Iqtisodiy xavfsizlik” fanidan mustaqil ish mavzu: Shanxay hamkorlik tashkilotining jahon xavfsizlik tizimidagi o‘rni va O‘zbekistonning undagi roli Bajardi: ix-51-2 guruhi talabasi Urinov Oybek Tekshirdi: Kalandarov Ravshan

Shanxay hamkorlik tashkilotining xalqaro maydondagi o‘rni
Shanxay hamkorlik tashkilotining (ShHT) tashkil etilishi Rossiya va Xitoyning Markaziy Osiyo ustidan nazoratda Yevropaga (AQSh va Yevropa ittifoqi) yon bermasligi to‘g‘risida darak beradi. Biroq, bunga erishish uchun Rossiya va Xitoy Osiyoda o‘zlari doimiy raqib bo‘lishlari kerak edi. Hozirgi kunda umumiy natija bergan narsa bu Rossiyaning Markaziy Osiyo mintaqasidagi ta‘sir doirasining kuchsizlantirilishi va Xitoyning yanada jalb qilinishidan iborat. Markaziy Osiyo mintaqasidagi bironta ham xalqaro masalani Rossiyasiz yoki uning istagiga qaramasdan hal qilib bo‘lmaydi.⁵ Mintaqa uning milliy manfaati doirasiga kirib bormoqda va Rossiya hali ham bu yerda ma‘lum ta‘sir doirasini saqlab qolmoqda.

Mintaqada NATO va ShHT kabi tashkilotlarining mavjudligi Markaziy Osiyoning xavfsizligiga, ko‘proq tashqi va ichki xavfning barqarorlogiga katta ta‘sir ko‘rsatayotganligini inkor etib bo‘lmaydi. Bunday tashkilotlarning bir-birini nazarga olmaslik - Markaziy Osiyo mintaqasida ochiqcha raqobatlashuv na tashqi “o‘yinchilarga”, na Markaziy Osiyo davlatlarining strategik manfaatlariga javob bermaydi va mintaqada destruktivniy qarashlarning rivojlanishiga olib keladi.

ShHT ham maqsadga intilgan holda rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda xavfsizlikni ta‘minlashda qandaydir strukturaning rolini tushirishning iloji yo‘q. O‘zaro qaramlikning o‘sishi sharoitida barcha xalqaro strukturalar manfaatlarini kechib o‘tishga jalb qilingan. Barcha xalqaro xavfsizlik strukturasining imkoniyatlarini inobatga olgan holda,
Markaziy Osiyoda mintaqa xavfsizligi sistemasi uchta bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – postsovet va Markaziy Osiyo makonida harbiy-siyosiy strukturasi aloqalariga ko‘ra Kollektiv xavfsizligi to‘g‘risidagi shartnoma tashkiloti.
Ikkinchi bosqich – Xitoyni jalb qilish vositasi bilan va boshqa tashkilotlarning vazifalari spektoriga kirmaydigan xavflarga qarama-qarshi ravishda mintaqada xavfsizlikni ushlab turishda hamkorlikni kuchaytirish uchun tashkil etilgan Shanxay hamkorlik tashkiloti.
Uchunchi bosqich – tashqi kuch sifatida, balansga ega bo‘lgan va barqarorlikni ta‘minlashda katta potensialga va tajribaga boy bo‘lgan NATO.
Bu sistema to‘g‘ri. Chunki KXTT tarkibiga kiruvchi Markaziy Osiyo mintaqasining ba‘zi davlatlari ShHT a‘zolari hisoblanadi, shuningdek NATO bilan ham hamkorlik aloqalariga egadir. Alyans rahbariyatini Markaziy Osiyo mamlakatlari hududida NATO, KXTT, ShHT harbiy kuchlari mavjudligi qoniqtirmoqda. NATO qadam va qadam Rossiya va Xitoyning ta‘sir zonasiga kirib borayotgani ham e‘tiborga loyiqdir. Rossiyada va Xitoyda hamkorliksiz zamonaviy xavflarga qarshilik ko‘rsatishning iloji yo‘qligini tushunib yetdilar.
2001-yil 11-sentabr voqealaridan keyin AQSh boshchiligida NATO va Yevropa mamlakatlari Afg‘onistonga harbiy kuchlarni kiritdi. Bu esa o‘z navbatida O‘rta Osiyoga ham g‘arb davlatlarining kirib kelishini faollashtirdi. 2006-yil iyunda Shanxayda uchrashgan davlat rahbarlari deklaratsiya imzolashib, u O‘rta Osiyo davlatlariga e‘tiborni yanada kuchaytirish va bunda Rossiya hamda Xitoy sarmoyasiga alohida e’tibor qaratilishi belgilandi. 2008-yil 18-sentabrda birinchi marta Yevropa ittifoqi va O‘rta Osiyo davlatlari o‘rtasida xavfsizlik masalasidagi Forumi bo‘lib o‘tadi. ShHT bosh kotibi B.Nurgaliyev shu forumda ShHT xalqaro va mintaqaviy tashkilot sifatida xavfsizlik masalalarini doimo asosiy o‘ringa qo‘yishini va Afg‘oniston masalasida BMT, YeI, NATO va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlik qilishni davom ettirishini bildirdi.
Umuman olganda, so‘nggi yillarda ShHTning xalqaro nufuzi doimiy ravishda ortib bormoqda. Mintaqaning Eron, Mo‘g‘uliston, Hindiston va Pokiston kabi davlatlarning tashkilotga qiziqishi ortib bormoqda. Bu keyingi yillarda mazkur davlatlarning oliy darajadagi delegatsiyalari muntazam ravishda ShHT sammitlarida qatnashib kelayotgani isbot bo‘la oldi.
MDH, ASEAN tashkilotlariga a‘zo davlatlar Afg‘onistonning ShHT sammitlariga taklif etilishi, Belorussiya va Shri-Lanka davlatlarining muloqot hamkori sifatida e‘tirof etilishi tashkilotning kelajak istiqbolidan darak beradi. Yana shuni ta‘kidlab o‘tish kerakki, Pokiston Islom Respublikasi va Eron Islom Respublikasi Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a‘zo bo‘lish uchun rasman murojaat qilgan.
2007-yildan buyon ShHTning barcha tadbirlarida BMT Bosh kotibining yuqori martabali vakillari ishtirok etib, Shanxay Hamkorlik tashkilotining nufuzi oshib borayotganiga guvoh bo‘lmoqda.
ShHTga a‘zo davlatlarning qariyb barcha deklaratsiyalarida xalqaro xavfsizlikni qo‘llab-quvvatlashda BMTning muhim o‘rin tutishi ta‘kidlanadi va u bilan hamkorlikni kuchaytirish masalasi o‘z aksini topgan.
O‘zbekiston terroristik xavf – xatarga xalqaro miqyosda qarshi kurashishni tashkil etishda BMTning markaziy muvofiqlashtiruvchilik o‘rnini mustahkamlashning qat‘iy tarafdori ekanini bir necha bor e‘lon qildi. Shuning uchun ham BMT va ShHT hamkorlikning muhim yo‘nalishlaridan biri xalqaro terrorizmga, radikalizmga, tajovuzkor ekstremizm va separatizmga, narkotrafika hamda uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘lishi lozim.
BMT va ShHT hamkorligi xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy, ijtimoiy va gumanitar taraqqiyot kabi ustuvor yo‘nalishlarda hamda o‘zaro manfaatli bo‘lgan boshqa sohalarda rivojlanishi kerak. BMTning ulkan tajribasi va ShHT salohiyatining samarali tarzda uyg‘unligi ushbu tashkilotning institutsional takomillashuviga yangicha turtki beradi. Mintaqaviy va xalqaro xavfsizlikni mustahkamlash, hamda mintaqa davlatlarining barqaror rivojlanishiga xizmat qilish lozim.
2004-yilda ShHTning Toshkent sammitida ShHTga a‘zo davlatlar rahbarlari bosqichma-bosqich ravishda ko‘p tomonlama uyushmalarning sheriklik tarmog‘ini tashkil etish ishiga qo‘shilish taklifi bilan xalqaro va mintaqaviy tuzilmalarga murojaat qilgandi. Ko‘plab davlatlar va tashkilotlar, shu jumladan ASEAN (Janubiy Sharqiy Osiyo davlatlari uyushmasi) ham ShHT bilan hamkorlik qilish istagini bildiradi. Xalqaro ekspertlarning fikriga ko‘ra, ShHT va ASEAN o‘rtasidagi hamkorlikning istiqboli, eng avvalo, ushbu tashkilotlar ko‘plab mintaqaviy hamda global muammolar bo‘yicha bir xil qarashga hamda nuqtaiynazarga ega ekanligi ayon bo‘ldi.