Iqtisodiyot asoslari

«Iqtisodiyot asoslari» fani nimani o‘rgatadi? 
Iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida XVII-XVIII asrlarda, kapitalizmning 
oyoqqa turayotgan davrida vujudga keldi. Uning o‘sha paytdagi asosiy vazi-
fasi davlat boyliklarining manbalarini aniqlash edi. 
Eng oldin 
merkantizm
(italyancha «merkenta-savdogar» so‘zidan olin-
gan) nazariy maktabi paydo bo‘ldi. 
Bu maktab vakillari odamlarning boyligini evaziga hamma narsani 
sotib olish mumkin bo‘lgan pullar tashkil qiladi deb hisoblashar edi. Mer-
kantilistlarning tasavvurlari kapital boshlang‘ich jamg‘arishga katta daro-
madlar keltiruvchi xalqaro savdoga muvofiq kelardi. 
Bu holatda boylikning o‘sishi o‘z-o‘zidan ayon edi, zero, o‘sha vaqtda 
tovarlar bir mamlakatda ancha past narxlarda sotib olinar, boshqa mamla-
katda esa ancha baland bahoda sotilar edi. 
Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasini vazifasi davlatning mamlakatda 
savdoni kengaytirish va oltinni to‘plashga da’vat etilgan siyosat uchun 
tavsiyalar ishlab chiqarish deb hisoblar edilar. 
Merkantilizmning angliyadagi birinchi namoyondasi Tomas Lin (1571-
1641 y.y.) savdogar: Ost-Indiya kompaniyasining kotibi edi. U tovarlarni 
chet ellarga chiqarishni ko‘paytirish va xorijdan keltirilgan tovarlarni 
iste’mol qilishni kamaytirish choralarining butun bir dasturini ishlab chiqdi. 
Bu dasturga quyidagi choralar kirgan edi: 

chet ellardan olib kelinayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab 
chiqarishni kengaytirish; 

aholini xorijdan keltirilayotgan mahsulotlarni iste’mol qilishini 
qonunchilik yo‘li bilan cheklash; 

chet ellarga chiqarilayotgan mahsulotlarning qiymatini oshirish uchun 
mamlakat faoliyatidan foydalanish; 

ancha uzoqda joylashgan mamlakatlar bilan qilinayotgan foydali sav-
do-sotiqni rag‘batlantirish; 

mamlakatda chiqarilayotgan tovarlarning sifatini ko‘tarish uchun 
hunarmandchilik ishlab chiqarishini qo‘llab-quvvatlash. 
Fransuz iqtisodchisi Antuan De Monkretyen (1575-1671 y.y.) iqtisodiy 
nazariyaga «siyosat iqtisodi» degan nom berdi (bunda «siyosat» sifati 
yunoncha «politika» – davlatni boshqarish san’ati so‘zidan tuzilgan, 
«ekonomiya – iqtisod» esa «oykos» – uy, xo‘jalik, «komos» – ta’limot, 
qonun so‘zlaridan olingan). U paytda siyosiy iqtisod to‘g‘risidagi tasavvur 
«davlatining qanday boyishi» haqidagi fan sifatida qabul va talqin qilinar 
edi. 
Merkantilizmdan keyin 
fiziokratlarning
nazariy ta’limoti paydo bo‘ldi. 
Ular klassik siyosiy iqtisodga asos soldilar. 

---

5 
Klassik siyosiy iqtisod
boylik sifatida odamlarning ishlab chiqarish 
faoliyatini tan oladi. To‘g‘ri, fiziokratlar birgina tarmoq – boylik tabiiy 
yo‘llar bilan, tabiatning in’omi sifatida ko‘riladigan qishloq xo‘jalik bilan 
cheklab qo‘ygan edilar. 
Bu yerda ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotning ko‘paytirilishi, sof 
foyda olinishi bilan qoplanadi. Daromad hosilining umumiy summasidagi 
ishlab chiqarish xarajatlarini ayrib tashlash bilan hisoblab chiqariladi. 
Biroq vaqt o‘tishi bilan fiziokratni qarashlarning bir yoqlama ekanligi 
bilinib qoldi. Fiziokratlar jamiyati boyligining o‘sishini faqat yerning tabiiy 
unumdorligi bilangina bog‘lar edilar va shunga asoslanib, sanoatni daro-
madlarni ko‘paytiruvchi tarmoq deb hisoblamas edilar. 
Millat boyligining tashkil topishi va o‘sishi masalalari bo‘yicha savol-
larga eng asosli javoblarni klassik maktab vakillari – ingliz iqtisodchilari 
Uilyam Petti (1623-1687 y.y.), Adam Smit (1723-1790 y.y.), David Rikardo 
(1772-1823 y.y.)lar berishdi. 
Bu iqtisodchilarning asosiy (bosh) xizmati shundaki, ular o‘z 
ta’limotlarida shuni aniqlab berdilarki, 
butun millatning boyligi moddiy ish-
lab chiqarishning hamma tarmoqlarida vujudga keltiriladi. Boylikning 
o‘sishi ishlab chiqarishga dastavval (pul, tovarlar shaklida) sarflangan 
qiymatlar mehnat jarayonida qo‘shimcha kattalik (foydaga yoki qo‘shimcha 
qiymat)ga o‘sib o‘tgandagina ro‘y beradi.
Iqtisodiy nazariyaning pirovard natijasida haqiqatan ham tom ma’nodagi 
fanga aylanishiga imkon bergan tamoyil jihatdan muhim bo‘lgan kashfiyot ma-
na shu tarzda qilingan edi. 
Qiymatning mehnat nazariyasini
asoslangan ingliz klassik siyosiy iqti-
sodchilari kapitalistik iqtisodiyotni mana shu nazariyadan kelib chiqib 
o‘rganolmadilar. 
Bu ishni Karl Marks (1818-1883 y.y.) oxiriga yetkazdi. K. Marksning 
bosh xizmati 
qo‘shimcha qiymat nazariyasining
yaratilishi bo‘ldi. K.Marks 
kapitalistik ishlab chiqarish qandoq va qaysi shart-sharoitlarda vujudga 
kelishi, u qaysi yo‘nalishda rivojlanishini aniqladi. 
Hozirgi kunlarda jahon iqtisodiy fanining ilmiy darajasi sezilarli rav-
ishda o‘sdi. 1969 yildan boshlab Shvetsiya fanlar akademiyasi ushbu so-
hadagi faoliyat uchun har yili Nobel mukofoti bilan taqdirlamoqda. 
Iqtisodiy ilim biznes uchun amaliy ahamiyatga ega va ishchilik ja-
miyatining taraqqiyoti uchun yordam beradi.