Iqtisodiyot va
Ilmiy referat va hisobotlarning strukturasi, mazmunlari va tili
Yüklə 149,63 Kb.
|
|
2. Ilmiy referat va hisobotlarning strukturasi, mazmunlari va tili
Ilmiy tadqiqot ishining har qanday informatsion materiali aniq talabga javob berishi kerak: – kompozitsiyasi (ko‘rilishi) aniq bo‘lishi; – tushuntirilishi mantiqiy ketma-ketlikni ta’minlashi; – muallifning ilgari surayotgan farazining himoyasini asoslovchi dalillar ishonarli bo‘lishi; – yangi holatlarni ifodalanishi aniq qisqa qaytarishlarsiz bo‘lishi; – ishining umumiy natijalari hamda undagi yangiliklar aniq va birbiridan ajratilgan holda tushunarli darajada keltirilishi; – xulosalar o‘z tasdig‘iga ega, qisqa va aniq qayd qilingan, shu bilan birga umumiy va bugungi kunda ma’lum bo‘lgan materiallar hamda xulosalardan holi bo‘lishi; – ilmiy va amaliy xarakterdagi ishlanmalar takliflar asoslangan va real bo‘lishi kerak. Referat mustaqil ilmiy hujjat sifatida uning titul (yuza) varag‘i bo‘ladi, qisqa kirishi, (analitik obzor) asosiy qismi, xotima, foydalanilgan materiallar ro‘yxati bo‘ladi. Zarurat bo‘lsa, referat, qo‘shimcha ma’lumotlar ilova qilinishi mumkin. Referatning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, yuzaga kelgan muammo qisqacha yoritiladi, muammoni, vazifani yechish borasidagi umumiy yondashuv yoritiladi. 5
doirasida va unga turdosh soha bo‘yicha bugungacha mavjud ilmiy yechimlar tadqiqot natijalari qisqacha tahlili keltiriladi. Tahlil qilinayotgan material ma’lum bir xronologik ketma-ketlik prinsipi asosida ko‘rib chiqilishi tadqiqot olib borilayotgan mavzu va soha ilmining rivojlanishi xarakterini to‘la ochilishini ta’minlaydi. Dastlabki manbalar tahlili quyidagicha bajarilishi zarur: – birlamchi manba muallifi tamonidan ilgari surilgan ishchi gipotezani yutug‘i va kamchiligi ochiladi; – muallif qabul qilgan matematik modeli, shartli qabul qilganlari (dopusheniya)si va cheklanishlari, nazariy natijalari baholanadi; – tajriba o‘tkazish usulubi ,o‘tkazilish sharoiti, rejalatirilishi, tajriba uskunalari va ularning zamonaviyligi, tajribaning aniqligi baholanadi; – manba muallifi tamonidan qabul qilingan xotima va takliflari tahlil qilinadi. Ma’lumotlar o‘rganib chiqilgandan keyin tadqiqot mavzusiga yoki unga turdosh ilmiy tadqiqotlarga oid ilmiy ishlari o‘rganilib chiqilgan dastlabki holatni, uslublari, olingan natijalari, xulosalarini solishtiriladi, tadqiqot qilinayotgan masala holatiga umumiy baho beriladi, o‘z nuqtai nazari ifodalanadi va shu masalada noaniq bo‘lib qolgan, oxirigacha ishlanmagan texnik texnologik uslubiy muammolar haqida xulosaviy xotima qilinadi. Bugungacha olib borilgan (mavzu bo‘yicha yoki unga yaqin yo‘nalishlarda) tadqiqotlarni mualliflari qaysi tomonlari bo‘yicha qo‘shimcha tadqiqotlar olib borilishi va qaysi yo‘nalishda o‘z tadqiqotlarini olib borish kerakligi aniq keltiriladi. Xotima (zaklyucheniye) masalani tahlili va keyingi tadqigi ifodasidan kelib chiqib xulosaning qisqa tushuntirilishini qamraydi. 6
qamrashi kerak, u alfavit tartibida nomerlangan holda joylashadi. Referat matnida har qaysi manbaga ishora qilinadi, u kvadrat qavs ichida nomer ko‘rinishida bo‘ladi. Hamma yordamchi material referatning ilovasiga kiritiladi. Referatda ilova shart emas, usiz bo‘lgani ma’qul. Referatning umumiy hajmi 15 varaq qo‘lyozmadan oshmasligi kerak. Ilmiy tadqiqot haqida hisobot o‘ziga quyidagi bo‘lim va elementlarni qamraydi: bet (titul) varag‘i, bajaruvchilar ro‘yxati, referat, mundarija, qisqartirishlar, simvollar va maxsus atamalar ro‘yxati va ularning aniqlovchilari (zarurati bo‘lsa), asosiy adabiyotlar qisqa ro‘yxati va ilova. Hisobot 19600-74 GOSTga rioya qilingan holda tuziladi. Hisobotdagi referatni mustaqil shunday hujjatdan farqi, unda tadqiqot ishining asosiy mazmunini haqida qisqa ma’lumot (maqsadni tushuntirishga yetarli) keltiriladi. Referatda keltiriladigan materiallar tarkibi: – mashinkada yozilgan matn, sxema, chizma, grafiklar, fotosuratlar va hisobot ilovalari miqdori ko‘rsatiladi; – ketma-ket qatorda vergul bilan ajratib yozilgan tayanch iboralar (5–15 so‘zdan iborat) ro‘yxati; – referatning asosiy matni (hajmi bir betdan oshmasligi kerak). Masalan, ilmiy hisobot 105 bet mashinada bosilgan matn, 8 ta sxema, 5 ta chizma, 15 ta grafik, 10 ta rasm va 15 bet hajmda hisobotga ilovalardan iborat. Kalit so‘zlar – hisobot matnini ochib beruvchi tayanch iboralar jamligi. Kalit so‘zlar jamligi hisobot mazmuni haqida yetarlicha tushuncha beradigan bo‘lishi kerak. Kalit so‘zlar hisobotlarni maxsus sistema bo‘yicha kodlashda ham foydalaniladi. 7
holati); tanlangan tadqiqot yo‘nalishini asoslashga oid materiallar tadqiqot olib borish uslubi; tadqiqot mazmuni va natijalari; xotima (xulosa va takliflar). Hisobotning kirish qismida ishning maqsadi qisqa bayoni uning yangiligiga va o‘tkazilishi zarurligini asoslash bo‘yicha materiallar keltiriladi. Unda shuningdek, muammoning hozirgi holati tavsifi ham berilishi ham mumkin. Analitik obzorda ish yo‘nalishini asoslash, boshqa yo‘nalishlar bilan taqqoslanganda uning afzallik va maqsadga muvofiqligi asosida ochib berilgan bo‘lishi kerak. Tadqiqot uslubi, mazmuni va natijalari tadqiqot xarakteridan kelib chiqqan holda ketma-ket keltiriladi. Uslub asoslangan va batafsil yozilgan bo‘lishi kerak. Nazariy bo‘limida matematik xulosalarni barcha oraliq amallar bilan keltirish shart emas. Zarur bo‘lgan hollarda ularni ilovada keltiriladi. Ekspriment natijalari keltirilganda uning aniqligi va ishonchligi ham keltirilishi kerak. Natijalar tahlili qismi nazariy va eksprimental tadqiqotlar natijalari taqqoslanadi. Hisobotda tajriba natijalari jadval yoki grafik ko‘rinishda keltirilgan bo‘lsa, ulardagi miqdoriy ko‘rsatkichlarni takroran tushuntirish shart emas. Ularni o‘zgarish qonuniyatlari sabablarini ochib beriladi. Xotima va takliflar. Hisobotning bu bo‘limi chuqur o‘ylab puxta asoslangan natijalarga ko‘ra yoziladi. Xotima nafaqat jami, balki butun ishning ko‘zgusi. Xotima ichki mantiq va ketma-ketlikka ega bo‘lishi kerak. Xotimada tadqiqot qanday bajarilganligi emas, balki qanday natija va nima yangilik bergani aks ettirilishi kerak. Hisobotga kiritilgan namoyish materiallari uning ma’nosi bilan aniqlanadi, ularning soni matnga aniqliq va konkretlik berish uchun yetarli bo‘lishi kerak. 8
qaramasdan rasm deb nomlanadi. Ilmiy til. Ilmiy ishning tiliga asosiy talab – u dokladmi, hisobotmi yoki maqolami qat’iy nazar mantiq qoidalari asosida tugallangan fikr bo‘lishi kerak. Haqiqatdan ham, har qanday ilmiy qo‘lyozma yoki bosma matn muallifning mantiqiy fikrlashini ifodalaydi. Shuning uchun ilmiy ish eng avval yetarlicha tushunarli va aniq bo‘lishi kerak. Stilistik xatolarning sabablaridan biri – bu muallifning asoslanmagan ilmiylashtirishga intilishidir. Muallifga ilmiydek tuyo‘ladigan jumlalarni yuqori talaffuz etish uchun notabiiy frazalar tuzish, amalda uning hisobot yozishni bilmasligini ko‘rsatadi. Ilmiy so‘z stili – bu shaxsi ko‘rsatilmasdan olib boriladigan monolog bo‘lib u uchinchi shaxs tomonidan keltiriladi. O‘quvchi yoki eshituvchining hamma e’tibori muallif shaxsiga emas uning mazmuniga va logic tushuntirilishiga qaratilgan bo‘lishi kerak. Ilmiy nashrlarda, hisobotlarda, makolalarda, kitoblarda «mening» fikrimcha emas «bizning» fikrimizcha degan jumlalardan foydalanish, e’lon qilinayotgan (chop etilayotgan) ilmiy xulosalarda (natijalar) ijodiy jamoani ham hissasi borligini e’tirof etadi. Ilmiy nasharlarda (hisobot, maqola va boshqalarda) atamalardan to‘g‘ri foydalanish o‘ta muhim. Atama deganda so‘z yoki so‘zlar birligi tushuniladi va ular ilm-fanda qo‘llaniladigan aniq tushuncha yoki ko‘rinishlarni belgilaydi. Masalan, xronometroj so‘zi (atama) – ishlab chiqarish jarayonini uning qismlarini davomiyligini vaqt bo‘yicha o‘lchash yo‘li bilan o‘rganish degani. Bu bitta so‘z butun bir jumlani almashtiradi. Umuman atamalarni butun hisobot yoki maqola davomida bir xilligini buzmaslik lozim. Bir narsani har xil atamaslik kerak. Masalan, bir jumlada elektr motor boshqasida esa elektr dvigatel deb atash nashriy yoki boshqa ilmiy 9
Yüklə 149,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|