Iqtisodiy rivojlanishning asosiy indikatorlari

Mustaqil ishning ilmiy va amaliy ahamiyati : Iqtisodiy o'sishning o'sish mexanizmi bo'yicha mustaqil ish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Iqtisodiy o'sishga hissa qo'shadigan turli omillarni o'rganish va tushunish bo'yicha mustaqil ishlash orqali biz iqtisodiy taraqqiyotni qanday boshqarish va uzoq muddatda barqaror rivojlanishni rag'batlantirish haqida qimmatli tushunchalarga ega bo'lishimiz mumkin. Ushbu turdagi ishlar ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarga, ta’lim va malaka oshirishga, infratuzilmani rivojlantirishga investitsiyalar kabi iqtisodiy o‘sishning asosiy omillarini aniqlash imkonini beradi. Ushbu omillar va ularning iqtisodiy o‘sish bilan aloqalarini o‘rganish orqali biz iqtisodiy taraqqiyotga yordam beruvchi siyosat va strategiyalarni shakllantirish, ish o‘rinlari yaratish va butun dunyo bo‘ylab odamlarning turmush darajasini yaxshilashga yordam bera olamiz.
Mustaqil ishning tuzilishi va hajmi : Mustaqil ishi 21 betdan iborat bioʻlib, kirish, bitta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat.


Tayanch iboralar: iqtisodiy o‘sish, texnologik model, endogen, ekzogen, daromad, xarajat, g‘oya, intellektual mulk, kapital, texnologiya, model, patent, raqobat, yalpi milliy mahsulot (YAMM), yalpi ichki mahsulot (YAIM), milliy daromad (MD),davlat budjeti, deflyator, baholari indeksi, inflyatsiya, ishsizlik


I BOB Iqtisodiy o’sishda o’sish dvigateli
1.1 Iqtisodiy rivojlanish omillari tasnifi
Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o‘sish omillarini o‘rganish hamda uning kelgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida turli iqtisodiy o‘sish modellarining yaratilishiga olib keldi. Bu modellar o‘z mazmuniga ko‘ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning keynscha (keyinchalik neokeynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (keyinchalik neoklassik) nazariyasi yotadi.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari quyidagi noto‘g‘ri nazariy shartlarga asoslanadilar:

1. 
   mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan yaratiladi;
   
2. 
   ishlab chiqarish omillarining har biri o‘zining keyingi qo‘shilgan mahsulotiga tegishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga xissasini qo‘shadi. Shunga ko‘ra, bunga javoban barcha keyingi qo‘shilgan mahsulotga teng keluvchi daromad ham oladi;
   
3. 
   mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo‘lgan resurslar o‘rtasida miqdoriy bog‘liqlik mavjud;
   
4. 
   ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular o‘rtasida o‘zaro bir-birining o‘rnini bosish imkoniyati mavjud.
   

Biz oldingi boblarda aytganimizdek, neoklassik va boshqa ayrim yo‘nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo‘l qo‘yadilar:

1. 
   ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi, deb hisoblaydilar. Xolbuki, barcha ishlab chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki o‘zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi yaratilgan mahsulotga o‘tkazadilar. Lekin barcha omillar yaratilgan va o‘sgan (ko‘paygan) mahsulotning nafliligini yaratishda qatnashadilar;
   
2. 
   ular doimo barcha omillar ichida jonli mehnatning faol rol o‘ynashini, qolganlari esa passiv rol o‘ynashini unutadilar. Chunki hech bir tabiiy resurs, kapital resurlari jonli mehnat tomonidan harakatga keltirilmasa, o‘zicha harakatga kela olmasligi, irib-chirib o‘z joyida ham jismonan, ham qiymati yo‘q bo‘lib ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million yillardan beri milliard martalab tasdiqlanib kelmoqda. Lekin negadir ularning bunga e’tibor bergisi kelmaydi.
   

Neoklassik model ko‘p omilli hisoblanib, amerikalik iqtisodchi P.Duglas va matematik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funksiyasi asos qilib olingan. Kobb-Duglas modeli orqali ishlab chiqarish hajmining o‘sishida ishlab chiqarish turli omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi:
bu yerda:
Y – ishlab chiqarish hajmi;
K – kapital sarflari;
L – ishchi kuchi sarflari;
A, ,  - ishlab chiqarish funksiyasining koeffitsientlari:
A – mutanosiblik koeffitsienti;
 va  - ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi va kapital sarflari bo‘yicha elastiklik koeffitsienti.
Elastiklik koeffitsienti bir ko‘rsatkich miqdorining o‘zgarishi natijasida boshqa bir ko‘rsatkich miqdorining o‘zgarishi darajasini ifodalaydi. Shunga ko‘ra,  koeffitsienti kapital sarflarining 1%ga o‘sishi ishlab chiqarish hajmining necha foizga o‘sishini,  koeffitsienti esa ishchi kuchi sarflarining 1%ga o‘sishi ishlab chiqarish hajmining necha foizga o‘sishini ko‘rsatadi.  va ning yig‘indisi ishchi kuchi va kapital sarflarining bir vaqtning o‘zida 1%ga o‘sishi ishlab chiqarish hajmining necha foizga o‘sishini ko‘rsatadi.
Ch.Kobb va P.Duglas o‘z tadqiqotlarida AQSh qayta ishlash sanoatining 1899-1922 yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib, ishlab chiqarish funksiyasining ko‘rsatkichlarini aniqlashga harakat qilganlar:
Bu ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, o‘sha davrda AQSh qayta ishlash sanoatida kapital sarflarining 1%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmini 0,25%ga, ishchi kuchi sarflarining 1%ga oshirilishi esa ishlab chiqarish hajmini 0,75% ga oshishiga olib kelar ekan.
Keyinchalik Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funksiyasini golland iqtisodchisi YAn Tinbergen yanada takomillashtirib, unga yangi omil – texnika taraqqiyoti ko‘rsatkichini kiritdi. Natijada ishlab chiqarish funksiyasi formulasi quyidagi ko‘rinishni oldi:
bu yerda: e^rt – vaqt omili.
Ishlab chiqarish funksiyasiga vaqt omilining kiritilishi endilikda nafaqat miqdor, balki «texnika taraqqiyoti» atamasi orqali uyg‘unlashuvchi sifat o‘zgarishlari – ishchi kuchi malakasining o‘sishi, innovatsiya jarayonlarining kuchayishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashuvi, jamiyat miqyosida ma’lumotlilik darajasining oshishi va boshqalarni ham aks ettirish imkonini berdi.
Iqtisodiy o‘sishning keynscha modeli makroiqtisodiy muvozanatning keynscha nazariyasini rivojlantirish va unga tanqidiy yondoshish natijasida vujudga kelgan. Bu modellar orasida ingliz olimi R.Xarrod va amerikalik olim E.Domarning iqtisodiy o‘sish modellari e’tiborga molik hisoblanadi. Har ikkala modelning umumiy jihatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilar orqali shartlanadi:
1) Ular neoklassik modellardan farqli o‘laroq bir omilli model hisoblanadi. Ya’ni bu modellarda milliy daromadning o‘sishi faqat kapital jamg‘arishning funksiyasi hisoblanib, kapital samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishchi kuchi bandligining oshishi, FTT yutuqlaridan foydalanish darajasining o‘sishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi kabi boshqa barcha omillar nazardan chetda qoldiriladi;
2) Ishlab chiqarishning kapital sig‘imi ishlab chiqarish omillari narxlarining nisbatiga bog‘liq bo‘lmay, faqat ishlab chiqarishning texnik sharoitlari orqali aniqlanadi.
Neokeynscha modelda investitsiyalarning o‘sishi iqtisodiy o‘sish va uning sur’atlarini belgilovchi omil hisoblanib, u bir tomondan, milliy daromadning o‘sishiga imkon yaratadi, ikkinchi tomondan esa, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytiradi. O‘z navbatida daromadning o‘sishi bandlikning oshishiga imkon yaratadi. Investitsiya hajmining ko‘payishi natijasida kengaygan ishlab chiqarish quvvatlari daromadning o‘sishi orqali to‘liq ishga tushirilishi lozim.
Shunga ko‘ra, E.Domarning modelida quyidagi tenglik orqali muvozanatning ta’minlanishi shart qilib qo‘yiladi.
Jahonda kechayotgan globallashuv va integratsiya sharoitida iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillarini ekonometrik usullar va kompyuter texnologiyalari yordamida o‘rganish, tadqiq qilish va ularni ilmiy asosda miqdoriy baholash zarur hisoblanadi. Umuman, bular, nafaqat butun iqtisodiyotning rivojlanishini tartibga solishda, balki tarmoqlar, birlashmalar va korxonalar rivojlanish ko‘rsatkichlarining tahlilida, ular uchun uzoq muddatli prognozlar tuzishda ham e’tiborga olinishi mumkin.
Iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillarini, talab va taklif tomon omillari, kabi guruhlash asosiysidir. Umuman, talab va taklif omillari o‘zaro bog‘liqdir. Jami talab oshsa va qo‘shimcha resurslardan samarali foydalaniladigan bo‘lsa, ishlab chiqarish potensialining, taklifning oshishi kuzatiladi. Jami talab miqdori, uning o‘zgarishlari va taqsimlash va iste’mol mexanizmining takomillashishi eng muhim omildir, lekin bu qanchalik muhim bo‘lmasin, uzoq muddat qaralganda, iqtisodiy o‘sish natijalari, taklif va ishlab chiqarish tomondagi omillar (xususan, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, inson salohiyati omili, intensiv omillar, 1-jadval) bilan belgilanadi. Shuningdek, tadbirkorlik, ishbilarmonlik, xususan, boshqaruv qobiliyatining, umummilliy ma’naviy-ruhiy muhitning ham roli beqiyosdir.
Milliy iqtisodiyotning barqaror iqtisodiy rivojlanishini ifodalovchi mezon va ko‘rsatkichlarni aniq bilish, ularning qaysi omillarga va qanday bog‘liqliqda ekanligini aniq tasavvur qilish ham o‘ta muhimdir. Iqtisodiy rivojlanishning barqarorligini, aslida, ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlardan birginasi emas, ularning kompleksi bo‘yicha baholash mumkin.
Harrod-Domar o'sish modeli yuqori darajadagi investitsiyalar va jamg'armalarga ega bo'lgan iqtisodlarda yuqori o'sish sur'atlariga ega bo'lishini ta'kidlaydi, chunki bu investitsiyalar iqtisodiyotning kapital zaxirasiga qo'shiladi, bu esa ishlab chiqarishni ko'paytirish imkonini beradi. Xususan, model iqtisodiy o‘sish sur’ati (g) investitsiyalarning asosiy kapitalga (s/k) nisbati kapital ishlab chiqarish koeffitsientiga (k) teng ekanligini ko‘rsatadi.
Shunday qilib, Xarrod-Domar modelidagi o'sish formulasi g = s/k x k, bu erda s - jamg'arma darajasi va k - kapital zaxirasi darajasi. Ushbu modelga ko‘ra, jamg‘arma stavkalari yuqori bo‘lgan mamlakatlarda o‘sish sur’atlari yuqori bo‘ladi, chunki ular ko‘proq sarmoya kiritib, kapitalini ko‘paytirishi mumkin.
Solou-Swan modeli esa iqtisodiy o'sish nafaqat kapital fondiga, balki ishchi kuchining o'sishi va texnologik taraqqiyotga ham bog'liqligini ko'rsatadi. Model shuni ko'rsatadiki, iqtisodiyot kapitalga investitsiya qilganda, ular tushumning pasayishini boshdan kechiradilar, bu esa qo'shimcha kapitalning marjinal unumdorligi vaqt o'tishi bilan pasayadi.
Shuning uchun, ushbu modelga ko'ra, mahsuldorlik va ishlab chiqarish hajmining o'sishini faqat texnologik taraqqiyotga sarmoya kiritish va ishchi kuchini kengaytirish orqali uzoq muddatda ta'minlash mumkin. Uzoq muddatli istiqbolda o'sish sur'atlarini yuqori darajada ushlab turish uchun faqat kapital to'planishi etarli emas.