Iqtisodiy bilim asoslari

Oddiy kooperatsiya - bu bir xil ishni yoki xizmat vazifasini bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi uyushishi, birgalashib ma’lum tartib asosida ishlaydigan kishilar, aniqrog’i kosiblar guruhidir.
Mashinalashgan ishlab chiqarishga olib boruvchi yo‘lda manufaktura, ya’ni mehnat taqsimotiga asoslangan, lekin mashina hali mavjud bo‘lmagan sharoitdagi kooperatsiya muhim rol o‘ynaydi. Manufaktura davrida ishlab chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi tarkib topadi, har bir ayrim xodim esa jami ishchi kuchining tarkibiy qismiga aylanadi. Bunda oddiy kooperatsiyadagidek qo‘l mehnatiga va qo‘l mehnatiga asoslangan qurolga tayanadi.
Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda ishchini tor operatsiyalarni bajarishga bog’lab, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga o‘tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, mehnatning mazmuni va xarakterida, ishlab chiqarishning butun texnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham tub o‘zgarishlar ro‘y beradi. ХUSh asrning so‘nggi 30 yili ichida boshlangan sanoat revolyutsiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab chiqarish vujudga keldi.
Kooperatsiyaning bu shakli xuddi manufaktura singari, mehnat taqsimotiga asoslanadi, lekin undan mashinali mehnatga asoslanishi bilan tubdan farq qiladi. Fabrika ichidagi mehnat taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan belgilanadi.
Mashinalar tizimiga asoslangan fabrika bugun ham ko‘p jihatdan ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy bo‘g’ini rolini saqlab kelmoqda. Shu bilan birga fan va texnikadagi inqilobiy o‘zgarishlar, EХMning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, yagona axborot tizimlarining yaratilishi, ishlab chiqarish umumlashuvining yanada o‘sishi uning texnikaviy bazisini jiddiy ravishda o‘zgartirib yubordi.
Fan-texnika, texnologiya va axborot tizimidagi o‘zgarishlarga qarab ko‘pchilik olimlar, masalan, R.Aron, Dj. Golbreyt, U.Rostou va boshqalar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: industrlashgangungacha bo‘lgan jamiyat, industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadilar.
Bunda ular industrlashgangungacha bo‘lgan jamiyatning asosiy belgilari sifatida; a) aholining asosan qishloq xo‘jaligi bilan bandligi; b) qo‘l mehnatining hukmronligi; v) mehnat taqsimotining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik, xunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar); g) natural xo‘jalikning hukmronligini ko‘rsatadi.
Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi industrlashgan jamiyatning asosiy belgilari deb; a) ishlab chiqarishning mashinalash-ganligi; b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar sonining ko‘payishi; v) shahar aholisining qishloq aholisiga qaraganda ko‘payishi va boshqalar.
Тaraqqiyotning uchunchi muhim bosqichi yuqori darajada industrlashgan jamiyatning asosiy belgilari; a) xizmat ko‘rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; b) aholining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo‘lishi; v) fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va malakali mutaxassislar rolining oshishi; g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va hisoblash texnikalarining keng qo‘llanilishi; d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur yetkazmasdan iqtisodiy resurslarning hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalarning keng qo‘llanilishi va boshqalar.
Biz yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek texnika va texnologiyadagi o‘zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o‘ynaydi va tashkiliy, boshqaruv tizimlarining, ishchi-xizmatchilar tarkibining o‘zgarishiga, mehnat unumdorligining o‘sishiga olib keladi. Lekin bu texnik o‘zgarishlarga qarab bir tomonlama yondoshuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo‘lmaydi. Ayniqsa iqtisodiy tizimlar va ularning xarakterini bilishda ham texnik ham ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarning birgalikda olib, ularning o‘zaro bir-biriga ta’sirini va shu dialektik aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir bo‘ladigan taraqqiyot qonunlarini o‘rganish zarurdir.
Jamiyat taraqqiyotiga jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko‘rish mumkinki, bir necha ming yillab mudrab rivojlanmay yotgan texnika va texnologiya taraqqiyoti tovar xo‘jaligi va bozorning vujudga kelishi bilan gurkirab o‘sib ketdi.
Тexnika taraqqiyotining hamma bosqichlari ya’ni oddiy kooperatsiya, manifaktura, mashinalashgan ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari keyingi 250-300 yilga, ya’ni tovar xo‘jaligi rivoj topgan davrga to‘g’ri keladi. Shuning uchun ham keyingi paytda ko‘pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini iqtisodiy tizimlarga bo‘lib o‘rganadilar.

Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi - iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo‘jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi.

Iqtisodiy nazariyada ko‘pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog’lab turkumlashga harakat qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uchta nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlari.
An’anaviy iqtisodiyot - deyarli hamma mamlakatlar bosib o‘tgan tarixiy tizimdir. U hozirgi davrda ham ko‘plab iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo‘lib, ularda urf-odatlar, udumlarga, an’analarga asoslangan iqtisodiy jarayonlarga amal qiladi. Ularda natural yoki mayda tovar xo‘jaligi hukmron bo‘ladi. Bu yerda ishlab chiqarish, ayirboshlash, daromadlarni taqsimlash vaqti-vaqti bilan o‘rnatiladigan urf-odatlarga asoslanadi. Merosxo‘rlik va sulola (tabaqa) shaxslarning iqtisodiy rolida hukmronlik qiladi, ijtimoiy-iqtisodiy turg’unlik aniq ifodalanadi. Тexnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy qilish keskin cheklangan, chunki ular an’analar bilan ziddiyatli hisoblanadi va ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug’diradi. Iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy va madaniy tartiblar birlamchi hisoblanadi.
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki iqtisod muammosini hal qilishning bir xil va umum tan olingan yechimi mavjud emas. Хar xil madaniyat va tarixiy o‘tmish, har xil urf-odat va an’analar, qarama-qarshi mafkuraviy qarashlarga ega bo‘lgan turli jamiyatlar aniq iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun turli xil tartiblardan foydalanadi.
Bozor iqtisodiyotiga qarama-qarshi tizim, ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy resurslarga ijtimoiy aniqrog’i davlat mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar tomonidan iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan xarakterlanadi. Foydalanadigan resurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab chiqarishni tashkil qilish kabilarga tegishli barcha muhim qarorlar markaziy boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim bozor iqtisodiyoti tizimidir.
Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyotidir (adabiyotlarda uni sof kapitalizm deb ham yuritiladi). Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyotidir (manbalarda uni aralash iqtisodiyot tizimi deb ham yuritiladi).