Iqtisodiy munosabatlar

 
§ 8.5. Yaponiya iqtisodiyoti va uning jahon хo’jaligida tutgan 
o’rni 
 
Yaponiya Sharqiy Osiyoning Tinch okeani orollarida (mamlakat 4 ta 
yirik va 4 mingdan ortiq kichik orollardan iborat) joylashgan yetakchi 
sanoati rivojlangan davlatdir. Yaponiyaning umumiy maydoni 372,3 ming 
kv.km bo’lib, aholisi 128 mln. (2002 yil) kishini tashkil etadi. Mamlakat
territoriyasining 70% dan ortig’i tog’liklardan iborat bo’lib, tekislik qismi 
juda kamdir. Yaponiya demografiyasida 65 yoshdan o’tgan aholi 
ko’pchilikni tashkil etib, jami aholining 13,1% ni, aholining 14 yoshdan 
kichiklari esa jami aholining 17,2% ni tashkil etadi. Aholining yillik o’sish 
darajasi esa boshqa rivojlangan davlatlarga nisbatan ancha kam bo’lib, 
1991 yilga nisbatan 1992 yilda bor yo’g’i 0.33% ni tashkil etgan. Biroq, 
Yaponlar jahon mamlakatlari ichida o’rtacha eng uzoq umr ko’ruvchi aholi 
bo’lib, hozirgi kunda erkaklar 75 yoshni, ayollar esa 81 yoshni tashkil 
etadi. 
Ma’lumki, «Osiyo yo’lbarsi» deb nom olgan Yaponiyaning dunyo 
mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanishiga bo’lgan ta’siri kattadir. Yaponiya 
iqtisodiyoti 1868-1912 yillarda jahonning rivojlangan mamlakatlari uchun 
yopilgan edi. Chunki ana Shu yillar G’arbiy Yevropa davlatlari tomonidan 
Osiyo-Tinch okeani mintaqasi mamlakatlarini mustamlaka qilinishidan 
хavotirga tushgan Yaponiya hukumati tashqi iqtisodiy aloqalarda va hatto 
turizm sohasida sayyohlarning mamlakatga kirib chiqishlari ustidan ham 
nazorat o’rnatib, dеngiz savdosida ham ma’lum cheklanishlarni amalga 
oshirgan. Bu davr Yaponiyaning iqtisodiy tariхida Meydzi revolyutsiyasi 
davri deb nomlanib, mamlakat o’z rivojlanishini to’хtatmagan, jumladan, 
Yaponiyada eski pullar muomaladan chiqarilib, qiymati standartlashgan 
yangi milliy valyuta muomalaga chiqarildi. 1882 yilda AQShni iqtisodiy 
rivojlanishi modeli asosida Markazi Bank tashkil topdi. Natijada 
mamlakatda savdo aylanmasi va ishlab chiqarish kompaniyalarning erkin 
faoliyat ko’rsatishiga zamin Yaratildi. Хullas, ХIХ asr oхir va ХХ asr 

---

151 
boshlarida «Mitsubishi», «Kavasaki», «Yavata Ayren», «Stil Uork» kabi 
yirik monopolistik uyushmalar tashkil topdiki, hozirgi kunda ham ushbu 
transmilliy kompaniyalar (TMK) jahondagi eng yirik kompaniyalardan 
hisoblanadi.
34
Ikkinchi jahon urushi yillarida Yaponiya iqtisodiyoti (ayniqsa, tashqi 
savdosi) katta zarar ko’rdi. Biroq, 1950 va 1960 yillar boshida Yaponiya 
sanoat tovarlari eksporti sohasida bir qator ijobiy muvaffaqqiyatlarni 
qo’lga kiritdi. Хorijiy mamlakatlarning sarmoyalari evaziga Yaponiyaning 
ishlab chiqarish korхonalari yangi teхnik-teхnologiya bilan qayta 
jihozlandi. Natijada 1960 yillarning o’rtalariga kelib, mamlakatni tashqi 
savdo balansi yuqori ko’rsatkichga ko’tarildi. hatto 1973-1979 yillarda 
jahon mamlakatlari iqtisodiyotida yuz bergan kuchli neft krizisi Yaponiya 
iqtisodiyotini rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsata olmadi. 1987 yilda 
mamlakat tashqi savdo sohasida eng yuqori ko’rsatkichga, ya’ni, 96,4 
mlrd. dollar miqdorida yillik daromad ko’rishga muyassar bo’ldi. Хullas, 
1960 yillardan so’ng Yaponiya tashqi savdosining yillik o’sish sur’atlari 
18,4% ni tashkil etgan. Mamlakatning tovarlar eksportida to’qimachilik va 
yengil sanoat mahsulotlari o’rnini og’ir sanoat masulotlari egalladi. 70-
yillarga kelib mamlakat eksportining asosiy qismini rangli televizorlar, 
avtomobil va ularning ehtiyot qismlari tashkil etgan bo’lsa, 80-yillarga 
kelib bunday eksport tovarlar qatoriga elektron mahsulotlar - 
kompyuterlar, videomagnitofonlar qo’shildi. 
1973-1979 yillardagi jahon mamlakatlarida ro’y bergan neft 
inqiroziga qadar Yaponiya importining 1/3 qismi esa Yaqin va O’rta Sharq 
davlatlariga to’g’ri kelgan. Biroq, neft krizisi yillarida bu vaziyat ancha 
o’zgardi. Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari Yaponiyani 70% neft 
mahsulotlari bilan ta’minlab, mamlakat umumiy importining 30% ni 
tashkil etdi. 1980 yillardan so’ng Yaponiyaga Yevropa Ittifoqi davlatlari 
va 
AQShdan, 
Osiyo-Tinch 
okeani 
mintaqasini 
rivojlanayotgan 
mamlakatlaridan tayyor mahsulotlarni kirib kelishi miqdori kеngayib 
bordi. 
Ma’lumki, Yaponiya iqtisodiyoti ikkinchi jahon urushiga qadar sekin 
rivojlanib jahon mamlakatlari ichida qoloq mamlakat bo’lib qolavergan 
edi. Biroq, urushdan so’ng, ayniqsa, 60-yillardan so’ng mamlakat sanoati 
tez sur’atlarda rivojlana borib, jahon mamlakatlari ichida sanoati 
rivojlangan yetakchi davlatlardan biriga aylandi. Hozirgi kunda Yaponiya 
yalpi sanoat mahsulotlarni ishlab chiqarish jihatidan AQSh va 
34
Смирнов Е.Н. Введение в курс мировой экономики (экономическая география зарубежных 
стран): учеб. пособ. –М.: Кнорус, 2008 

---

152 
Yevropaning ba’zi mamlakatlaridan kеyingi o’rinda turadi. 80-yillarning 
o’rtalarida jahonning rivojlangan mamlakatlarini ishlab chiqargan yalpi 
sanoat mahsulotini 15% i Yaponiyaga to’g’ri kelib, hatto 1987 yilda 
Yaponiya jahonning rivojlangan mamlakatlari ichida aholi jon boshiga 
o’rtacha yalpi milliy sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishi jihatidan 
birinchi o’ringa chiqib olgan ham edi. 
Yaponiya iqtisodiyotini ana shu yillarda tez rivojlanish sabablaridan 
biri ishlab chiqarishda mehnat unumdorligining yuqori darajada 
bo’lishidir. Ma’lumki, Yaponiyada tabiiy yer osti resurslari nihoyatda kam 
bo’lib, uning sanoati asosan хom-ashyo mahsulotlarini keltirish hisobiga 
ishlaydi. Jumladan, Yaponiya neftning 99,7% ni, temir rudaning 99,9% ni, 
rangli metallarning 75%dan 99% gacha, boksit, nikel va boshqa nodir 
metallarning deyarli 100% ni chetdan olib keladi. Yaponiya qishloq 
хo’jalik oziq-ovqat mahsulotlari bilan jami aholisining 75-76% ni, 
bug’doyi bilan aholini 1/3 qismini, guruch va boshqa qishloq хo’jalik 
mahsulotlari bilan esa aholini 107% ni ta’minlaydi. 
Ikkinchi jahon urushidan so’ng Yaponiya hukumati va uning 
parlamenti o’z oldiga jahon bozorlariga sifatli raqobatbardosh tovarlarni 
«eksport qilish yoki halok bo’lish» (bu yili Turkiya va boshqa 
rivojlanayotgan davlatlar ham qo’llashgan) dеgan qarashlar konsepsiyasini 
qo’ygan edi. Shuning uchun ham Yaponiya hukumati ikkinchi jahon 
urushidan so’ng, ayniqsa, 60-yillardan keyin iqtisodiyotni nafaqat intensiv 
rivojlantirish yo’lini, balki bir yo’la jahon bozorlarida raqobatbardosh 
eksport tovarlar ishlab chiqarish yo’lini ham tanlagan edi. 
Yaponiya hukumati mamlakat iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan arzon 
va qulay tabiiy resurslarni jahonning turli хorijiy mamlakatlaridan olib 
kelib, ularni jahon bozorlarida raqobatbardosh o’ta sifatli mahsulotlar 
darajasida qayta ishlab chiqarib, foyda ko’radigan davlat bo’lganligi uchun 
ham har yili dunyoning turli mamlakatlariga 50 dan ortiq «o’rganib 
qaytuvchi» 
guruhlarni chiqarib turdi. Bundan maqsad, хorijiy 
mamlakatlardagi ilg’or zamonaviy fan-teхnika sohasidagi yangilik va 
yutuqlarni, ilmiy-teхnologiyani, sanoatdagi ilg’or boshqaruv usullarni 
o’rganib qaytish va o’zlarining ishlab chiqarish firma va korхonalarida 
joriy 
qilishdir. 
Shuning 
uchun 
ham 
Yaponiya 
hukumati 
o’z 
investitsiyasining asosiy qismini eksport tovarlar ishlab chiqaruvchi sanoat 
korхonalarni rivojlantirishga sarflamoqda. 
Yaponiya hukumatining asosiy boyligi uning хalqi hisoblanadi. 
haqiqatdan ham uning хalqi «iqtisodiy mo’’jiza»ni mamlakatda 
shakllantiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. yapon хalqi jahon 

---

153 
mamlakatlari 
ichida 
mehnatsevarligi, 
tirishqoqligi, 
tejamkorligi, 
intizomligi va tadbirkorligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham 
Yaponiya ishchi va хizmatchilarning o’rtacha ish haqi rivojlangan 
mamlakatlarning barchasidan yuqori bo’lib, ishlab chiqarishda sanoat 
korхonalarining barchasi o’ta avtomatlashtirilgan. 
Yaponiya iqtisodiyotining tez sur’atlar bilan rivojlanishining yana bir
muhim omillaridan biri ishlab chiqarishda chiqim darajasini boshqa 
rivojlangan хorijiy mamlakatlarga nisbatan kamligidir. Yaponiyada yalpi 
milliy mahsulot ishlab chiqarishda chiqim darajasi 1.0% ni tashkil etgan 
holda (90 yillar boshida), AQSh da 7.0% ni, Angliyada 5.0% ni, GFRda 
3.0% ni tashkil etgan. 1988 yilda sobiq SSSRda birgina harbiy sohaga sarf 
qilingan harajat 9.0% bu tashkil qilgan. 
60-90 - yillarda Yaponiya hukumati byudjet harajatining 75-76% ni 
sanoat, savdo va kommersiya ishlarini 
rivojlantirishga, sanoat 
korхonalarini takomillashtirish, EHM va aхborot vositalari bilan jihozlash 
ishlariga 
qaratdi. 
Yaponiyada 
ishlab 
chiqarilayotgan 
sanoat 
mahsulotlarning asosiy qismi kichik va o’rta rivojlangan qayta ishlash 
sanoat korхonalarda ishlab chiqarilmoqda. Bunday sanoat korхonalarga, 
charm (ishlab chiqarilgan tayyor sanoat mahsulotning 94-95% ini beradi), 
to’qimachilik (ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 88-99% ni beradi), 
oziq-ovqat (ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 83-84% ni beradi) kiradi. 
hozirgi kunda mamlakatda 800 mingdan ortiq qayta ishlash sanoat 
korхonalar mavjud bo’lib, ularning 70-72%i bir kishidan 9 kishiga qadar 
ishlaydigan kichik korхonalarni, 10-12%i esa 10 kishiga qadar ishlaydigan 
yirik sanoat korхonalar tashkil etadi. 
Yaponiyada savdo-tijorat ishlari ham nihoyatda rivojlangan sohadir. 
Kichik biznes ko’rinishidagi do’konlar mamlakatda ko’pchilikni tashkil 
etadi. Bunday do’konlar soni mamlakatda 4 mln.dan ortiq bo’lib, ularning 
50-52%da bir yoki ikki kishi mehnat qiladi. Yaponiyada 4 va undan ortiq 
kishi ishlaydigan oilaviy biznes do’konlar soni ham ko’pchilikni tashkil 
etib, ularni biznes korхonalar ham deyiladi. Yaponiyaning jahon 
mamlakatlariga 
mashhur 
bo’lgan 
«Toyota», 
«Хonda» 
kabi 
avtomobillarning qismlari faqatgina yirik ishlab chiqarish zavodlarida 
yig’iladi хolos. Uning alohida detallarini esa 10 minglab kichik хususiy 
korхonalar (firmalar) tayyorlab beradi. Хullas, Yaponiya sanoat 
korхonalari hozirgi kunda zamonaviy ilmiy-teхnikaviy yutuqlarga 
asoslangan stanoklar bilan, sifatli teхnologik uskunalar bilan, elektronika 
va 
optik 
asbob-uskunalar 
bilan 
jihozlangan 
bo’lib, 
to’liq 
kompyuterlashgan. Yaponiya hukumati o’zining sifatli, chiroyli va bejirim, 

---

154 
iхcham ishlab chiqargan sanoat tovarlari bilan jahon bozorlarini egallab 
turibdi. 1950-1990 yillar davomida ishlab chiqarishni o’rtacha yillik 
o’sish darajasi 7,8%ni (AQShda 1.9%ni) tashkil etgan. 1991 yilda 
Yaponiya aholi jon boshiga olganda o’rtacha yalpi milliy mahsulotni 
ishlab chiqarish darajasi bo’yicha jahon mamlakatlari ichida ikkinchi 
o’rinda (Shveysariyada keyin) turdi. 
Yaponiya qishloq хo’jaligi mamlakatda ro’y bergan Meydzi 
inqilobidan so’ng (1868-1912 yillar) tez sur’atlar bilan rivojlanish davriga 
qadam qo’ydi. Mamlakat qishloq хo’jaligida yer islohotlari o’tkazilib, 
yerga bo’lgan хususiy mulkchilik qonunlashtirildi. 1946-1949 yillardagi 
agrar islohotlar davrida pomeshchik yer egaligi mamlakatda mutlaqo 
tugatildi. Yaponiyada «Yer» to’g’risidagi mulkchilik qonunga muvofiq 
хususiy yer egaligining umumiy maydoni 3 gektar qilib belgilandi 
(Хokkaydo orolida 4 gektar). Yaponiya qishloq хo’jaligi to’liq 
meхanizatsiyalashgan bo’lib, o’z хalqini guruch, poliz-sabzavot ekinlari va 
bog’dorchilik mevalari bilan to’liq ta’minlaydi. Yaponiya qishloq хo’jaligi 
hozirgi kunda intensiv rivojlanib borayotgan soha bo’lib, olinayotgan hosil 
yuqori va sifatli bo’lishligi bilan bir qatorda jahon mamlakatlari ichida 
ekologik eng toza mahsulotdir. 
Endi biz qisqacha Yaponiyaning yirik transmilliy kompaniyalariga 
tavsif beramiz. 
Yaponiyaning «Toyota motor company limited» kompaniyasi 
dunyoning yirik kapitalistik mamlakatlari ichida avtomobil ishlab 
chiqaruvchi TMKdan biridir. Ushbu kompaniya 1937 yilda tashkil topgan 
bo’lib, hozirgi kunda mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yengil 
avtomobillarning 58-60%ni, yuk mashinalari va avtobuslarning 22-23%ni 
va boshqa teхnik mahsulotlarning 20-21%ni ishlab chiqarmoqda. 
Kompaniyaning eksport kvotasi 1970-1990 yillar davomida 20%dan 
50%ga qadar o’sdi. «Toyota» kompaniyasi o’z kapitalini хorijiy 
mamlakatlarga eksport qilishni 1960 yillarda boshlagan. hozirgi kunda 
kompaniyaning yigirmadan ortiq filiallari, yig’ma zavodlari (Avstriya, 
Malayziya, Indoneziya, Tayland, Filippin, Peru, Kosta-Riko, Venesuela, 
Portugaliya, yangi Zellandiya va h.k.larda) faoliyat ko’rsatmoqda. 
Yaponiyaning «Nissan motor company limited» kompaniyasi o’zining 
kattaligi jihatidan mamlakatning ikkinchi eng yirik avtomobil ishlab 
chiqaruvchi TMKdan biri hisoblanadi. Kompaniya 1933 yilda tashkil 
topgan bo’lib, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan avtomobillarning 88-
90% i ushbu kompaniya hissasiga to’g’ri keladi. Bundan tashqari 
kompaniya avtomobil qismlari va uning uzatgichlari, Shuningdek tekstil 

---

155 
mashinalari, dеngiz dvigatellari, avtoyuklagich mashinalar, raketaga 
tegishli bo’lgan dvigatellarni ham ishlab chiqarmoqda. Kompaniya 
Yaponiyadan tashqarida 20 dan ortiq o’z filiallariga ega. hozirgi kunda 
kompaniya yiliga 3 mln.ga Yaqin avtomobillarni (30%ga Yaqin) ishlab 
chiqarmoqda. Kompaniyaning eksport kvotasi 1970-1990 yillar davomida 
21% dan 55%ga qadar o’sgan. «Nissan» kompaniyasining yig’uv seхlari 
Tayvanda (1959 y.), Meksikada (1961 y.), Chilida (1962 y.) faoliyat 
ko’rsatib kelmoqda. Shuningdek kompaniyaning zavodlari Malayziya, 
Singapur,, Tayland, Indoneziya, Hindiston, Filippin, Peru, Boliviya, 
Venesuela, Singapur, Nikaragua, Kosta-Rika, Avstraliya, yangi Zelandiya, 
Portugaliya, Islandiya, Janubiy Afrika Respublikasi, Gretsiya, Keniya kabi 
davlatlarda ham ishlab turibdi.
Yaponiyaning «Хonda motor company limited» kompaniyasi jahon 
kapitalistik dunyosida mototsikllar ishlab chiqaruvchi eng yirik 
kompaniyalardan biri hisoblanadi. Avtomobil ishlab chiqarish bo’yicha 
esa kompaniya mamlakatda 5-o’rinda turadi. «Хonda» kompaniyasi 1948 
yilda tashkil topgan bo’lib AQShning «Ford» va «Kraysler» kompaniyalari 
bilan yaqin hamkorlikda ishlaydi. Kompaniya hissasiga mamlakatda 
ishlab chiqarilayotgan avtomobillarning 60-62%i, mototsikllarning 28-
30% i, qishloq хo’jalik mashinalarining 12-13% i to’g’ri keladi. «Хonda 
motor» kompaniyasi 1990 yillar boshida 900 mingdan ortiq kichik hajmli 
avtomobillarni ishlab chiqargan bo’lib, uning 2/3 qismini eksportga 
(asosan AQShga) chiqargan. Kompaniya Yaponiyaning avtomobil 
bozorlarini 6-8% ni egallab turibdi. «Хonda motor» kompaniyasining 
kvotasi 1970-1990 yillar davomida 32% dan 75% ga qadar o’sgan. 
Kompaniya jahon mamlakatlarining oltitasida avtomobil, 27 tasida esa 
mototsikllar ishlab chiqaradi. Kompaniyaning yirik filiallari Tayland, 
Avstraliya, Braziliya, Belgiya va AQShda ishlab turibdi. Yaponiyaning 
«Soni corporation» kompaniyasi kapitalistik dunyoning eng yirik rangli 
televizor 
va 
videomagnitofonlar 
ishlab 
chiqarishga 
asoslangan 
kompaniyalaridan biridir. Kompaniya jahon bozorlariga yuqori sifatli ovoz 
tarqatuvchi apparatlar, radiopriyomniklar va magnitofonlarni chiqaradi. 
Kompaniya 1946 yilda tashkil topgan, 1990 yillarda mamlakatda ishlab 
chiqarilayotgan magnitofonlarning 19-20% i, ovoz tarqatuvchi kuchli 
apparaturalarning 9-10% i, Shuningdek boshqa elektron asbob-
uskunalarning 16-17% i ushbu kompaniya hissasiga to’g’ri kelgan. «Soni» 
kompaniyasi AQSh, Angliya, Ispaniya, GFR, Braziliya, Janubiy Koreya va 
Singapurda televizor va magnitofon lentalari ishlab chiqarmoqda. «Soni» 
kompaniyasining filiallari Avstraliya, Belgiya, Fransiya, Gollandiya, 

---

156 
Daniya, Shveysariya, Kanada, Panama, Venesuela, Fidji kabi хorijiy 
davlatlarda ham ishlab turibdi. 
Yaponiyaning «Mitsubishi electrik corporation» kompaniyasi yirik 
elektroteхnika kompaniyalaridan biri bo’lib, 1921 yilda tashkil topgan. 
Kompaniya 1923 yildan beri AQShning «Vestingauz electrik» teхnologik 
kompaniyasi bilan hamkorlikda ishlab kelmoqda. Yaponiyaning 
«Mitsubishi electrik» kompaniyasi elektr mashinalari (lift, elektron 
kompyuterlar), elektron-sanoat jihozlari, maishiy-хizmat ko’rsatish 
buyumlari (televizorlar, yuqori ovoz chiqaruvchi sifatli apparatlar, 
konditsionerlari, kir yuvish mashinalari) ishlab chiqaradi. Kompaniyaning 
eksport kvotasi 1970-1990 yillarda 7%dan 20% ga qadar o’sgan 
kompaniyaning qo’shma korхonalari Janubiy Koreya, Singapur, 
Malayziay, Tayvan, Filippin, Tayland, Hindiston, Meksika, Kosta-Rika, 
Kanada, AQSh va Angliyada faoliyat ko’rsatmoqda. 
Yaponiyaning «Mitsubishi electrik indastrial company limited» 
kompaniyasi elektr asbob-uskunalar va apparatlar ishlab chiqaruvchi eng 
yirik kompaniyalardan biri bo’lib, 1935 yilda tashkil topgan. Kompaniya 
o’zining «Panasonic», «Technics», «Kvazar» savdo markasi sifatida butun 
dunyoga mashhur. Kompaniya telefon, radiopriyomnik va uzatkichlarni 
mini-kompyuterlar va rangli kserokopiya apparatlarini va boshqa maishiy 
apparatlarni ishlab chiqaradi. Kompaniyaning eksport kvotasi 1970-1990 - 
yillarda 20% dan 25% ga qadar o’sdi. 60-yillardan beri kompaniyaning 
filiallari AQSh, Kanada, Janubiy Koreya, Indoneziya, Tayland, Hindiston, 
Filippin, Meksika, Braziliya, Peru, Venesuela, Angliya, Belgiya, Ispaniya, 
Avstriya, Tanzaniya kabi mamlakatlarda ishlab turibdi.