Iqtisodiyotning

Kirish
Iqtisodiyotning barqaror ham da jadal taraqqiy topishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish va respublika m intaqalarining tabiiy ham da iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanish, shuningdek, yangi ish o‘rinlarini shakllantirish va aholining, ayniqsa yoshlarning bandligini, odam larning darom adlarini oshirish va farovonligini yuksaltirishda zamonaviy ishlab chiqarish infratuzilm asining aham iyati yuqori hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida nfiuammolar kuchayganligiga va uning o‘sish sur’atlari sekinlashganligiga qaramay, rnam lakatni iqtisodiy isloh qilish va m odernizatsiyalashning chuqur o‘ylangan va aniq maqsadga yo‘naItirilgan dasturi tizim li va izchil amalga oshirilishi tufayli 0 ‘zbekistonda iqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sish sur’atlari saqlanib qolmoqda. Prezidentim iz I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «...iqtisodiyotni izchil isloh qilish, diversifikatsiyalash va tarkibiy o‘zgartirishni chuqurlashtirish, yangi yuqori texnologiyali ishlab chiqarish obyektlarini rivojlantirish, mavjud ishlab chiqarishni m oderni- /atsiyalash jarayonlarini jadallashtirish hisobiga xo‘jalik yurituvchi subyektlarning raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha keng miqyosli ishlarni amalga oshirish, yo‘l-transport va m uhandislik-kommunikatsiya infratuzilm asini rivojlantirish dasturlarini faol am alga oshirishni davom ettirish, qulay investitsiyaviy ham ­ da ishbilarm onlik m uhitini yaratish kelgusi yilda ustuvor vazifalardan biri bo‘lib qoladi1»


1. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi
Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi Milliy iqtisodiyot bu m a’lum bir davlat hududida tarixan tashkil topgan, maqsad va mehnat taqsimoti bilan bog‘liq bo‘lgan tarm oqlar yig‘indisidir. Yagona tizim sifatida milliy iqtisodiyot o'ziga xos bo‘lgan m unosabatlar, ya’ni boshqaruv tizim i, um um iqtisodiy infratuzilm a va mustaqil qonunchilikka ega bo'lgan mustaqil davlatchilikni taqozo qiladi. Milliy iqtisodiyotga turlicha yondashuvlar mavjud: Milliy iqtisodiyot bu tarm oqlar xususiyatini birlashtirgan, m ujassam lashtirgan majmua hisoblanadi. Milliy iqtisodiyot bu mamlakat xo'jaligi, uning tarkibi ham da ayrim elementlarini o‘zaro bog‘liqligidir. Milliy iqtisodiyot iqtisodiy faoliyat natijasida shakllanadi va rivojlanadi. Iqtisodiy faoliyat — bu moddiy va m a’naviy ne’m atlarni yaratish, xizm atlar ko'rsatish, iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlardir. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillariga quyidagilar kiradi: 1. Maqsadli dasturlarni amalga oshirish. 2. Infratuzilm ani shakllantirish (suv, gaz, elektroenergiya, transport va boshqalar). 3. Sanoat sohasida yangi korxonalar tashkil etish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish. 4. Mahalliy xomashyoni qayta ishlash sohasida yangi korxonalar tashkil etish va yangi m ahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish. 5. Qishloq xo'jalik m ahsulotlarini qayta ishlash sohasida yangi korxonalar tashkil etish va bozorni mahalliy m ahsulotlar bilan ta’minlash. 6. Xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarish va ular bilan bo zorni to‘la qondirish. 7. Q urilish m ateriallari industriyasini rivojlantirish. 8. Sanoatni rivojlantirishda bank kreditlari ta ’sirchanligini oshirish. 9. Sanoatni rivojlantirishda qo‘shm a korxonalarning ulushini oshirish. 10. M ahalliy xomashyoni qayta ishlash. 11. M ahalliylashtirish dasturi va Xalqaro sanoat yarmarkasi va kooperatsiya birjasi doirasida yaratilgan imtiyoz va preferensiyalardan keng foydalanish. 12. Ishlab chiqarilgan m ahsulotlar eksporti ko‘lam ini kengaytirish, kichik korxonalar m ahsulotlarini eksportga yo‘naltirishga ko'm aklashish. Iqtisodiy faoliyatni o‘rganishda zamonaviy texnologiyalarn in g rivojlanganlik darajasi, investitsion va innovatsion siyosatn ing rivojlanishi ham da um um m illiy kolrsatkichlarni tahlil qilish m uhim aham iyat kasb etadi. H ar bir davlat m a’lum bir soha yoki um um an iqtisodiy faoliyatni muvaffaqiyatli rivojlantirishning u yoki bu sharoitlarini yaratad i. Bu o‘z navbatida m am lakatning jahon iqtisodiyotida ma'lum o‘r in egallashida katta aham iyat kasb etadi. Milliy iqtisodiyot - bu juda ko'p turli xil elementlardan iborat murakkab ko'p bosqichli tizim: tarmoqlar, komplekslar, tarmoqlar va boshqalar. Ularning tarkibi va alohida elementlar o'rtasidagi munosabatlar iqtisodiyotning makrotuzilmasini tashkil qiladi.
Milliy iqtisodiy tizimning faoliyat ko'rsatish qonuniyatlarini tushuntirishda struktura nazariyasi juda muhim rol o'ynaydi. U iqtisodiy dinamikaning chuqur ildiz otgan omillarini, takror ishlab chiqarish jarayonining natijalarini aks ettiradi. Mahsulot hajmining qiymat jihatidan o'sishiga fan-texnika taraqqiyoti va boshqa sifat omillari ta'sirida narxlarning pasayishi ta'sir ko'rsatadi, bu esa takror ishlab chiqarish hajmining nisbatan qisqarishiga olib keladi. Bunday holda, iqtisodiy taraqqiyot makrotuzilma parametrlarida, milliy iqtisodiyotning tarkibiy o'zgarishlarida o'z ifodasini topadi, bu esa tarkibiy samarani olishni ta'minlaydi. Gem bilan birgalikda tuzilmadagi keskin o'zgarishlar tarkibiy inqirozlarni keltirib chiqaradi, bu esa milliy iqtisodiyot va xalqaro iqtisodiy munosabatlar uchun juda og'riqli oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, 1973 yildagi neftning jahon narxlarining keskin o'sishi natijasida yuzaga kelgan energetika inqirozi ko'plab mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishiga chuqur va uzoq muddatli ta'sir ko'rsatdi va aholi va hukumatlarning resurslarni tejash muammosiga munosabatini o'zgartirdi. . Katta zarbalar moliyaviy va valyuta inqirozlari, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ortiqcha yoki kam ishlab chiqarish (agrar inqirozlar) natijasida yuzaga keladi. Keskin tarkibiy o'zgarishlar mamlakatni sanoatlashtirish yoki industriyalashtirish, iqtisodiyotni harbiylashtirish bilan bog'liq.
Milliy iqtisodiyotning tuzilishini (makrotuzilmasini) turli jihatlarda ko'rib chiqish mumkin: faoliyat sohalari (iqtisodiyot tarmoqlari), tarmoq tarkibi, takror ishlab chiqarish va mintaqaviy jihatlarning tarkibi va o'zaro bog'liqligi nuqtai nazaridan. Iqtisodiyotning alohida tomonlari (tashqi savdo tuzilmasi, tarkibi, iqtisodiy salohiyat nisbati, milliy boylik va boshqalar)ning tarkibiy nisbatlarining ahamiyati kam emas. Hozirgi vaqtda milliy buxgalteriya hisobi tizimiga asoslanib, statistika 5 ta institutsional sektorni ajratib turadi: