Iqtisodiy xavfsizlik” fanidan mustaqil ish mavzu: Shanxay hamkorlik tashkilotining jahon xavfsizlik tizimidagi o‘rni va O‘zbekistonning undagi roli Bajardi: ix-51-2 guruhi talabasi Urinov Oybek Tekshirdi: Kalandarov Ravshan

Shanxay hamkorlik tashkilotining shakllanishi
Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a‘zo davlatlar o‘rtasidagi aloqalarning tarixi uzoq ildizlarga borib taqaladi. Agarda o‘tmishda Xitoy va O‘rta Osiyo aloqalariga e‘tibor qaratadigan bo‘lsak, bir necha ming yillik aloqalar har qanday sharoitda ham ko‘plab to‘siqlarga qaramasdan davr sinovlariga bardosh berib, rivojlanishda davom etavergan. Buyuk ipak yo‘li doirasida savdo va madaniy aloqalar natijasida xalqlarimiz bir-biriga har jihatdan yaqinlashib borgan. Fikrlarimizning isboti uchun misollar hatto keragidan ham ortiqroq deyishimiz mumkin.

ShHT ham boshqa tashkilotlar kabi o‘zining tarixi va shakllanish jarayonlariga ega. «Shanxay beshligi» sifatida dastlab o‘z faoliyatini boshlagan tashkilot a‘zoligiga O‘zbekistonning qo‘shilishi bilan Shanxay Hamkorlik Tashkiloti nomini oldi. Aslida ShHTning tarixiy ildizlari XX asrning 60-yillariga borib taqaladi. Chunki, sobiq ittifoq XXR o‘rtasidagi hududiy muammolarni hal etish o‘sha davrdayoq pishib yetilgandiki, unga barham berish esa ma‘lum bir muddatni taqozo etardi.² «Shanxay beshligi» Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Xitoy Xalq Respublikalari o‘rtasidagi chegara hududlarida qurolli kuchlar sonini qisqartirish va bir-biriga ishonish natijasida kelishuvga erishish jarayonida shakllandi.

Birinchi bosqich – 1989-yil noyabr oyidan 1991-yil dekabr oyiga qadar sobiq Sovet Ittifoqi parchalanib ketishigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.³ «Sovuq urush» sharoitida sobiq sovet ittifoqining Xitoy bilan munosabatlari bir xil rivojlanmaydi. Ulardagi siyosiy tizim yagona kommunistik qarashlarga asoslangan bo‘lsada, ammo munosabatlar doimo iliq va ittifoqchilik ko‘rinishida bo‘lib kelmadi. Sovet-Xitoy munosabatlari goh iliq, goh siyosiy tarang holatda bo‘lib keladi. Qolaversa sovuq urush davridan yoki to XX asrning 90-yillariga qadar Xitoy ikkinchi darajali davlat sifatida baholanib kelindi. Garchi Birlashgan Millatlar Tashkiloti «Xavfsizlik Kengashi» doimiy a‘zosi bo‘lib, hududiy va aholi soni jihatidan yirik davlatlar sirasiga kirsa-da, bari-bir Xitoy dunyo siyosati va iqtisodida u qadar kuchli ta‘sirga ega emasdi. Lekin o‘tgan asrning 80-yillarida boshlanib ketgan iqtisodiy islohotlar natijasida Xitoy juda tez taraqqiy eta boshladi. Natijada bir necha yil ichida, ayniqsa, o‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab Xitoy dunyodagi eng yirik mahsulot ishlab chiqaruvchi davlatlardan biriga aylanib bordi. Bugunga kelib, u dunyoda mahsulot ishlab chiqarishining umumiy ko‘rsatgichlari bo‘yicha dunyoda AQShdan keyingi o‘ringa ko‘tarildi. Hatto ba‘zi sohalarda birinchilikni egallashga erishdi. Sovuq urush natijasida sobiq SSSR bosimi ostida belgilangan ittifoqning, to‘g‘rirog‘i ittifoqdoshlarning Xitoy bilan chegarasi masalasi, undan tashqari o‘rtadagi chegaralarda to‘plangan katta harbiy kuchlar jamlanmasi Xitoyning keyingi taraqqiyoti uchun to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan asosiy faktor sifatida qaraldi. Shu maqsadda Xitoy hukumati Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston Respublikalari bilan chegara masalasini hal qilishga kirishdi va ko‘p tomonlama muzokaralar boshlanib ketadi. Undan tashqari Xitoyda shu mamlakatlar bilan chegara hududlardagi harbiy kuchlar miqdorini qisqartirish masalasida ham muzokaralar boshlanadi. Shanxay hamkorlik tashkiloti tarixida mana shu voqealar tashkilot tarixining boshlanishi hisoblanadi.
Tarixshunoslikda «Shanxay beshligi» yoki Shanxay Hamkorlik Tashkiloti uchun dastlabki qadamlar aynan chegara masalasidagi muzokaralardan boshlandi deb qaraladi.
Tadqiqotchilar mazkur tashkilotning shakllanishidagi ikkinchi bosqich sifatida 1991-yil dekabrdan 1997-yil aprelgacha bo‘lgan davrni ko‘rsatishadi. Bu davrga kelib, sobiq SSSR davlat sifatida tugab, uning o‘rnida qator mustaqil davlatlar vujudga kelishi sababli endi Xitoy hukumati yuqoridagi muzokaralarni «sobiq ittifoqdosh» to‘rt davlat - Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston Respublikalari hukumatlari bilan alohida-alohida holda olib borishga to‘g‘ri keldi.
1997-yil aprel oyidan 2000-yilga qadar bo‘lgan vaqt tashkilot shakllanishining uchinchi bosqichi sifatida qaraladi. Aynan mana shu davrda tashkilotning besh a’zosi Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston Respublikalari o‘rtasida harbiy va boshqa sohalarga oid doimiy muzokaralar o‘tkazila boshlandi. Ayniqsa ular hududiy da’volardan voz kechib, mintaqaviy muammolarni hal etishga harakat qila boshladi.
1997-yil aprel oyidagi uchrashuvlardan keyin «Shanxay beshligi» doirasidagi hamkorlik faqatgina chegara masalasi yoki chegara hududlardagi qurolli kuchlar miqdorini qisqartirish borasida bo‘lib qolmasdan, boshqa sohalarda ham amalga oshirila boshladi. Ayniqsa, aloqalar keng miqyosli ravishda siyosat, diplomatiya, harbiy masalalar, xavfsizlik masalalari va iqtisodiy sohalardagi muzokaralar e‘tiborga olinmoqda.
Shu tariqa rasman «Shanxay beshligi»ning tarixi chegaradosh besh davlatning chegara hududlaridagi xavfsizlikni ta‘minlash borasidagi kelishuvlardan boshlandi.
2000-yil iyulida Tojikiston Respublikasi poytaxti Dushanbe shahrida ―Shanxay beshligi tashkilotiga a’zo davlatlar rahbarlarining beshinchi uchrashuvi tashkilot tarixida muhim o‘rin tutadi. Sammitning bosh mavzusi diniy ekstremizim va xalqaro terrorizimga qarshi kurashda yagona dastur ishlab chiqish birgalikda harakat qilish haqida bo‘ldi. Birinchi marta mazkur sammitda O‘zbekiston Respublikasi rasman kuzatuvchi sifatda ishtirok etdi. 2001-yil iyunda Rossiya, Xitoy Xalq Respublikasi, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekiston boshliqlarining Shanxaydagi uchrashuvida o‘tkazildi. O‘zbekiston tashkilotga yangi a’zo sifatida kirdi.
2001-yil tashkilotning rivojlanishidagi yangi bosqichning boshlanishi bo‘ldi. Bir qator ekspertlarning fikricha, O‘zbekistonning ShHTdagi ishtiroki bu tashkilotning faoliyatini kelgusida faollashtirishda juda katta rol o‘ynadi. 2001-yil 15-iyunda sammitda ShHTni tuzish haqidagi Deklaratsiya qabul qilindi. Uchrashuv davomida qabul qilingan ShHTni tuzish haqidagi Deklaratsiya, shuningdek, terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash to‘g‘risidagi Konvensiya BMTning rasmiy hujjatlari sifatida tarqatilgan edi. Konvensiyaga muvofiq ShHT a‘zolari qonunga zid bo‘lgan qilmishlarni oldini olish, bartaraf etish, aniqlash va ko‘rsatish ishida o‘zaro hamkorlik qilishlari kerak edi .⁴