücə və operativ imkana malik 

olan dövlət dəstəkli terrorizm aşağı sıxlıqlı müharibənin bir mənzərəsi kimi qəbul edilir. Nəzəri planda 

psixoloji  müharibə  metodu  olan  terrorizm  bu  sayədə  əldə  etmiş  olduğu  dövlət  dəstəyi  nəticəsində 

beynəlxalq  sülh  və  təhlükəsizliyə  qarşı  ciddi  bir  təhdid  halına  gəlmişdir.  Bu  baxımdan  II  Dünya 

Müharibəsinin  son  nizami  müharibə,  III  Dünya  Müharibəsinin  isə  terrorizmlə  müharibə  olduğu 

şəklində müxtəlif qiymətləndirmələr də keçirilmişdir[3, s. 308]. 

 Beynəlxalq  hüquq  sisteminin,  aşağı  sıxlıqlı  mübarizə  strategiyası  olaraq  da  adlandırılan 

terrorizmə  qarşı  təsirli  tədbirlər  görməsi  zərurət  halını  almışdır.  Bu  təhdidə  qarşı  təsirli  mübarizə 

inkişaf  etdirmək  üçün  də,  terrorçuların  dövlət  və  ya  dövlətlər  ilə  mövcud  olduğu  iddia  edilən 

əlaqəsinin  açıq  bir  şəkildə  ortaya  qoyulmalıdır.  Ayrıca  fərdlərin  digər  dövlətlərə  yönəlmiş  zərərli 

əməllərindən  dolayı  dövlətin  məsul  tutulması  üçün  də  dövlətlə  fərd  arasındakı  əlaqənin  nəzərdən 

keçirilərək  terrorizmə  qarşı  dövlət  dəstəyinin  təsnifatının  aparılması  vacibdir.  Çünki  dövlətin 

terrorizmə  qarşı  dəstəyinin  miqyası  dəstəkləyən  dövlətə  qarşı  veriləcək  cavabın müəyyənləşdirilməsi 

ilə yaxından bağlıdır. 

 Dövlətlə  terrorçu  aktor  arasında  mövcud  olan  bu  münasibət  həmin  dəstəyin  dərəcəsi,  yeri  və 

vaxtı  baxımından  fərqli  şəkillərdə  təsnif  edilə  bilər.  Hər  şeydən  əvvəl  terrorçular  dövlətlər  kimi 

sərhədləri olan müəyyən bir ölkəyə sahib deyillər. Bu səbəblə onlarla əməkdaşlıq edən və ya etməyən 

bir dövlətin daxilində fəaliyyətlərini davam etdirmək məcburiyyətindədirlər. Terrorizmə dəstək verən 

dövlətlə  terrorçu  qrup  arasında  əlaqə;  Maddi  dəstək,  silah  və  lazım  olan  digər  materialları  təmin 

etmək, ölkə torpaqlarının terrorçu qruplar tərəfindən istifadə edilməsinə icazə vermək, təhsil və xüsusi 

xidmət  etmək,  terrorizmlə  mübarizə  məsələsində  istəksiz  və  ya  yetərsiz  olmaq,  terrorçu  təşkilatın 

üzvləri ilə birlikdə zorakılıq aktları həyata keçirmək  kimi geniş bir sahəni əhatə edir. Müasir dövrdə 

bir  çox  terror  təşkilatının  varlığını  və  fəaliyyətini  ölkələrin  verdiyi  dəstək  sayəsində  davam  etdirir. 

Beynəlxalq  qaydalara  açıq  şəkildə  zidd  olan  sözügedən  yardım  və  dəstəklər,  terrorizmin  bu  dərəcə 

təhlükəli hala gəlməsində mühüm rol oynayır[4, s. 44]. 

Terrorçularla  dövlət  arasındakı  əlaqənin  dərəcəsi  haqqında  doktrinada  müxtəlif  təsnifatlar 

keçirilmişdir.  Məsələn,  Cassese,  terrorizmə  qarşı  dövlət  dəstəyini  altı  dərəcəyə  ayırmışdır.  Bu  altı 

dərəcə  qısaca;  Dövlət  rəsmilərinin  teror  aktları  həyata  keçirməsi,  dövlətin  terrorist  hərəkətlər  üçün 

qeyri-rəsmi  agentlərə  tapşırması,  dövlətin  maliyyə  yardımı  etməsi  və  silah  təmin  etməsi,  dövlətin 

maddi-texniki  dəstək  təmin  etməsi,  dövlətin  ölkəsi  üzərində  terror  bazalarının  yerləşməsinə  razılıq 

göstərməsi  və  dövlətin  nə  aktiv,  nə  də  passiv  bir  şəkildə  terrorizmə  dəstək  verməməsi  şəklində 

yekunlaşdırılmışdır [2, 1989, s. 598]. Con Mörfi isə, dövlətin beynəlxalq terrorizmə qarşı dəstəyini on 

iki  fərqli  kateqoriyada  nəzərdən  keçirir.  Bu  kateqoriyalar;  Dövlətin  terrorçu  aktı  şəxsən  görməsi, 

birbaşa dəstək verməsi, kəşfiyyat dəstəyi təmin etməsi, terrorçu hərəkətlərə qarşı xüsusi təhsil və ya 

əsas  hərbi  təhsil  verməsi,  diplomatik  imtiyazlardan  və  yüksək  texnologiya  imkanlarından  fayda 

verməsi,  silah  və  partlayıcı  yardımında  olması,  nəqliyyat  məsələsində  yardımçı  olması,  terrorçuların 

ölkəsini  istifadə  etməsinə  icazə  verməsi,  maliyyə  dəstək  təmin  etməsi,  mətnaltı  və  şifahi  dəstək 

verməsindən  ibarətdir.  Mörfi,  bu  on  iki  fərqli  kateqoriyanın  dövlətin  dəstək  verməsi  və  dövlətin 

sponsor olması şəklində iki əsas başlıq altında toplandığını bildirir. Bu sadələşdirilmiş sxemə görə, bir 

dövlətin  terrorçu  hərəkətləri  fəal  şəkildə  planlaşdırması,  istiqamətləndirmə  və  nəzarət  etməsi 

terrorizmə  qarşı  dövlət  sponsorluğunu  yaradır.  Buna  qarşılıq  dövlətin  terrorçu  aktorlara  qarşı 

kəşfiyyat,  silah  və  maliyyə  resursu  təmin  etməsi,  diplomatik  üstünlüklərdən  fayda  verməsi  və  şifahi 

dəstək  verməsi  terrorizmə  qarşı  dövlət  dəstəyini  təşkil  edir.  Arend  və  Beck,  Cassese  və  Mörfi 

tərəfindən  edilən  fərqləri  göz  önündə  tutaraq  dövlətlərin  terrorizmə  qarşı  dəstəyini  dövlətin  sponsor 

olması,  dəstək  verməsi,  yumşaqlıq  göstərməsi  şəklində  üç  əsas  nöqtədə  nəzərdən  keçirir  [1,  s.  164-

165]. Schahchter da terrorizmə qarşı dövlət dəstəyini üç başlıq altında nəzərdən keçirmişdir[ 8, s. 246.] 

Terrorçu  təşkilatın  fəaliyyətini  dövlətin  nəzarət  və  idarəçiliyi  altında  davam  etdirməsi,  dövlətin 

terrorçu  təşkilata  əhəmiyyətli  dərəcədə  silah  təmini,  maddi-texniki  dəstək,  texniki  yardım  və  təhsil 

məsələsində yardımçı olması və son olaraq, terrorçu təşkilatın sözügedən dövlətdən müstəqil şəkildə 

və  ya  bu  dövlətlə  sadə  münasibətlər  içində  dövlətində  fəaliyyətlərinə  davam  etməsi.  Erickson  isə 

terrorizmə  qarşı  dövlət  dəstəyini  sponsor  olmaq,  dəstəkləmək,  yumşaqlıq  göstərmək  və  hərəkətə 

keçmək barədə kifayət qədər qalmaq üzrə dörd başlıqda nəzərdən keçirmişdir [4, s. 32-34]. 

Terrorizmə qarşı dövlət dəstəyi barədə doktrinada edilən müxtəlif yer verilən, bu kateqoriyalar-

dan  sonra  terrorizmə  qarşı  dövlət  dəstəyi,  Ericksonun  münasibəti  əsas  götürülərək  dəstəyin  ən  sıx 

THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES 

Baku Engineering University  

339  

26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan 

halından  ən  aşağı  dərəcəsinə  doğru  sponsor  olmaq,  dəstəkləmək,  yumşaqlıq  göstərmək  və  hərəkətə 

keçmək barədə yetəriz qalmaq kimi dörd əsas başlıqda toplanmışdır. 

1.Dövlətin terrorizmə sponsor olması 

 Dövlətin terrorizmə sponsor olması, terrorist hərəkətlərə nəzarət etməsi və ya idarə etməsidir. 

Bu  halda  dövlət,  terrorizmi  birbaşa  bir  mübarizə  vasitəsi  kimi  istifadə  edir  və  şəxsən  öz  orqanları 

vasitəsilə terrorçu hərəkət etməkdə, ya da qurduğu, təchiz etdiyi və ya nəzarəti altında saxladığı qeyri-

rəsmi  dövlət  agentliklərini  (unofficial  agents),  pullu  əsgərləri  və  ya  silahlı  dəstələri  istifadə  etmək 

vasitəsilə terrorçu aktların həyata keçirilməsini təmin edir. Digər bir ifadə ilə terrorçular şəxsən dövlət 

vəzifələrindən və ya dövlət tərəfindən təsirli bir şəkildə nəzarət edilən şəxslərdən ibarətdir[4, s. 33]. 

 Dövlət  rəsmlərinin  terrorçu  hərəkətlərdə  olması  tez-tez  görünən  bir  hal  olmamaqla  bərabər 

Xəlil  Əl  Vəzir  sui-qəsdi  ilə  Greenpeace  Təşkilatına  aid  Rainbow  Warrior  adlı  gəmiyə  qarşı  həyata 

keçirilən  terrorçu  hücumları  dövlət  vəzifəliləri  tərəfindən  reallaşdırılan  terrorist  hücumlara  nümunə 

göstərmək  olar.  FQT-nın  (Fələstin  Qurtuluş  Təşkilatı)  öndə  gələn  adlarından  Xəlil  Əbu  Vəzir  iki 

mühafizəsi  ilə  birlikdə  Tunisdəki  evində  16  Aprel  1988-ci  il  tarixində  İsrail  təhlükəsizlik  qüvvələri 

tərəfindən  təşkil  olunan  bir  sui-qəsd  nəticəsində  öldürülüb.  Digər  bir  məsələ  isə  Fransanın  Cənubi 

Sakit  Okeanda  həyata  keçirdiyi  nüvə  sınaqlarına  etiraz  edən  Greenpeace  Təşkilatına  aid  Rainbow 

Warrior  adlı  gəminin  Yeni  Zelandiya  sərhədlərində  Fransız  kəşfiyyat  vəzifəlilərinə  qarşı  həyata 

keçirilən hücum nəticəsində aparılmasıdır [7, s. 21.]. 

 2. Dövlətin terrorizmə əməli yardım göstərməsi 

 Bir  dövlətin  terrorçulara  silah,  texniki  yardım,  nəqliyyat  məsələlərində  əhəmiyyətli  dərəcədə 

yardım  və  təşviqdə  olmasının  fəal  dəstək  kimi  qiymətləndiriləcəyi  irəli  sürülmüşdür.  Buna  görə, 

terrorçuların dövlət tərəfindən yönəldilməməsi və ya dövlətin terrorçular üzərində əməli bir nəzarətə 

malik  olmamasına  baxmayaraq,  dövlətin təhsil,  silah,  partlayıcı,  xüsusi  xidmət, təchizat,  pul,  rabitə, 

nəqliyyat  və  təhlükəsiz  yer  məsələlərində  yardımçı  olmaqla  terrorçu  aksiyalara  fəal  şəkildə  dəstək 

verməsi  halında  terrorizmə  qarşı  dövlət  dəstəyindən  söhbət  gedir.  Əldə  olunan  bu  yardımlar  birbaşa 

terror hadisələrinə deyil. 

 Dövlətlər bu dəstəyi terrorçu aktların məsuliyyətini və ya nəzarətini üzərinə almadan verirlər. 

Bununla yanaşı beynəlxalq cəmiyyətdə qəbul edilən fikir təkcə maddi-texniki dəstək təmin etmənin, 

təhsil imkanı hazırlamağın və ya əməliyyatlar üçün baza vermənin əməli dəstək yaratmaq üçün yetərli 

olduğu istiqamətindədir. 

Travalio, əməli dəstəyə misal olaraq, İran və Suriyanın Hizbullah Təşkilatına verdiyi maliyyə, 

təhsil, silah, partlayıcı yardımları ilə digər dəstəkləri göstərir [10, s. 150 ].. 

3. Dövlətin terrorçu fəaliyyətlərə yumşaqlıq göstərməsi 

 Dövlətin  terrorçuları  fəal  şəkildə  dəstəkləməməsinə  baxmayaraq  ölkəsi  daxilində  fəaliyyətlə-

rinə davam edən terrorçulara mane olmaq və ya bunları ölkə xaricinə çıxarmaq üçün bir səy göstərmə-

məsi və bu cür fəaliyyətləri sona çatdırmasına yönələn tələbləri rədd etməsi halında terrorizmə qarşı 

tolerantlıqdan söhbət gedir. Cassesenin dövlətlə terrorçular arasındakı əlaqənin ən aşağı dərəcəsi kimi 

səciyyələndirdiyi bu halda dövlət, terrorçuları fəal şəkildə müdafiə və idarə etməklə bərabər ələ keçir-

mək və ya həbs etmək üçün bir səy də göstərmir. 

 Dövlətin terrorçu qrupları hər hansı bir şəkildə dəstəkləmədiyi bu halda, terrorçuların ehtiyac-

ları  özləri,  ya  da  xarici  havadarları  tərəfindən  qarşılanacaqdır.  Bask  Bölgəsinin  müstəqilliyi  üçün 

mübarizə  edən  separatçı  ETA  terror  təşkilatının  Fransadakı  varlığı  buna  nümunə  olaraq  verilə  bilər. 

Yenə  Taliban  rəhbərliyinin  beynəlxalq  terrorçuların  Əfqanıstanı  bir  təlim  və  əməliyyat  bazası  kimi 

istifadə  etmələrinə  icazə  verməsi  və  Ladenin  yaxalanmasına  yönəlmiş  səylərə  dəstək  verməməsi 

sözügedən dəstəyin ən tipik nümunələrindən biri kimi göstərmək olar [4, s. 33]. 

 4. Dövlətin terrorist fəaliyyətlərlə mübarizə aparma məsələsində yetərsiz qalması 

 Ümumiyyətlə dövlətlər ölkə torpaqlarını idarə etməklə yanaşı, bəzi dövlətlər ölkə torpaqlarını 

tamamilə  nəzarət  etməyə  bilər.  Dövlət,  terrorçuların  ölkəsi  içində  olmasını  istəməməklə  bərabər 

kifayət  qədər  hərbi  qüvvəyə  və  ya  texnoloji  imkanlara  malik  olmaması  kimi  səbəblərlə  terrorçu 

fəaliyyətləri qarşısını almaqda yetərsiz qala bilər. Bu cür dövlətlər terrorçular üçün ideal məskunlaşma 

yerləridir. Dövlət bu halda digər bir dövləti və ya regional təşkilatı yardım etməsi üçün dəvət edə bilər. 

Məsələn,  1977-ci  ildə  Somali  hökuməti  Mogadishudaki  təyyarə  qaçırma  hadisəsində  aksiyanı  sona 

çatdırılmasında çatışmazlığından dolayı Qərbi Almaniyadan yardım tələb etmişdir. Dövlət beynəlxalq 

terrorizmə cavab vermək üçün kifayət qədər imkanlarının olmasına baxmayaraq digər dövlətlərdən və