Iqtisodiyot nazariyasi

TABIIY MONOPOLIYA - ishlab chiqarish xarajatlarida iqtisod qilishga asoslangan monopoliya, bir firma o’z mahsulotini boshqa firmalarga nisbatan kam harajatlar bilan ishlab chiqaradigan tarmoq.

MONOPOLISTIК RAQOBAT - bozor strukturasi, unda ko’p sotuvchilar o’xshash, ammo ayrim tasniflari bilan farq qiladigan mahsulotlarni sotadilar. Monopolistik raqobatda mukammal (sof) raqobatdagidan farqli o’laroq nisbatan ko’p bo’lmaydigan (ularni miqdori 25, 35, 60 yoki 70 ta bo’lsa kifoya) sonli sotuvchilar harakat qiladilar. Monopolistik raqobatga quyidagi belgilar xos: a) sotuvchilarni narx ustidan nazorati juda cheklangan; b) mahsulot siyosati, o’ralishi, joylashtirilishi va xizmatlar to’plami bo’yicha tabaqalashtirilgan bo’ladi. 1. Raqobat narxiy va g’ayri-narhiy usullarda olib boriladi. 2. Tarmoqqa kirish va chiqish hech qanday qiyinchiliklarsiz amalga oshiriladi.

MONOPOLIYA- (yunoncha: tanho sotaman) iqtisodiyotning biron-bir sohasidagi tanho hukmronlik. Monopoliya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining yagona yoki ozchilik korxonalar, tadbirkor shaxslar yoki davlat qo’lida to’planishi natijasida paydo bo’ladi. Monopol korxonalar hukmronlik mavqeidan foydalanib, sarflarni kamaytirish monopol baho belgilash orqali foyda ko’rish, raqobatning yo’qligi yoki zaifligidan bozorda o’z izmini o’tkazishi mumkin. Monopoliya bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli davlatlar antimonopol chora-tadbirlar joriy etadilar.

MONOPSONIYA- bozor holati, bunda bozorda bir nechta o’zaro raqobat qiladigan korxonalar tovar ishlab chiqaruvchilar bo’lib, xaridor esa tanho bo’ladi. Natijada xaridor hukmini o’tkazib, bozorda yetakchi mavqeni egallaydi, ishlab chiqaruvchilarni narhni pasaytirishga majbur etadi.